2016 jyldyng 20 nauryzynda kezekten tys Parlamenttik saylau ótetin boldy. Osy saylaugha shetten kelgen 1 milliongha juyq qandastar arasynan deputattyq mandat berudi súraghan Ýndeuler әrtýrli baspasózde jariyalanyp jatyr. Qoghamdyq talqygha týsken búl úsynystyng astarynda qanday mәn bar? Tarihy manyzy ne? Shetten kelgen jәne bolashaqta keletin qandastarymyz ýshin búl úsynystyng qanday paydaly túsy bar? Biz osy súraqtar tónireginde oy qorytudy qúp kórdik.

Birinshiden, shetelden qazaqtardy jinau – elding egemendigin nyghaytu ýshin negizgi últtyng sany basym boluy tiyis ekendigin erte andaghan Elbasynyng bastamasy. Mine, 25 jyldyng ishinde 1 million qandasymyz kósh artyp, elge jetti. Olar Tәuelsizdik túsyndaghy qiyn kýnderdi de, mereyli sәtterdi de atamekenindegi halyqpen birge ótkerip keledi. Osynda kóship kelip, ósip-óndi, qoghamnyng әr salasynda enbek etti.

Juyrda «Kóshi-qon turaly» zangha ózgertuler men tolyqtyrular enip, Preziydent qol qoydy. Búl zannyng qabyldanuy úzaqqa sozyldy. Sebebi, syrttan keletin kóshting aldynda qanday kedergiler túrghanyn zang shygharushy organdardyn, tikeley kóshi-qonmen ainalysatyn mekemelerding ózderi de jiti bilmey, shatasyp kelgenin qandastar arasynan shyqqan belsendi top dәleldep, jana zannyng tolymdy boluyna ýles qosty. Endi, Alla búiyrsa, kóshting ekinshi tolqyny bastalady degen zor ýmit bar. Demek, shette jýrgen 5 million qazaqtyng ishinde Otanyna ýles qosudy armandaytyn, osynda týtin týtetudi, enbek etudi baqyt sanaytyn azamattar shoghyry әli-aq elge kelip,  halyq sanyn arttyra týsedi. Olardyng osy elmen ýilesip, jergilikti júrtpen biteqaynasyp, birge ómir sýrui ýshin shetten keler aghayynnyng da, osyndaghy el ahualyn da jaqsy biletin azamattardyng Parlament qabyrghasynda otyruy – býgingi kýn talaby.

Múnday úsynys jaydan-jay shyghyp otyrmaghany belgili. Ózining negizgi últyn shaqyryp otyrghan Izraili, Germaniya elderinde shetten kelgen qandastaryna týrli salanyng negizgi qyzmetterin senip tapsyru ýrdisi búrynnan bar. Búl elderde shetten oralghandar suyrylyp shyghyp, ministr, deputat mandatyn alyp, óz mýddelerin ghana emes, jalpy otandastarynyng mýddesi ýshin ayanbay enbek etip jýr. Bizding de syrttan kelgen aghayyndarymyzdyng ishinde qanday qyzmet berse de, alyp ketuge qauqary jetetin bilikti azamattar barshylyq. Olardyng biyik minberden kórinui – alystaghy aghayyngha demeu. Syrttan baqylap otyrghan sayasy toptar ýshin de últymyzdyng bedelin arttyra týsetin jaqsy ýrdis.

Ýshinshiden, qandastarymyz arasynda últtyq mýdde, memlekettik maqsat ýshin jandaryn qiigha dayar patriot jastar kóp. Olar Elbasy sayasatyna qaltqysyz senedi, ózderining bilimin el damuy ýshin júmsaudy kókseydi. Eger qandastarymyzdyng arasynan birer deputat shyqsa, búl otanshyl jastardyng jigerin qayrap, alystaghy aghayyndarynyng tezirek elge kelulerine sebepshi bolady. Kósh toqtamasa, qazaq kóbeyse, enbeksýigish halyq sany artsa, odan útpasaq, útylmaymyz!

Biz osy mәsele jóninde qoghamgha belgili túlghalar men sayasattanushy, qogham qayratkerlerining pikirin úsynyp otyrmyz. Ortaq uәj – ortaq mәmile. QR Preziydenti Ákimshiligi, Ýkimet, «Núr Otan» partiyasynyng basshylyghy gazetimizge jariyalanghan pikirlerdi jiti saralap, ondy sheshim qabyldar degen ýmittemiz.

Ádil AHMETOV, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, qogham qayratkeri:

Partiya basshylaryna baylanysty...

– Men mәjilis deputattyghyna shetten kelgen qandastardyng ishinen bilimdi de bilikti, shettegi qazaqtyng da, elimizding de jaghdayymen jiti tanys azamattardyng ótuin qoldaymyn. Tәuelsizdik alghaly beri Elbasy sayasatynyng negizgi bóligining biri – kóshi-qon sayasaty. Janadan egemendik alghan elge syrttaghy qandastaryn shaqyrugha úran tastap, «qúiylsyn kóshin» degen Preziydent Núrsúltan Nazarbaev әr jyldary shetten kelgen qandastaryn bauyrgha basyp, elding uyghyn birge qadasularyn súrap, jelep-jebep keldi. Sondyqtan, búl mәselege bizdegi tiyisti organdar, partiyalar enjar qaramaydy dep oilaymyn.

Eng әueli, halyqtyng qoldauyna ie bolyp jýrgen «Núr Otan» partiyasy ózining ýmitkerlerining tizimine syrttan kelgen aghayyndardyng ishinen iriktep, elding jónin, júrttyng jaghdayyn biletin azamattardy qosady ghoy degen senimim bar. Mening biluimshe, syrttan kelgen aghayyndardyng ziyalylarynyng birsypyrasy osy partiyanyng qúramynda. Jәne bizde partiyalyq tizim boyynsha birneshe partiya deputattyq mandattan oryn alu ýshin talasatynyn eskersek, onda ózge partiyalarda qúramyna qandastardan ýmitkerlerdi engizuge qúqyly.

Búl jerde bir nәrseni esten shygharmaghan dúrys. Qazaqstan respublikasynyng azamattyghyn alghan kez kelgen qazaq «oralman» mәrtebesinen aiyrylady, onyng qúqy barsha qazaqstandyqtarmen ten. Olar partiyalyq tizimge enip, ózining azamattyq qúqyghyn paydalanyp, deputat boluyna mýmkindik bar, eshkim keri iytermeydi. Tek partiya tizginin qolgha alyp otyrghan azamattargha baylanysty.

Óz basym, Tәuelsizdigimizding enseli, irgemizding berik boluy ýshin bar qazaqtyng bir-birimen júmyla júmys istep, kez kelgen salada yntymaqta boluyn tileymin.

Dulat ISABEKOV, QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, jazushy:

OSK oilanar sәt tudy

– Qazirgi zang boyynsha jekelegen adamdardyng QR Parlamenti Mәjilisi saylauyna qatysa almaytyny belgili. Sondyqtan elimizdegi qandastardyng mýddesin kózdep, aqparat qúraldarynda oi-pikirin ashyq aityp jýrgen azamattardyng birden saylaugha týsip, deputattyq mandatqa ie boluy óte qiyn. Alayda, elimizde tirkelgen partiyalardyng qatarynda deputat atanugha kez kelgen Qazaqstan azamatynyng tolyq qúqy bar. Osy túrghydan alghanda Atajúrtyna "oralman" mәrtebesimen kelgen azamattardyng  qoghamdyq-sayasy ómirimizde belsendilik tanyta bastauyn tabighy qúbylys dep esepteymin.

Meninshe, búl saylau qarsanynda kóterilgen et pen terining arasyndaghy jelik bolmauy kerek. Múnday maqsatqa bel buyp, bilek sybana kirisken azamattar eng aldymen elimizdegi sayasy partiyalargha mýshe bolyp, sayasy úiymnyng túghyrnamasyna oralmandar mәselesin kóteretinderin ashyq kórsetui tiyis. Búl ispen jýieli týrde ainalysyp, ong nәtiyjege qol jetkizuleri kerek.

Saylauda jeniske jetken sayasy úiymdardyng tizimi boyynsha úsynghan kandidattaryn Ortalyq saylau komissiyasy jan-jaqty qarastyratyny jasyryn emes. Al múnday synnan kez kelgen kandidattyng sýrinbey ótui qiyn. OSK-ning ózi de oilanyp, ondy sheshim qabyldauy kerek. Shetten kelgen aghayynnyng mәselesin kóterip jýrgen azamattar osy jaghyn da oilasyp, bilikti kandidattaryn dayyndaghandary jón.

Sonymen qatar, bir-eki azamatty Mәjiliske ótkizip, qandastarymyzdyng mәselesi týbegeyli sheshiledi degenge óz basym sene almaymyn. Degenmen de, biylik basyna shetelderden kóship kelgen azmattardyng tartyluyn sayasy ómirimizde manyzdy qúbylys dep baghalauymyz kerek. Búl mәsele biylik basyndaghy azamattardy oilantuy tiyis. Olardyng mol is-tәjiriybesin memleket mýddesine tiyimdi paydalanghan abzal.

Býginde shetten kelgen qandastarymyzdyng arasynda el mýddesine qatysty jayttardy ashyq aityp jýrgen azamattar bar. Olardyng sayasy kózqarasy, oi-payymy tolyqtay jetilgen. Múnday azamattardy memlekettik qyzmetke tartyp, oralmandardyng әleumettik mәselelerin ong baghytta sheshuge kýsh salu – býgingi kýnning talaby.

Óz basym songhy uaqyttary QR azamattyghyn alghan bauyrlarymnyng sayasy belsendi әreketke kóshkenin kórip, qúptap jýrmin. Syrttan kelgen qandastarymyz syn saghatta oralmandardyng mәselesinen bólek, últ mýddesine qatysty kez kelgen talqylaugha týskende tabandylyq tanytaryna senimdimin. Búl túrghydan alghanda, belsendi azamattar osyghan deyin Mәjilistegi jayly kresloda otyryp, biylikke aibat shekken keybir deputattardan artyq enbek etedi dep kesip aita alamyn. Sol sebepti, syrttan kelgen qandastarymyzdyng deputattyq mandatqa qol jetkizuge talpynuyn oryndy is dep esepteymin.  

Jýrsin ERMAN, aqyn, qogham qayratkeri, «Núr Otan» partiyasynyng mýshesi:

Bir auyldan bir auylgha kóshuding de mashaqaty kóp...

Bayqap jýrmin, qazir qazaq baspasózinde, әleumettik jelilerde «Qazaqstan Parlamentine oralmandardyng ókilderin kirgizu qajet» degen bastama qyzu talqylanyp jatyr.

Áriyne, búl bastamany qúp kórgenimen, onyng mәnin, maqsatyn týsinbey jatqandar bar. «Onsyzda jýz-jýzge, ru-rugha bólinip bolghan qazaqty endi ishtegi qazaq, syrttan kelgen qazaq dep bóluding qajeti qansha?» deydi ondaylar. IYә, bir qaraghanda, búl da jón shyghar. Biraq, shyn mәnisinde olay emes.

Tәuelsizdik alghaly aumaly-tókpeli zamanda tughan jerin tastap, bóten el, bógde jerge kóshuge mәjbýr bolghan qandastardy Qazaqstangha qaytaru  qarqyndy jýrdi, negizi. Kósh bastalghaly beri Qazaqstangha 1 mln-gha juyq qazaq kelgen eken. Búl 1 mln bizding jerdegi halyqtyng kemindegi 7-8 payyzy. Demek, oralmandardyng mýddesin qorghap, olardyng mәselesin Mәjilis minberinen kóteretin adam, bylaysha aitqanda, ókil kerek. Sebebi, qandastarymyzgha qatysty qordalanghan, әli kýnge sheshimin tappaghan problemalar shashetekten.

Qazirgi kýni bir auyldan bir auylgha kóshseng de belgili bir mәselelermen betpe-bet kelesin.  Al bir elden bir elge kóshken adamnyng jayy búdan da auyr. Otanyng bolsa da aldymen ornyghu, ortagha sinisu, júmys tabu qajet. Azamattyq alu, baspana aludyng mashaqaty óz aldyna. Búlar basqa uaqytta emes, dәl osy uaqytta sheshilui kerek. Biraq, osy mәseleler jogharygha jetpese, múny jogharydan aitatyn adam bolmasa, «bayaghy jartas – sol jartas» kýiinde qalady. Búlardyng sheshilmey jatqanyn halyq kórip-bilip otyr...

Meninshe, qandastarymyzgha Mәjilisten bir emes, birneshe oryn berilui kerek. Jalghyzdyng ýni shyqpaydy, sebebi. Syrttan kelgen aghayyndardyng arasynda bilikti mamandar, ghalymdar, aqyn-jazushylar, óner adamdary bar. Kәsipkerler de kelip jatyr. Búlar – elge sózin ótkize alatyn bedeldi azamattar. Óz basym osy úsynysty qoldaymyn.

Esenghaly RAUShANOV, aqyn, Memlekettik syilyqtyng iyegeri: 

Qauymdastyq aralasuy kerek

– Qoghamdyq ómirimizde oralmandargha degen kózqaras ózgerui kerek. Ony ózgertuding joldary kóp. Búl rette syrttan kelgen aghayyndardyng Parlamentte jәne biylikting týrli salalarynda qyzmet etuining manyzy zor. Sanaly ghúmyrynyng jartysyn atamekennen jyraqta ótkizgen adam elge kelgennen keyin týrli jayttargha tap bolyp, múndaghy jaghdaygha tosyrqay qarauy zandy. Sondyqtan qoghamdyq ómirimizde oralmandargha qatysty oryn alghan mәselelerdi olardyng ózderin aralastyryp sheshudi oryndy dep esepteymin. Dәl qazir qazaq qoghamynda oralmandargha qatysty ong sheshimin tappaghan kóptegen mәseleler bar. Sondyqtan búl mәselelerdi syrttan kelgen aghayynnyng kýshimen sheshetin kez keldi.

Biz kýndelikti aralasyp jýrgen aghayyndardyng mәselesin tolyq bilmeymiz. Óz basym oralmandar mәselesin tolyq bilemin dep aitpas edim. Al qoghamdyq ómirimizde qandastardyng әleumettik mәselesi, kvota aluyna qatysty týitkildi dýniyeler bar ekeni jasyryn emes. Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev tayauda oralmandardyng әleumettik mәselesin retteudi atqarushy biylikke qadap túryp tapsyrdy. Aldaghy uaqytta ózekti dýniyeler ong sheshimin tabatynyna senimdimin.

Endi oralmandardyng ókili deputat boluy tiyis pe degen mәselege kelsek, óz basym búny qoldaymyn.

Býginde aramyzda oralmandar mәselesin kóterip, kópshilikke tanylghan azamattar bar. Solardyng biri – Auyt Múqiybek. Elimizdegi sayasy jaghdaygha qanyq basqa da azamattar barshylyq. Aldaghy Parlament saylauynda osynday belsendi azamattar elimizdegi sayasy partiyalar atynan deputattyq mandatqa ie boluy tiyis.

Jalpy, búl maqsatqa qol jetkizu ýshin elimizde oralmandardyng soyylyn soghatyn partiya qúrudyng qajeti joq. Qazirgi tanda «Núr Otan» partiyasy elimizdegi halyq mýddesin kózdeytin ýlken sayasy úiymgha ainalghany barshagha mәlim. Partiyanyng kóterip, qozghap jýrgen mәseleleri auqymdy. Sondyqtan elimizdegi belsendi oralmandar «Núr Otannyn» manayyna toptasyp, ózderining maqsattaryna qol jetkizui kerek.

Meninshe, búl iske oralmandardyng múnyn múndap, joghyn joqtaydy degen Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy bastamashy boluy tiyis. Tәuelsizdik jyldary qauymdastyqty marqúm Qaldarbek Naymanbaev basqaryp túrghanda belsendi týrde júmys istedi. Al keyinnen Talghat Mamashev kelgennen keyin úiym júmysyn sayabyrsytyp alghany jasyryn emes. Sondyqtan Talghat myrza qauymdastyqtyng júmysyn jastargha tapsyruy qajet. Kerek deseniz, qauymdastyqtyng basshylyq júmysyna oralmandar arasynan belsendi bir azamatty tartugha bolady. Osylaysha, qandastarymyz qauymdastyqtyng júmysyn jandandyryp, «Núr Otan» partiyasymen aradaghy yntymaqtastyq ayasyn keneytip, zang shygharushy organgha ótuding joldaryn qarastyruy kerek. Tipti, elimizdegi sayasy partiyalardyng arasynda belsendi júmys istep jýrgen qandastarymyz da boluy mýmkin ghoy. Partiya basshylary aldaghy uaqytta solardyng halyqtyng aldyna shyghuyna mәn berse iygi.

Biz oralmandardyng deputattyq mandatqa ie boluyn birligimizdi nyghaytudyng bir kórinisi dep qabyldauymyz kerek. Tәuelsizdik jyldary ondaghan myng qandasymyzdy elge shaqyrdyq. Olardyng arasynda óz isin jetik biletin týrli salanyng bilikti mamandary jetip artylady. Biylik olardy statistikalyq kórsetkishti jaqsartu ýshin elge shaqyrghany anyq. Býginde olardyng bilimi men biligin tәuelsiz elimizding sayasi-ekonomikalyq hal-ahualyn nyghaytugha barynsha paydalanatyn kez jetti dep esepteymin. Sondyqtan el mýddesi ýshin jan ayamay kýresip jýrgen azamattardyng Mәjiliske ótkenin qalaymyn.

Ámirjan QOSANOV, sayasatker:

Qandastarymyzdyng dausy Parlament minbesinen estilui tiyis

Áriyne, sheteldegi jәne óz Otanyna oralghan qandastarymyzdyng dausy parlament minbesinen de estilui tiyis! Biraq biz búl mәselening eki aspektin eskeruimiz kerek.

Birinshiden, bizde Parlament tek qana partiyalyq negizde qúralady, yaghny bayaghyday, bir mandattyq okrugterden derbes deputattardy saylau degen atymen joq. Sondyqtan da elge oralghan otandastardyng mún-múqtajyn Parlamentte jýrip aitqysy keletin kez kelgen ýmitker belgili bir sayasy partiyanyng tiziminde boluy shart.

Ekinshi mәsele, qazirgi Qazaqstanda qalyptasqan naqty sayasy ahualgha kelip tireledi. Bizde otandastardyng naqty problemalaryn kóteru, olargha tiyisti qúqyqtyq mәrtebe beru, jaghday jasau, olardyng aluan týrli mәselelerin meylinshe jariya etu isi atqarushy biylik tarapynan qoldaugha ie bolyp otyrghan joq! Sondyqtan da dәl osy jayt bolashaq Parlament qúramynda otandastar turaly ashyq aita alatyn deputattar bola ma, bolmay ma degen saualdy anyqtap otyrady...

Rasul JÚMALY, sayasattanushy:

Qúlshynysqa qaray is-әreket kerek

Jalpy, «oralmandar» dep aitpau kerek. Ayqyndamasy dúrys emes. «Qandastar» deyik. Birinshi, osy týsinikti ózgertsek. Qandastardyng qanshama mәselesi sheshilmey jatqanyn kórip-bilip jýrmiz. Qaytalamay-aq qoyayyn.

Qytaydan, Mongholiyadan, Týrkiyadan qonys audaryp kelgen qandastarymyzdyng sany 1 mln-gha jetipti. Biraq, әli kýnge deyin biylik olardy «ekinshi sortty» sanaytyn siyaqty ma, qalay? IYә, kópshiligi orys tilin bilmeydi. Bilmeui de kerek edi. Biraq, Qazaqstan – aiyrtildi el. Amal joq... Osynyng kesirinen júmysqa túra almaydy. Resmy qyzmetke almaydy, olardy. Úyat pa? Úyat. Osynyng ózi biylikting qandastardyng mәselesine atýsti qaraytyndyghyn kórsetedi.

Qandastardyng arasynan shyqqan birde-bir oblys әkimi, birde-bir ministr bolmasa birde-bir Parlament deputaty joq.  Shyndyghynda, múnyng ózi jetkiliksiz. Biraq, bir nәrseden bastau kerek. Óitpese, bolmaydy. Búl bastamany qoldaymyn.

Bastama jýzege assa, bolashaqta tikeley qandastardyng mәselesin sheshetin, ýilestiretin ministrlik qúru kerek. Múny búryn da aitqanmyn. Búl da – qajettilik. Múnday ministrlik halqy repressiyadan jәbir kórgen kóptegen elderde bar.

Jaraydy, qandastardyng birneshe ókili Parlamentke ótti eken. Biraq, búdan olargha degen resmy kózqaras ózgere me? 

Sosyn saylau sayasy partiyalardyng arasynda ótedi.  Jeke dara eshkim saylaugha týse almaydy. Búl ýshin ne istemek kerek? Demek, Parlamentke ótkisi kelgen qandastarymyzdyng ókili aldymen sol saylaugha qatysatyn partiyanyng mýsheligine enui qajet.

Búl jaghynan qandastarymyzdyng belsendiligi qanday? Qúlshynysqa qaray is-әreket kerek siyaqty.

Óz basym Parlamentke shyn mәnisinde halyqtyng qamyn oilaytyn azamattar ótse deymin. Sebebi, qandastardyng arasynda, jalpy qazaq últynyng mәselesine bey-jay qaramaytyn últjandy azamattar óte kóp. Olar qazaqty bólmeydi. Ishtegi qazaq ta, syrttan kelgen qazaq ta birdey olar ýshin. Múnday azamattar Mәjiliske ótse, útylmaymyz.

"Qala men dala" gazeti

 Abai.kz