Europadaghy týrkilermen ortaq tarihy bar taghy bir halyq – bolgarlar. «Barar jering – Balqan tau, Ol da bizding barghan tau» degendey,  búlghar týrkileri Orta Aziyadan Kavkaz arqyly Balqan týbegine baryp qonys tepken. Bolgariya Balqan tauynyng eki betkeyin alyp jatyr. Sofiyanyng alghashqy atauy da Serdika, yaghny Balqan týbegining jýregi degendi bildirgen. Aynala – Rumyniya, Serbiya, Gresiya, Týrkiya, Makedoniya, Qara teniz.

Balqanda serbtermen qatar  bolgarlargha eng jaqyn halyq Eskendir Zúlharnayynnyng úrpaqtary – makedondar. Eki halyqtyng tilderinde aiyrma joq dese de bolady.  Bolgarlar búrynghy patshalaryn kýni býginge deyin «handarymyz» dep eske alady. Tilderin slavyan, dinderin hristiyangha auystyrghan kóne týrki halqynyng tarihy men mәdeniyeti, bilim beru salasy jóninde Sofiyadaghy Kliyment Ohridsky uniyversiytetining Tilderdi oqytu jәne bolgar tilin mamandyq boyynsha ýiretu kafedrasynyng professory, filologiya ghylymynyng doktory Mariya Jerevamen súhbattasyp edik.

– Bolgar halqy – Balqan týbegindegi basqa halyqtardyng mәdeniyetine de airyqsha yqpal jasaghan halyq. Kóne tarihtarynyzdy týrkilik tekterinizben baylanystyra zertteytin bolarsyzdar?

– HIII ghasyr búryn Bolgariya memleketining qúryluy Balqan halyqtarynyng tarihynda orasan zor manyzgha ie oqigha boldy. Sebebi, búl memleket frakiyalyqtar (bolgarlar «trakiya» deydi), slavyandar men proto-búlgharlardyng basyn biriktirdi. Alayda, búlgharlardyng tarihy memlekettikke deyin birneshe jýz jyl búryn qalyptasa bastaghan. Qazirgi Bolgariya jerining alghashqy túrghyndary frakiyalyqtar ekeni tarihtan belgili. 2500 jyl búryn ómir sýrgen frakiyalyqtardyng óte joghary dengeydegi materialdyq jәne ruhany mәdeniyeti, tәuelsiz memleketi  bolghan. Biraq  jazuy joq halyq bay tarihy men mәdeniyetin qaghazgha jazyp, múra etip qaldyra almaghan. Olar jayynda kóne grek tarihshylary men jyrshylarynyng jazbalarynan, anyzdardan,  Kazanlyk qabirhanasy men frakiyalyqtardyng altyn qazynasy  sekildi arheologiyalyq eskertkishterden  bile alamyz.  Kóptegen ataqty frakiyalyqtardyng esimi tarihta qaldy. Mәselen, әnshi Orfey men qúldar kóterilisin úiymdastyrghan Spartak esimderi әlemge әigili.

Tәuelsizdik ýshin qajymay kýreskenimen, aqyr-sonynda olar rimdikterge moyynsúnady, birtindep slavyan halyqtaryna sinip ketedi.  Slavyandar VI ghasyrda Balqangha týbegine jetip, sonda qanat jayghan edi.  Ár týrli taypalardan qúralyp, olardy kósemderi basqarghan. Auyzbirshilikteri az edi, sondyqtan jerin úlghaytudy kóksegen Shyghys Rim imperiyasy- Vizantiyadan tәuelsizdikterin qorghaugha ýnemi kýshteri jete bermegen.  Osynday tarihy jaghdayda VII ghasyrda Balqan týbeginde proto-búlgharlar payda boldy. Olar әueli VI ghasyrda Kavkazda Úly Búlghariya memleketin qúryp, joghary damyghan mәdeniyetti el retinde tanyldy. VII ghasyrda úly Búlghariyany Kubrat han basqaryp túrghan edi. Odan bes úl taraytyn. Kubrat qaytys bolghan son, bes úl jan-jaqqa jana qonys izdep ketedi. Bes úldyng biri Asparuh qazirgi soltýstik Bolgariyagha jetip, sol jerdegi slavyandarmen birigip, Vizantiyagha qarsy soghysady.  Solay Bolgar memleketining negizi qalana bastaydy.   680-681 jyldary protobúlgharlar men slavyandar Vizantiya әskerin jenip, olardy beybit kelisim jasaugha kóndiredi.  Sol kezdegi Europadaghy eng iri memleket Vizantiya Bolgar memleketin moyyndaydy. Asparuhtyng jelbiregen tuynyng astyna birikken protobúlgharlar, frakiyalyqtar, slavyandar arasyndaghy aiyrmashylyq birtindep joyylyp, birtútas bolgar halqyna ainalady. 13 ghasyrdan astam tarihynda tútastyghyn joghaltpay, osman týrikterining ezgisine de tótep beredi. Biz óz tarihymyzdy әrqashan Aziyadaghy tuys halyqtarmen baylanystyramyz.  Tilimiz, dinimiz bólek bolghanmen, tegimiz – týrki.

– Bolgariyadaghy bilim beru jýiesi qanday jәne sizderding uniyversiytetterinizde studentterdi qanday mamandyqtargha dayyndaysyzdar ?

– Bolgariyada 30- gha juyq memlekettik jogharghy oqu orny bar. Studentterdi әr týrli mamandyqtar boyynsha tórt jyl  bakalavr, eki jyl magistr jәne ýsh jyl Ph.D bólimderinde oqytamyz.  Kliyment Ohridsky uniyversiytetinde injenerlikten basqa fakulitetterding barlyghy bar: tariyh, filosofiya, fizika, biologiya, matematika jәne informatika, geologiya-geografiya, dintanu, klassikalyq jәne qazirgi filologiya,  bastauysh jәne jogharghy mektep pedagogikasy, ekonomika jәne menedjment, zan, medisina, himiya jәne farmasevtika, shet tilderi.  Ghylym salalaryn qamtuy jaghynan eng tolyq uniyversiytet deuimizge qaqymyz bar. Uniyversiytetimizdin  qúrylghanyna 125 jyl toldy. Qabyrghasynda 26 myng student bilim alady, sonyng 2 mynnan astamy sheteldik studentter.  Erasmus auys-týiis baghdarlamasy boyynsha Týrkiya, TMD, Qytay jәne arab elderinen ýzbey studentter kelip bilimderin jetildiredi. Shetelden kelip bilim alushylar sany jyl sanap artyp keledi.

– Kliyment Ohridsky uniyversiytetinde qazaq studentteri bar ma?

– Qazaqstanda bilim beru salasyna Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi tikeley qoldau jasaydy eken. «Bolashaq» baghdarlamasynyng shenberinde bizge ótken jyly bir top qazaq studentteri bir semestrge kelip qaytty. Bizding birqatar qazaq uniyversiytetterimen kelisim-shartymyz bar.

– Eger qazaq jastary bolgar mәdeniyeti, tili, folklory, әdebiyetimen tanysam dese, olargha sizderding bilim ordalarynyzda qanday mýmkindikter bar?

– Eng birinshi mýmkindik dep, bolgar tilimen tanysu, jalpy maghlúmat ala bilu dep aitar edim. Óitkeni, qazaq jastarynyng kópshiligi orys tilinde ana tili dengeyinde sóileydi. Sondyqtan, qazaq studentteri orys tiline jaqyn bolgar tilin óte tez ýirenip alady. Sonday-aq, biz olardy bolgar halqynyng salt-dәstýri, mәdeniyeti, auyz әdebiyetimen tanystyramyz.

Bizding oqu ordamyzda Shyghystanu fakuliteti bar. Ony týrkitanushy-ghalym Aleksandr Fedotov basqarady. Týrkitanu salasynda qazaq jәne bolgar ghalymdary birlesip, kóptegen manyzdy ghylymy jobalardy jýzege asyruda. Bizding ghalymdar әrdayym týrkilermen ortaq tarihty tereng zertteuge mýddeli. Osy salada izdengisi kelgen, sonymen qatar qazaq-bolgar ghylymy baylanystaryn algha jyljytam degen qazaq jastaryn әrqashan quana qarsy alamyz.  

 – Súhbatynyzgha raqmet.

Raushangýl Zaqanqyzy

Sofiya, Bolgariya

Abai.kz