«اسىلى ازعان زامانداي،

شءوپ تاۋسىلدى كءولدەگى،

قۇس تاۋسىلدى كولدەگى..»

شورتانباي اقىن

زامان ازدى ما؟ ادام بۇزىلدى ما؟ زاماندى بۇزعان كىم؟ قانداي ءىس، قانداي قۋلىق, قاي ءوزگەرىستەن سوڭ بۇرىنعى زامان بۇزىلۋعا اينالدى؟ تابيعات بۇرىنعى قالپىندا، زاماندى بۇزعان ادامداردىڭ بۇزىلۋىنىڭ بەلگىلەرى: بۇرىنعىلار ايتقان بەرەكەسىزدىك، ارامدىق, جات باۋىر بولىپ قارىنداستان ايرىلۋ.

- باسە دەيمىن-اۋ، سودان ەكەن عوي اۋىلعا قايتا-قايتا كەلگىشتەپ جۇرگەنى؟ ءى-ءىم-م، سولاي دە. وزىنە دە سول كەرەك، بالەم! س-ءو-ءوي-ءتىپ ۇشىپ كەتىپتى دە. ساۋاپ بولعان!

- ۇشىپ كەتىپتى دەيدى؟! نە، قىزمەتىنەن بوساپ قالىپ پا؟ ءوزى ءتىپتى تىم «سكرومنىي» كورىنگىسى كەلەدى-اۋ، ءسىرا؟ ويى-بو-و-ي، بىزبەن دە ۇلكەن كىسىلەرشە سويلەسەتىنىن قايتەرسىڭ. ءۇي-ي، شىكىنىم-اي، دەسەيشى! ءا، قويشى، وندايلار ۇزاققا بارۋشى ما ەدى؟ اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالماعانىن شالقاسىنان تۇسكەندە بىلەر؟ قىزمەتىنەن دە ءسويتىپ شالقاقتايمىن دەپ ءجۇرىپ قۇرىعان عوي ول؟!..

الدەكىمدى سىرتىنان سىباپ جاتقان بۇلار ءبىر مەكتەپتە، ءبىر سىنىپتا وقىعان «قىرىقتىڭ قىرقاسىن» يەكتەپ قالعان اۋىلدىڭ بۇگىنگى ء«ۇش نويانى». ءبىر سىنىپتا وقىعان ۇل-قىزدىڭ كوپشىلىگى ون جىلدىقتى تامامداعان سوڭ قالاعا وقۋعا كەتكەن. اۋىل-ءۇيدى توڭىرەكتەپ ќالعاندار – ماقسات، سايات سوسىن كادۋىلگى دوسبول شىراق. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە ساباقتى تىم «جەتىك» وقىعاندىقتان با، الدە، كەڭەستىك ءداۋىر تۇسىندا اكەلەرى دۇرىلدەپ تۇرعان ءبىر-ءبىر مەكەمەنىڭ باستىقتارى بولعان سوڭ با، ايتەۋىر، مەكتەپتەن ءارى قاراي وقۋ قاجەت بولاتىنى تۋرالى ويلاعان ەمەس-ءتى.  ويلاسا دا جازۋ، سىزۋ دەسە كەجەگەسى كەيىن تارتاتۇعىن ادەتتەرى وقۋعا ىقىلاس قويدىرماعان. ول از بولعانداي «سسسر» دەپ اۋىز تولتىرا ايتقاندا اتىنان ات ۇركەتىن وداق تارادى دا بار پالەكەت سودان باستالدى عوي. باي مەن باقالشىنىڭ اراسى بەزبەنگە تۇسەر شاق تۋدى. قارەكەتى بارلار تاشكەنت پەن پىشپەكتىڭ اراسىن جول قىلدى. ەندى بىرەۋلەر الماتىنى بىلاي قويىپ، رەسەيگە كەتىپ جاتتى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسپاققا. شارۋاشىلىقتار تاراتىلىپ، ќارا جۇمىس تابىلمايتىن بولدى ەر ازاماتقا. سوقتالداي جىگىتتەر كونە قۇمىراداي بولىپ جەر جاڭعاق، پىستە ساتىپ بازاردا وتىراتۇعىن بولدى. بايدان قايىر بولماعاسىن شيەتتەي بالا-شاعاسىن ولمەلى كەمپىر-شالعا باقتىرىپ، دورباسىن اسىنىپ ايەلدەر كەتتى عۇمىرىندا ىستەمەگەن كاسىپتىڭ قامىتىن كيىپ. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى تاۋسىلار ما؟ كونە شيپانەردىڭ ۇستىندە مەلشيىپ جاتاتىن قوڭىر شاباداننىڭ تۇبىنە تاباقتاي ديلومىن تىعىپ تاستاپ، اۋىل ينتەلەگەنتسياسى دا لاجسىزدان ساۋداگەرلىكپەن اينالىسۋعا ءبىرجولا بەكىنگەلى قاشان؟ ايتسە دە ء«ۇش نويانىڭىزعا» عانا قىرى كەتكەن زاماننىڭ سىزى اسەر قىلا الماعان.

اڭگىمەنى باستاعان سايات قۇرداستارىنا ەردەن قىزمەتىنەن كەتتى دەپ وتىرعان جوق-تى. «كورىپ-ءبىلىپ، بايىبىنا بارىپ الماي نەگە عانا لەپىرە بەرەدى ەكەن وسى شىركىندەر؟»  - دەپ قىنجىلدى ىشتەي. جانىندا وتىرѓان ەكەۋگە قاراعاندا بۇل جىگىتتىڭ تۇيسىگى بار. جوعارعى وقۋ ورنىن ءتامامداي الماعانى بولماسا، از-مۇز ويعا تۇيگەنى، قالا كورگەنى جانە بار. وزدەرى اڭگىمە قىلىپ وتىرعان ەردەنمەن بىرگە بۇل دا وقۋعا كەتىپ ەدى. اكەسىنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز ءتۇسىپ، «جاۋاپقا تارتىلاتىن بولدى»  دەيتىن ەكىۇشتىلارۋ حابار قۇلاعىنا جەتكەن سوڭ اناسىنا قولعابىس تيگىزبەككە وقۋىن تاستاپ، اۋىلعا ќايتقان. اۋىلعا كەلگەسىن اكەسىنىњ سىيلاس دوسى ءوزى باسقاراتىن زاۋىتقا جقمىسقا قابىلداعان. قاراپايىم جۇمىسشى بولىپ ىستەيتىن. قازىر وسى زاۋىتتا ينجەنەر. وقۋىن جالعاستىرماќ ويى دا بولعان. بىراق تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتى مويىن بۇرعىزا قويماعان. ۇيلەندى، بالالى-شاعالى بولدى. كە-شەشەسىنە دە كوپ قارايلادى.

وزىمەن-ءوزى الدەنەلەردى ويلانىپ كەتكەن سايات الىگى ەكەۋگە ىشتەي قىنجىلىسىن سەزدىرگىسى كەلمەگەن. اڭگىمەسىن جايباراقات ءارى قاراي جالعادى.

- وۋ، سەندەر نە ايتىپ كەتتىڭدەر؟ كىم ايتتى سەندەرگە «ەردەن قىزمەتىنەن ۇشىپتى» دەپ؟ ول كەشە الماتىعا جەدەل ۇشىپ كەتتى. شۇعىل شاقىرتۋ الىپتى. تۇنەۋگۇنى كەزدەسكەندە ايتپاپ پا ەدى، «از عانا ۋاقىتقا كەلدىم»،  - دەپ.  - ءسىرا، قىزمەتى جوعارىلايتىن بولار؟!  – كىسىنىڭ اڭگىمەسىن اياعىنا دەيىن تىڭداۋعا داعدىلانباعان ماقسات ادەتتەگى ۇشقالاقتىعىنا سالىپ ساياتتىڭ ءسوزىن شورت كەستى.

-  قوي-ەي، كىم شاقىرتىپتى؟ قانداي قىزمەتكە اۋىسار ەكەن؟ سونىڭ-اق جولى بولعىش ەكەن. بىزگە ونداي ەشتەمەسىن سەزدىرمەپ ەدى،ءا؟  - ونە بويىن قىزعانىشتىڭ وتى ورتەگەنى مە، الدە، ىشىمدىكتىڭ اسەرى مە، «بۇل قالاي بولعانى؟» دەگەندەي، باقىرايىپ دوسبولعا قاراعان. ول دا «كىم بىلەدى؟» دەگەن سىڭاي تانىتىپ يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى دە استىڭعى ەرنىن قوسا قىرشىپ جۇلىپ الارداي اۋزىن قيسايتتى.

-  قايىن جۇرتى مىقتى بولار، ءسىرا؟ ايتپەسە، مىنا زاماندا كىم ءوز كۇشىمەن جوعارىلاي الار دەيسىڭ؟ ءتىپتى بولماسا قولدايتىن ادامى بولعانى دا. ونداي كوتەنى ديىرمەن تاسىن اينالدىرىپ وتىرعان كوكەم بولسا مەنىع دە كىم بولارىمدى كورەر ەدىڭدەر. قالا تۇرماق وسى ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى ۇجىمنىڭ توراعاسى مولىقباي دا «جۇمىس جوق!» - دەپ ماڭايىنا جۋىتپاي وتىر ەمەس پە؟

-  و، ميلاۋ! مولىقباي جۇمىستى قايدان تاۋىپ بەرەدى ساعان؟ ۇجىمعا بىرىككەن ەكەنسىڭ تيەسىلى ۇلەسىڭە قاراي قارەكەتىڭدى قىلاسىڭ ەندى. باياعىداي اياقتى اسپانعا كوتەرىپ ќويىپ، ايلىق جازدىرىپ الا بەرەتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. كوزىڭدى اشىپ قارا، شىراق! – دەپ ءدىلمارسىدى دوسبول.

-  باياعىدا كوكەم سوۆحوز دەرەكتىر بولىپ تۇرعاندا ءۇشىنشى بولىمشەگە باسقارما ەتىپ جۇمىسقا قويىپ ەدى. وزدەرىڭ دە كورىپ جۇرگەن جوقپىسىڭدار، ۇيىنە كۇندە بارام. كەشە كەشكىسىن جانە باردىم. «شىراعىم، انا ءماديدىڭ تويى وتكەن سوڭ كەلشى اينالايىن، بىراق ىشپەي كەل» - دەيدى، ءوزى ءومىر بويى اۋزىنا تاتىپ الماعانداي. ءجا، ونىسىن قويشى، مەن بەيباق ىشپەسەم ويىمداعىنى ايتا المايمىن. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ ءسىرا، ءۇي بولىپ تا جارىتپاسپىز! قاتىن قالاداعى اعاسىنىكىنە ول كەتتى بالالاردى الىپ.  – تەرەڭ تىنىستاپ، اۋىر كۇرسىندى دوسبول. – ۋي-ي، قىرى كەتكەن مۇنداي زاماننىڭ اكەسىنىڭ اۋزىن! ۋھ! ءوزىنىڭ جىگەرسىزدىگىنە، قۇلىقسىزدىعىنا وپىندى ىشتەي.

اڭگىمەلەرى قيىسپاۋعا اينالعانىن اڭعارا قويعان سايات: «مەن ۇيگە قايتايىن جىگىتتەر!» - دەگەن سىنىپتاستارىنان رۇقسات سۇراعانداي ىڭعاي تانىتىپ. ەل اۋزىندا «اقىل توبە» اتالىپ كەتكەن كوشەنىڭ بۇرىشىنان ەندى از وتىرسا ايعاي – شۋ شىعىپ كەتەرىن ول جاقسى بىلەدى. ونى ارينە، موماقان قوزىداي مونتيىپ وتىرعانسىپ-اق ادەتتەگىسىنشە قىرشاڭقى ءتىلدى ماقسات باستايتىنى انىق. بوتەلكەلەس جان قيماس دوسى دوسبول قوشتاي جونەلەدى. بۇل – ولاردىڭ قاشانعى ادەتى.

-  ە، نەمەنە؟! بوتەن جەردە تۇرسىڭ با؟ الدە، ايەلىڭنەن قورقاسىڭ با؟ بايقايمىن، كۇندە مىڭ سىلتاۋ ايتىپ كەتىپ قالاسىڭ، ءبىزدى سىيلامايسىڭ، ءا؟

   ەلدە جوق اڭگىمەنى تاۋىپ ايتقانداي كوزى شاقشيىپ ورنىنان ماقسات ۇشىپ تۇرەگەلدى. -  جو-عا، ۇيدەگى سىرقات قارىنداسىما الاڭداپ تۇرعانىم عوي. ءدارى – دارمەك الۋعا قاراجات ىزدەپ جۇرگەنىمدى ايتتىم ەمەس پە مانا؟ قايتا ماعان قول ۇشىن بەرىڭدەر قالتالارىڭدا ازىراق تەڭگەلەرىڭ بولسا! – دەپ  سايات شىنىن ايتىپ اقتارىلىپ جاتىر.

 - مەندە سوقىر تيىن دا جوق، دوسبولدا بولماسا. اپاسى پەنسيا الادى، بارىمىزگە قاراعاندا قولىنا اقشانى ءجيى ۇستايتىن سول بولىپ تۇر عوي. ءبىر جارتىنى دا الگىندە قالامقاستىڭ ۇيىنەن قارىزعا الدىق.

 - ايتادى ەكەنسىڭ! قازىر اپام پەنسياسىن ءوزى بارىپ الاتىن بولعان. شال–كەمپىردەن تيىن سۇراپ الۋ اقىرەتكە بارىپ كەلگەنمەن بىردەي. ونان دا مولىقبايدان سۇراساڭشى. ءيا، سونىڭ دۇرىس.  – اياق استىنان ساپ ەتىپ اۋزىنا تۇسە قالعان سىلتاۋىن ءوزىنىڭ تاپقىرلىعى دەپ ۇققان ساسىق ويىنا ماردىمسىعان دوسبول ۇجىم باستىعى مولىقباي اقشا بەرەتىن زامانى بولسا، امىرقۇلدىڭ ۇيىنەن ءبىر جارتى الا كەلۋىن تاپسىرىپ قالۋدى دا ۇمىتپادى. 

...ءيا، «بىرەۋگە مال، ەندى بىرەۋگە جان قايعى» دەگەن وسى. ءسوز شىعىن عىپ الىگى ەكەۋىنە جاعدايىن بەكەر-اق ايتىپ تۇرعان ەكەن-اۋ؟...

سايات مولىقبايدىڭ ۇيىنە كەلە جاتىر. «كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا» دەمەۋشى مە ەدى؟ قالاي بولار ەكەن؟ بىراق، اعايىنى عوي، بەرەتىن شىعار؟ بالكىم، جاعدايىن ايتىپ تۇسىندىرسە، مەسەلىن قايتارماس؟! بۇرىن-سوڭدى ۇجىم باستىعىنىڭ نە كەڭسەسىنە، نە ۇيىنە بارىپ كورمەگەن-ءدى. بارماي-اق قويسا شە؟ قايتسە دە قاراجات تاۋىپ دارىگەرگە قاراتادى دەپ ۇمىتتەنىپ، جانارىنا جاس ءۇيىرىلىپ قالعان قارىنداسى بۇل قۇر قول بارسا، كوڭىلى باسىلىپ قالماي ما؟ ول ساياتقا ءۇمىت ارتادى عوي. جوق، بارادى. تاۋەكەل!

جەتى پەرى

«ۇستاي ما دەپ بىلەگىن،

نىعايا ما دەپ جۇرەگىن،

كەيىنگى تۋعان بالانىڭ،

شاشىن، مۇرتىن قويدىرىپ،

بۇزا ما دەپ رەڭىن،

ادىرا قالعىر زاماننىڭ،

جاراتپايمىن سۇرەڭىن.»

ولىقباي تاڭەرتەڭ الماتىعا جۇرمەك ەكەن. كىلەڭ ىعاي مەن سىعاي وسىندا جينالىپتى. اۋىل قاتىندارى «جەتى پەرى» دەپ ات قويعان سۋ مۇراپ، ءشوپ بىرگادىر، شەبەرحانا مەڭگەرۋشىسى، مەحانيك، بۇعالتىر، كاسسىر – ءبارى بار. تراكتورشى ايقان داۋسىنىڭ قارلىققانىنا قاراماي، بارقىرىپ ءان سالعان بولادى. جانىندا وتىرعاندار وقتا-تەكتە «بە-ە-ەۋ!» دەپ قوشەمەتتەپ قويادى. وزدەرى بەس-التى شولمەكتى بوساتىپ تاستاپتى. جۇك اياقتىڭ استىندا ءالى اشىلماعان ءتورت-بەس بوتەلكەنىڭ باسى قىلتيادى. قۇداي كوپ كورمەسە، ونى دا وسى وتىرعاندار قۇلقىندارىنا قۇيار.

 - مولقانجان-اۋ، سەنىڭ ءىنىڭ بىزگە دە بوتەن ەمەس. شاقىرعان ەكەن ءبارىمىزدى دە. بارىپ قايتۋعا جاعدايىمىز بار، قۇدايعا شۇكىر! ايتسە دە ءسادۋ، جاپەك ۇشەۋمىز بىرىگىپ «شاشۋىمىزدى» وزىڭنەن بەرىپ جىبەرگەندى ماقۇل كوردىك. جيىن-تەرىم اياقتالماي جاتىپ توبىمىزبەن قالاعا توي تويلاۋعا كەتسەك، اۋىلدىڭ قاتىندارىنىڭ وسەگىنە ءىلىنىپ جۇرەرمىز تاعى. مىنەكي، مىناۋ جيىرما بەس مىڭ تەڭگە. ءبىزدىڭ اتىمىزدان قۇتتىقتاپ، سالەم ايتارسىز، - دەپ ءشوپ بىرگادىر سالمەن شال ورتاسىنان رەزەڭكەمەن بۋىلعان ەكى ءجۇز تەڭگەلىكتىڭ ءبىر بۋماسىن مولىقبايدىڭ قالتاسىنا سالىپ جاتىر.

سايات كوڭىلدەرى شالقىپ، اۋلەكىلەنىپ وتىرعان كوكەلەرىمەن قول الىسىپ سالەمدەسكەننەن كەيىن، شەتكەرىرەك بارىپ جايعاستى. كەلگەن شارۋاسىن قوناقتار كەتكەن سوڭ ياكي، ەرتەڭ كەلىپ-اق ايتارمىن دەپ ءتۇيدى. ءتىپتى ىڭعايى كەلمەسە، ء«جاي عانا امانداسىپ وتەيىن دەپ ەم» دەي سالاتىن شىعار؟

- ءاي، بالا! –دەدى توردە ماسايراپ وتىرعان جاپەك شال بۇعان وڭمەڭدەي تەسىلە قاراپ. – سەن وسى، كىم ەدى الىگى... ەردەنمەن قاتار وقىدىڭ-اۋ دەيىم، شاماسى؟ قايسى كۇنى اۋىلدا جۇرگەنىن كوردىم. ەسىڭ بولسا، ماڭىنا جولاماعانىڭ دۇرىس سو نەمەنىڭ! سىقيىپ كيىنىپ الىپتى. اۋىلعا كەلگەن سوڭ كوشەگە شىعاردا قاراپايىم كيىممەن-اق شىقسا بولماس پا؟ سو جۇرىسىندە قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، ءبىر دوكەيگە جولىعىپ كەلە جاتىر ول. ءوزى ءبىر ءتاۋىر ايلىق تولەيتىن جەردە ىستەيدى-اۋ دەيمىن. شالقايىپ كەپ امانداسادى كىسىمەن. ويباي-اۋ، ونى اكىمنىڭ ءوزى ماپازداپ كۇتىپ الاتىنعا ۇقسايدى. ەل سولاي ايتادى ايتەۋىر. وسى انەبىر جىلى جەلپىلدەپ «جەلتوقسانعا» قاتىسامىن دەپ بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرىپ ەدى-اۋ سول ەردەن. سونىسىن ەستىگەندە قالاعا بالا وقىتپاعانىمىزعا قۋاندىق ءوزىمىز. اكەسى دە جاس كۇنىندە كيلىكپەيتىن جەرگە كيلىگىپ، ءبىر سۇمدىقتى باستايتىن دا جۇرەتىن. ادىلەت ىزدەدىم دەپ ايتقانىمىزعا كونبەي، دەگەنىنە جەتەتىن. مەن سيىر پەرمەگە باستىق بوپ تۇرعانىمدا،- دەدى  ساقال-مۇرت قويسا دا اراقتان اۋزى قۇر جۇرمەيتىن، كوزى جىقسيعان باينازاردى نۇسقاپ. ...سوڭىمىزعا ءتۇسىپ، سوعىمعا سەپ بولسىن دەپ سويىپ اكەلە جاتقان سيىردىڭ ەتىنەن اۋىز تيۋگە مۇرشامىزدى كەلتىرمەي، باينازار ەكەۋمىزدى ابدەن ساندالتىپ ەدى. سوندا ول دا جەرگە قاراپ وتىرعان جوق، ساپقوزدىڭ دەرەكتىرى بولاتۇعىن. اراعا ءتۇسىپ ء«بىر جولعا اعايىنگەرشىلىك جاساپ كەشىرە عوي،شىراعىم؟!»، - دەپ بارعان شالدىڭ سوزىنە دە قۇلاق اسپاي كەڭسەسىنەن تىرقىراتىپ قۋىپ شىققان. قۇداي-اۋ، وندا سابەت وكىمەتىنىڭ كەزى عوي. كەڭشىلىك زامان. – قول شاشىعىمەن اۋزى-باسىن سۇرتكىلەپ قايتادان جان قالتاسىنا سالدى دا ءسوزىن ءارى قاراي جالعاپ اكەتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە بالاسى «جەلتوقساندا» پالەگە باسى قالىپ، الماتىعا بارىپ بالاسىن اراشالاپ الاتىن اقشا تاپپاي اۋىل اداقتاپ كەتكەنىن كوزىمىز كورگەن. سوندا دەيىم-اۋ، اۋداندىق سوتتان مەنى اراشالاپ الىپ قالعان وسى مولىقباي بولاتىن. ءىم-م! سولاي،شىراعىم!- دەپ نىعارلاپ بارىپ اياقتادى ءسوزىن «بۇل جاكەڭ سونداي دا ەرلىك جاساعان» دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ. بىرقىدىرۋ ۋاقىت وتكەندە «نەگىزگى ايتارىم بۇل ەمەس ەكەن-اۋ» دەگەندەي: - ول ۋاقتا ۇرى اتانسام دا مەنىڭ تۇرمىسىم سول ەردەنىڭنىڭ اكەسىنەن بار عوي، كوش ىلگەرى. وكىمەتتىڭ ماشينەسىن مىنگەنىنە مالدانىپ، ءومىر بويى قىزمەتتە جۇرەتىندەي بوپ دۇنيە جيماعان ەكەن عوي. ايتپەسە، ەلدىڭ ءبارى ايتقانىن ىستەپ، ايداۋىنا كونىپ تۇرعان سول تۇستا داۋلەتتى كىسىلەر مەن تامىر-تانىس بولمادى دەيسىڭ بە ماڭايىندا؟ سوندايلاردى پايدالانىپ ءۇي تۇرعىزىپ الار ەدى باسى بار ەركەك بولاتۇعىن بولسا. پەنسياعا شىققانىنا بىرنەشە جىل بولدى، ءالى وتىر عوي سول باياعى جاربيعان ەسكى ۇيىندە. «ۇل-قىزىم ءوسىپ كەلە جاتىر ەكەن-اۋ، مەن دە ەلمەن قۇدا بولامىن-اۋ»، - دەپ ويلاماعانى عوي،باتشاعاردىڭ! – ايتىپ بولدى بىلەم، جاپەك شال دەمىن ىشىنە تارتىپ الدى دا قارق-قارق كۇلدى.

اراقتىڭ قىزۋىمەن جاپەك شال بار سىرىن جايىپ سالدى. سايات بۇل اڭگىمەنى بۇرىنىراق ەستىگەن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شارۋاشىلىقتار تاراتىلىپ، جەر جەكەمەنشىككە بولىسكە ءتۇسىپ جاتقاندا ورتالىقتاعى باۋ-باقشانى بۇزىپ، جەمىس اعاشتارىنىڭ شىبىعىنا دەيىن وسى دوكەيسىماقتاردىڭ ساتىپ جىبەرگەنىن بىلەتىن. «جەر جەتپەي جاتىر» دەگەن جەلەۋمەن ۇجىم باستىعىن باقشانى بۇزۋعا كوندىرگەن دە جاپەك سياقتى قازىمىر شالدار بولاتىن. «باۋ-باقشا بۇزعان، قۇستىڭ ۇياسىن بۇزعان ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى، رايىڭنان قايت، شىراعىم! داليىپ جاتقان قارا جەر قاناعات قىلعاننىڭ بارىنە دە جەتەدى. اقىماق بولماڭدار!» - دەگەن اۋىل قاريالارىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي مولىقباي دا سولاردىڭ ىعىنا جىعىلعان. قالعان جۇرتتىڭ اۋداندىق كازيتكە جازعاندارىنان دا ەشتەمە ونبەي، قىرىق جىل جايقالىپ تۇرعان باۋ-باقشا ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلدى.

ەندى ءبىراز وتىرسا جاپەكتىڭ تاعى بىردەمەنى بىلىقتىرارىن تۇسىنە قويعان ۇجىم باستىعى ساياتتان كەلگەن شارۋاسىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ قانا سۇرادى. ايەلىنە ىم قاعىپ، سۇراعان اقشاسىن بەرگىزدى دە «اسىقپاي-اق ءبىر قايىرارسىڭ» دەپ كەڭشىلىك جاساپ، كوشەگە دەيىن شىعارىپ سالدى.

ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، «جاپەكتىڭ بالاسى تاشكەندەگى وزبەكتەردىڭ قىلمىستى توبىنا قوسىلىپ، ءىستى بولىپتى. جاپەك بار مالىن ساتىپ، بالاسىنىڭ ءىسىن سوتقا جىبەرگىزبەي الىپ قالۋعا قارەكەت ەتىپ جاتىر ەكەن» دەگەن سىبىس اۋىلعا لەزدە-اق تاراپ ۇلگەردى.

جاپەك بۇرىنعىسىنشا مولىقبايعا بارىپ، قالاداعى ءىنىسىنىڭ قول ۇشىن بەرۋىن وتىنگەن. بۇل شارۋانىڭ وڭايلىقپەن شەشىلمەسىن بىلەتىن مولىقباي دا ءىنىسىنىڭ ۋاقىتشا جۇمىسسىز وتىرعانىن، ءىستى جابۋ ءۇشىن وتە كوپ قاراجات قاجەت ەكەنىن ايتتى شىعارىپ سالاردا. – ەڭ دۇرىسى، - دەدى مولىقباي، - الىگى قۇرداسىڭىزدى كوندىرىڭىز، بالاسىنا ايتسا، بۇل ءىستى تىندىرۋ سونىڭ قولىنان كەلەر؟ - ويباي-اۋ، ول مەنى تىڭداۋشى ما ەدى، مولقانجان-اۋ؟!

-  ەندى قايتپەكسىز؟

- ءاي، قۇلدىعىڭ بولىپ كەتەيىن مولقانجان، سەن ونان دا بۇل شارۋانى ساياتقا تاپسىرساڭ دەيىم. ول سەنىڭ ايتقانىڭنان شىقپايتىن كورىنەدى عوي. تۇنەۋگۇنى الدەبىر شارۋامەن ساعان كەلىپ جۇرگەنىن بايقادىم. سەن ايتىپ كورسەڭ قايتەدى؟

- جاكە، مەن ءسىزدى تۇسىنەم، بىراق... ءاي، جارايدى!... كوز الدىمىزدا وسكەن بالا ەمەس پە، ساياتقا قازىر-اق بارىپ جولىعىپ ايتىپ كورەيىن. – مولىقباي ادەتتەگى اككى ادەتىنە سالىپ داۋسىن سوزا ءتىل قاتا بەرىپ ەدى، ونىڭ ءسوزىن انادايدان شىققان شاڭ-شۇڭ ايعاي ءبولىپ جىبەردى. اۋىل ادامدارى «اقىل توبە» دەپ اتايتىن كوشەنىڭ قيىلىسىنداعى ەلەكتر باعانىنىڭ تۇبىندە ويران-توپىر توبەلەس بولىپ جاتىر ەكەن. - جەيدەمنىڭ جاعاسىن جىرتاسىڭ، جىبەر اكەڭنىڭ اۋزىن... بىرەۋى ەكىنشىسىنە جۇدىرىق سىلتەپ جاتىپ ورىسشالاپ بوقتاپ، اۋزىنا تۇسكەن ەلدەگى ينايات ءسوزدىڭ ءبارىن ايتىپ سالدى. تاعى بىرەۋى ىشقىنىپ كەپ جاعا ۇستاسىپ جاعالاسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرىنىڭ ارتىنان بار پارمەنىمەن ءبىر تەپتى. ىلە-شالا ارعى جاقتان دۇكەنىن جاۋىپ جاتقان قالامقاستىڭ شاڭقىلداعان داۋسى شىقتى. – جۇگەرمەك قانا كەلگىرلەر-اۋ، قاتىنعا تالاسىپ جاتقانداي، بۇلارىڭ نە؟ نە سۇمدىق بۇل؟ وتىزدان اسقانشا وشارىلىپ ۇيدە وتىرماي، ەلدىڭ ەركەكتەرى سياقتى تىرشىلىك ەتسەڭدەر ەتتى، ءبۇيتىپ ماسقارا بولعانشا! ەسسىز عانا قالعىر جەتپەگىرلەر-اۋ، اراقتى سەندەرگە بەكەر-اق ساتقان ەكەم! ويبۇي-ي، بەتىم-اي! ءاي، ويباي، كىم بار؟ ءولتىردى عوي مىنا سورلىنى! تاياق جەگەننەن باسقاسى دۇركىرەپ قاراڭعىعا قاراي قاشا جونەلدى. مولىقباي مەن جاپەك تە سولاي قاراي ەلبەكتەپ كەلەدى. قولىنان دانەڭە كەلمەسە دە جاپەك شال ايعايلاپ كەلەدى. – ۇستا! ۇستاڭدار اتاڭىڭ كورىن ۇرايىندى! بۇك ءتۇسىپ بەتىن باسىپ جاتقان جىگىتتىڭ قاسىنا جەتىپ كەلگەندە عانا بايقادى: تاياققا جىعىلعان سايات ەكەن. سوققى تيگەن قولىن اۋىرسىنىپ، ورنىنان ازەر كوتەرىلگەن ساياتقا قاراپ تۇرىپ جاپەك شال باسىن شايقادى.

ساياتتى قولتىعىنان سۇيەپ مولىقباي مەن قالامقاس ۇيىنە قاراي اكەتتى. جاپەك ساناسى سارساڭعا ءتۇسىپ، ءوزىن مازالاعان ويلاردان ارىلۋدىڭ ءبىر جولى - ساياتپەن سويلەسىپ، سوناۋ الماتىعا بارعالى تۇرعاندا مىنا قىرسىقتى قاراشى! ءاي، قۇداي-اي! جاس شاعىندا جوقشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، جەتىمدىكتىڭ تەپەرىشىن كورىپ ەدى، پايعامبار جاسىنا جەتكەندە ەندىگى تەپەرىشتى بالاسىنان كورگەلى وتىر ەكەن. ەكىلەنىپ دۇنيەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، پەرزەنتتەرى قاتارىنان كەم بولماي ءوسسىن دەپ، ارپالىسىپ عۇمىر كەشىپتى. بە-ۋ، جالعان دۇنيە-اي، دەسەڭشى! سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەلىپ ەسىكتىڭ ىلگەگىن ىشىنەن ءىلىپ جاتىپ: ء«توزىم بەرە گور، جاراتۋشى يەم، ەندى بۇل ەسىكتەن قانشا كۇن كىرىپ-شىعار ەكەم؟»، - دەدى داۋسى قۇمىعا. كەلە سالا كەمپىرىنە ساندىقتاعى جيعان-تەرگەن پۇلىن الدىرىپ، جولعا كيەتىن ءتاۋىر كاستومىنىڭ قالتاسىنا سالدى. بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ ۇزاق جولعا اسىعىس دايىندالعان جاپەك شال ەلەكتر جارىعىن ءسوندىرىپ، تەرەزەنىڭ تۇسىنداعى كەرەۋەتىنە كەلىپ، قيسايا كەتتى. كوزىنىڭ قيىعى اسپانداعى جامىراعان سانسىز جۇلدىزدارعا ءتۇستى. نەشە زامان ءوتتى ەكەن بۇل جۇلدىزدار جاراتىلعالى؟... 

ارنەنى ويلاپ جاتىپ جۇرەگى سىزدادى.  باسقا تۇسكەن پالەدەن قۇتىلۋدىڭ جولى قايسى؟ تۇنىمەن دوڭبەكشىپ، كىرپىكتەرىن ايقاستىرماي تاڭدى اتىرعان جاپەك الماتىعا قاراي جول تارتتى. جۇردەك پويىز الاتاۋدى بەتكە الىپ جۇيتكىپ كەلەدى. تەرەزەدەن ۇشى-قيىرسىز، ەلسىز ادىرلارعا قاراپ وتىرعان جاپەك شالدىڭ كوز الدىندا قازاقى اۋىلدىڭ قىم–قۋىت قارەكەتى قىلاڭ بەرگەندەي بولدى. ساناسى شارشاپ-شالدىعىپ، مىنا قۇلا دۇزدە جاپادان-جالعىز كەلە جاتقانداي سەزىنگەنى نەسى؟ – ءيا، ءتاۋبا! – دەدى داۋىسى جارىقشاقتانا شىعىپ. وتكەن ىسكە سالاۋات. جالعىز-اق تىلەگى – ءپارۋانا ساناسىن سانسىراتقان شارۋاسىن ءبىر جاقتى ەتە السا جارار ەدى. ول جاعى ازىرگە بەيماعلۇم. كىم بىلەدى؟... 

Abai.kz