(tarihy ÓLENG –hikayat)

Ssenariyin B. Mayliyn, Gh. Mýsirepov, V. Ivanov jazghan "Amangeldi" filiminen kórinis.

 1-hikayat

1916-jylghy Aq patshanyng «qazaqtan soghysqa adam alu turaly» iini Jarlyghy shyqqannan keyin, Amangeldi Imanov bastaghan  kóterilis elding jappay qoldauyna ie bolghan edi. Mine, sol Últ azattyq kóterilisining bastalghanyna  100 jyl. Qazaq tarihyndaghy osy atauly jylgha oray men  «Tatyr men Ýrpek arasy» atty tarihy óleng hikayat jazdym. Búl óleng -hikayattyng  basqalar jazghan ólen, jyrlardan ereksheligi- Amangeldi sarbazdarynyng Aq patshanyng jazalaushy otryadtarymen aiqasqan, shayqas ótken jerlerdi qysqa, әri núsqa sipattap, beynelep bayanmen kórsetkendigim. Amangeldi sarbazdarynyng alghashqy aiqasy ótken jer «Tatyr» kólining many. Tarihta ol «Tatyr shayqasy» degen atpen belgili.Torghay kóterilisshilerin basu ýshin jazalaushy otryad Qostanaydan Qyzbel arqyly Torghaygha bet alady. A.Imanov bastaghan kóterilisshiler patsha әskeri «Qyzbelden beri ótti» degen habardy estip, olardy Tatyr kólinde kýtedi.

QYZBEL
=======
Qyzbelim -Qostanaydan orta jolda,
Bel- belesten asasyng alda jalda.
Qyzemshek eki tóbe týser kózge,
Janynda túr eskertkishtey, Erim qobda.
Shym- shym etip aghyp jatqan tas búlaghy,
Qandyrar ed  shólindi úzaq jolda.
Qyzbelden jol asady Torghayyma,
Boztorghayy jetimsirep shyrylday ma,
Alashtyng úran salghan dalasy edi,
Aq shandaq jol tarihymnyng talayy ma!

 2-HIKAYaT

Qyzbelden Aq patshanyng jazalaushy otryadtary qazirgi Albarbóget auylyna tayanghanda, Amangeldining eki myngha juyq sarbazy Tatyr kólining qopasynda jasyrynyp, jaudy kýtip túrghan...

Tatyr

=======
Tatyrym jarqyraghan aidyndy edi,
Jaghasy túmsyq batpas qoghaly edi.
Amangeldi, Keyki batyr bastaghan er,
Jaudy kýtip qopada jatyr edi.

Tóbeden bir top әsker shygha keldi,
Mergenderding kózdegeni osy au edi.
Qos mergen shýrippeni basqan kezde,
Birneshe at adamynsyz shaba berdi.

Qopa órtenip, bir shayqas bastalghandy,
Patsha әskeri shyqqanday ed tas talqany,
Jaudyng betin qaytarghan, er sarbazdar,
Qyrgha qaray bet aldy, bas qalqany.

 3-HIKAYaT

Jaqsy qarulanghan jazalaushy otryad (zenbirekteri, pulemetteri bar) Amangeldining sarbazdarynan  birshama qarsylyq kórip, onshaqty adamyna airylghannan keyin, Torghaygha qaray bet alystary bәsendedi. Jolda Shúbalangha soghyp, elge zorlyq zombylyq jasaghan.

ShÚBALAN
=========
Shúbalang jeri -shúbar kók,
Janynda ózen aq iyrek.
Shúbalanda tughan Mergen kóp,
Ayqasta tughan Erler kóp.

Almas qylyshy jarqyldap,

Mynbasy bolghan Seydahmet.

«Amangeldige jaqyn» dep,

Qughyn kórgen Hakimbek.

Shúbalang auyly mazasyz,

Qyrghynda bolghan múnda kóp...
Sheshen de múnda tughan jer,
Aqyn da múnda tughan jer.
Bәigede ozghan Súltan kók!

 

4-HIKAYaT

Aq patshanyng jazalaushy otryadynyng 140 qaruly   jauyngeri bar, Sujarghan, Shúbalandy basyp ótip, Torghay garnizonyna qosylghan. Amangeldi Imanov shamamen on myng sarbazben qazirgi Kókalat auyly jaghynan, Torghay ózenining arghy betindegi Torghay qalasyna shabuyldamaq bolyp keledi. Bergi betten Ospan hannyng qaramaghyndaghy sarbazdarmen bir mezgilde Torghay qalasyna shabuyl jasau ýshin uaghdalasady. A.Imanovtyng sarbazdary túrghan jer men Torghay qalasynyng arasynda ózen bar. Qalanyng túsynda kópir bar. Kópirge qala garnizonynyng soldattarynan kýzet qoyylghan. A.Imanovtyng sarbazdary osy kópirge shabuyl jasap, olardyng kóbi qalagha osy kópir arqyly  ýlken shayqaspen ótedi. Keybir sarbazdar ózennen attarymen jaldap ótken. Kóterilisshilerding shabuyly kýnimen, týnimen bolghan, biraq, qalany ala almaghan. Mening «Kók kópir» atty shaghyn ólenim, osy tarihy shayqasty eske týsiruga arnalghan.

KÓK KÓPIR
---------------
Kórinedi anadaydan kók kópir,

Eskertkishi ertegining búl kópir.
Torghaymenen arghy betke jol bolghan,
Jayau, atty,arbada kóp aghylghan,
Tynbaytyn edi búl kópirden bir nópir.
Sol kópirding astynda men otyrmyn.
Tas laqtyryp, qyzyq kórip key keyde,
Eski kezdi eske alyp jatyrmyn...
Qayran kópir, kók kópir, eski kópir,
Aq pen Sardar aiqasyp, jan berisip,
Qan aghyzyp, talasqan aghash kópir.

Soldattardy qaldyryp ayaq asty,

Sarbazdar ótti Torghaygha apyr topyr.

Otqa orandy anadayda qart Torghay,

Azattyq ýshin kóterildi bar Torghay!

************
Su týbinde jatyr әne, vintovka,
Kuәsi bolghan sonau kezding -qyl kópir!

Qart Torghay, әne,

kók kópir mine, kók kópir!

 

5-HIKAYaT

Torghay qalasy ýshin shayqastan keyin, kóterilisshilerdi jazalau ýshin, Qostanaydan birneshe mәrte jazalaushy otryadtar shygharylghan. Solardyng ekinshi toby «Ospan han manayyndaghy sarbazdardy qúrtamyz» dep Tosyn boyyna joryqqa shyqqan.  Aq әsker Qazirgi Shegen, Qarghaly auylyn kóktey jýredi.  Tosyn qúmy boyyndaghy sarbazdarmen bir aiqas «Tonqayma» degen jerde ótedi.

 

 

 

TONQAYMA
==========
Tonqayma Torghaydaghy erekshe jer,
Shaqyrghanday anadaydan "múnda" dep "kel!,
Enkeygen ózenge qaray bir jartasy,
Ystyqta aqqandayyn mandayynan ter.

"Tonqayma" tarihymda jazylghan jer,
Anyz ghyp aitatyn ed kezinde el.
Amangeldi,batyrdyng  atoy salyp,
Aq patshanyng әskerimen aiqasqan jer.

 

 

6-HIKAYaT

Aqshyghanaq Yrghyz jerimen qoltyqtasyp jatqan jer. Kóterilisshilerdi jazalaushy otryad osy Yrghyzdan da kelgen. Sol jazalaushy jaqsy qarulanghan otryadpen kóterilisshi sarbazdar Aqshyghanaqtada kezdesip, súrapyl shayqas bolghan. Jazalaushylar auyldaghy barlyq ýige órt qoyghan eken.

AQShYGhANAQ- QARSAQBASY
------------------------------------
Aqshyghanaq mynau alda,
Anau túrghan Qarsaqbasy,
Basynda bar ma eken -ay, ýigen tasy.
Yrghyzdyng aq taqyrday joly jatyr,
Jýrmegen adam bar ma, kishi jasy.

IYirilip Torghay ózen jalghap jatyr,
Aqshyghanaq Týiemoynaq eki arasy.
"Áu" degen sәlem jetse, bir auyldan,
Salt atpenen jeter edi el balasy.

Torghay edi Alashtyng bir qalasy,
Aqshyghanaq -tarihtyng bir jarasy.
Aq penen qazaqtyng kep aiqasqan,
Bolyp edi tiresken bir shayqasy.

 

 

7-HIKAYaT

Týiemoynaq Kórtoghay  1916-jylghy kóteriliste aituly túlghanyng biri bolghan Ospan hannyng qystauy, әri jaylauy bolghan. Jazalaushy otryad  Kórtoghay, Týiemoynaq auyldarynyng túrghyndaryn qatty jazalaghan.

 

TÝIEMOYNAQ
=============
Týiemoynaq -qúdaydyng bergen jeri,
Jylqygha qúlyn taydyng ergen jeri.
Ózen men Kóshek taudyng ortasynda,
Tosyngha ene boylap kirgen jeri.

Týiemoynaq anyzgha bolghan jeli,
Hayrolladay bolghan ed jyrshy peri,
Ábiqay, Núrhan, Júmabay aqyndary,
Nebir shirkin asyldardyng jýrgen jeri.

 

Týiemoynaq Tosynnyng ortasy edi,

Ospan handay asyldyng qonysy edi.

Boy bermegen jasanghan aq әskerge,

Sarbazdardyng jasanghan qosyny edi.

 

Keshegi bir tarihty eske salsam,

Aq pen qyzyl әskerding ótken jeri.

Beybit jatqan elimdi jәy qaldyrmay,

Janyna jara salyp ótken jeri.

 

 

8-HIKAYaT

Kóterilisshi sarbazdarmen jazalaushy otryadtyng arasyndaghy eng ýlken shayqastardyng biri Doghal -Ýrpek shayqasy boldy. Doghal men Ýrpek A.Imanovtyng sarbazdarynyng toptalghan jeri edi.

 

DOGhAL- ÝRPEK

 

Doghal -Ýrpek shayqasy,

Aq pen Erlerding aiqasy.

Zenbirekting gýrsili,

Vintovkanyng dýrsili,

Myltyqtardyng týtini,

Sadaqtardyng zuyly,

Soldat pen sarbaz aiqasyp,

Qylyshtardyng shanqyly,

Soldattar boldy ker qashqan,

Kýrkirep ketti qara aspan.

Bәri boldy!

Jendi bәribir,sarbazdar,

Erlik pen namystan jaralghan!

 

 

9-HIKAYaT

Aumaghy  Yrghyz,Úlytau, Kókshetau, Qostanay aimaqtaryn qamtyghan  1916-jylghy A.Imanov bastaghan últ azattyq kóterilisin basugha kelgen general Lavrentiev pen podpolkovnik Turgenev bastaghan jazalaushy otryadtary jýrip ótken joldaryndaghy Qyzbel, Albarbóget, Sujarghan, Shúbalang auyldaryndaghy beybit jatqan elge adam aitqysyz zorlyq zombylyq kórsetip, keybireulerin jazyqsyz atyp ketken.Aq patsha Yrghyzgha deyin saldyrghan telegraf boyyndaghy Shegen, Qarghaly, Tonqayma, Týiemoynaq, Aqshyghanaq qonystarynyng túrghyndarynda jazalap, qynaday qyrghan.

Qazirgi Amangeldi audanyna qarasty Batpaqqara, Doghal, Ýrpek, Kýiik, Aghashtykólde bolghan  Amangeldi Imanovtyng sarbazdarymen bolghan iri shayqastardan keyin, jazalaushy otryad Qostanaygha qaytyp bara jatqan jolda kezdesken auyldardy órtep, qarauylyna ilikken adamdardy atyp ketip otyrghan.

Aqyrynda, Torghay jerinde bastalghan Últ azattyq kóterilisi  1917-jyly Aq patshanyng taqtan qúlauyna jalghasty.

Odan keyin ataman Dutovtyng jasaqtary Torghaygha keldi. Búl tústa da Torghay elining kórgen qiynshylyqtary men azaptary aitatynday aq boldy...

 

  16-jyl. Kóterilis,

Sarbazdar,

Erlik,

Silkinis.

Aq patshamen aiqasqan,

Torghayda boldy,

Serpilis.

Aq bandymen de aiqasty el,

Alash keldi baghyma,

Tәuelsizdik ýshin shayqasty el,

Aqyry boldy qayyrly,

Memleket boldyq Tәuelsiz!

 

 

 10-hikayat                                            SONGhY ILMEK

 

(Amangeldi sarbazdarynyng qaruyn soqqan, belgili ústa Ayaghan turaly sóz)

 

A.Imanov bastaghan  kóteriliske keminde otyz mynday sarbaz qatysqan.Kóteriliske qatysushylar saylaghan Abdighapar han men Ospan han  sarbazdardy azyq týlikpen qamtamasyz etudi Torghay, Batpaqqara aimaqtaryndaghy bolystyqtargha mindettegen. Kóterilisshilerde shamamen eki jýzdey vintovka, qoldan jasalghan myltyq, qylysh, nayza men birge sadaq ta bolghan. Amangeldi arnauly qaru soghatyn ústahanalar ashqan. Sol ústalardyng biri Amangeldining óz aghasy Bektepbergen men Ayaghan degen kisi bolghan.Ayaghan jasaghan myltyq qysqa únghyly, shaghyn qúndaqty deushi edi. Ayaghannyng soqqan myltyghy  Arqalyq qalasyndaghy Torghay oblystyq múrajayynda bolghan. Ayaghan ústany men  Aqshyghanaqta kórdim. Mening әkem maghan arnatyp, mýiiz sapty kýmis pyshaq soqtyryp alyp edi. Sol keremet kýmis pyshaq әli bar...

 

AYaGhAN ÚSTA

Qonyr ýiler,

Kóterilisshilerding ordasy.

Kirip shyqqan júrttyng bәri әbiger,

Jaqyn eken ýilerding tipti arasy.

Shang shúq etken

shyghady dauys bir qostan,

Ap, qúdayym,

 eki ústany bir qosqan,

Bektepbergen, Ayaghanday úly ústa,

Ónerleri el maqtaghan, eng asqan!

Almas qylysh soqqan edi osylar,

Mergenderge myltyq soqqan osylar!

Amangeldi, Keyki mergen atqanda,

Kez kelgen jau, anadaydan, tosylar!

 

 

 

 16-JYLGhY KÓTERILISTING ALGhY ShARTTARY

                     (QOSYMShA SÓZ)

11-hikayat

 

1916-JYLGhA DEYIN DE Torghay jerinde otarshyldyqqa qarsy el esinde qalghan jeke narazylyqtar bolyp túrdy.

Sonyng biri  1885-jyly Qarghalyda Tosyn bolysynda el jinalghan ýlken jiynda bolghan. Sol jiynda Aqól bolystyghyn qúru turaly úsynys aitqan Baytúrsyngha oyaz Yakovlev jekip, úrysqan. Ony Baytúrsyn Shoshaqúly kótere almay, oyazdy qamshysymen sabap jibergen. Sol ýshin Shoshaq balalary Aqtas, Baytúrsyn, Sabalaq Sibirge 17 jylgha aidalghan. Ol kezde Ahmet Baytúrsynúly nebәri on ýsh jasta edi...

 

 

QARGhALY

 

Qarghaly jiydeli baysyn, toghayly edi,

Suy teren, jaghasy qoghaly edi.

Aqkólden Torghaygha óter ótkeli bar,

Tosynnyng berekeli ortasy edi.

 

Eli ýshin erlerimning aiqasqan jer,

 Bel sheship,orystarmen shayqasqan jer,

Aqtas pen Baytúrsynnyng beti qaytpay,

Oyazdy qamshymen sabaghan jer!

 

                 TAGhY DA BIR NARAZYLYQ

 

12-HIKAYaT

 1911-jyly  Torghay qalasyndaghy bazardyng qyzghan kezinde tóbeles bolyp, sony arashalaugha kelgen bir jandarm  dórekilik kórsetip, júrtqa qamshy siltegen. Sol jerde kazak soldaty qaza bolyp, arty shugha ainalghan. Qylmystyq is qozghalyp, aqyrynda kózi ashyq azamat Hakimbek Tokiyn, Omar Tynymov sottalghan. Amangeldi Imanovta osy qylmystyq is boyynsha kýdiktiler qataryna ilingen. Biraq, «Amangeldi tóbeles kezinde bolmady» degen kuәler bolghan.

Keyin,  1916-jyly Torghay kóterilisi kezinde Hakimbek Tokinde, Omar Tynymovta Amangeldi Imanovtyng qasynan tabyldy.

 

TORGhAYDAGhY TÓBELES

 

Torghayda ýlken, mal bazar,

Qatarly dýken, san bazar.

Qiqu da shu, janghyryq,

Saudagha týsken jan salar.

Qiqu da shu, tóbeles,

Ár jerden shyqqan bir eges.

Jandarm ýiirip, qamshysyn,

Ayqayly boldy bir tires.

Aqyry ólip, bir soldat,

Júrt jinady sonda es.

Hakimbek jýrdi kisende,

Omar aidaldy Sibirge,

Ótti tariyh, sonday kez...

 Abai.kz