ەۋروپاداعى تۇركىلەرمەن ورتاق تاريحى بار تاعى ءبىر حالىق – بولگارلار. «بارار جەرىڭ – بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ» دەگەندەي،  بۇلعار تۇركىلەرى ورتا ازيادان كاۆكاز ارقىلى بالقان تۇبەگىنە بارىپ قونىس تەپكەن. بولگاريا بالقان تاۋىنىڭ ەكى بەتكەيىن الىپ جاتىر. سوفيانىڭ العاشقى اتاۋى دا سەرديكا، ياعني بالقان تۇبەگىنىڭ جۇرەگى دەگەندى بىلدىرگەن. اينالا – رۋمىنيا، سەربيا، گرەتسيا، تۇركيا، ماكەدونيا، قارا تەڭىز.

بالقاندا سەربتەرمەن قاتار  بولگارلارعا ەڭ جاقىن حالىق ەسكەندىر زۇلحارنايىننىڭ ۇرپاقتارى – ماكەدوندار. ەكى حالىقتىڭ تىلدەرىندە ايىرما جوق دەسە دە بولادى.  بولگارلار بۇرىنعى پاتشالارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «حاندارىمىز» دەپ ەسكە الادى. تىلدەرىن سلاۆيان، دىندەرىن حريستيانعا اۋىستىرعان كونە تۇركى حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، ءبىلىم بەرۋ سالاسى جونىندە سوفياداعى كليمەنت وحريدسكي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تىلدەردى وقىتۋ جانە بولگار ءتىلىن ماماندىق بويىنشا ۇيرەتۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ماريا جەرەۆامەن سۇحباتتاسىپ ەدىك.

– بولگار حالقى – بالقان تۇبەگىندەگى باسقا حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنە دە ايرىقشا ىقپال جاساعان حالىق. كونە تاريحتارىڭىزدى تۇركىلىك تەكتەرىڭىزبەن بايلانىستىرا زەرتتەيتىن بولارسىزدار؟

– ءحىىى عاسىر بۇرىن بولگاريا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى بالقان حالىقتارىنىڭ تاريحىندا وراسان زور ماڭىزعا يە وقيعا بولدى. سەبەبى، بۇل مەملەكەت فراكيالىقتار (بولگارلار «تراكيا» دەيدى), سلاۆياندار مەن پروتو-بۇلعارلاردىڭ باسىن بىرىكتىردى. الايدا، بۇلعارلاردىڭ تاريحى مەملەكەتتىككە دەيىن بىرنەشە ءجۇز جىل بۇرىن قالىپتاسا باستاعان. قازىرگى بولگاريا جەرىنىڭ العاشقى تۇرعىندارى فراكيالىقتار ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. 2500 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن فراكيالىقتاردىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدەگى ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى، تاۋەلسىز مەملەكەتى  بولعان. بىراق  جازۋى جوق حالىق باي تاريحى مەن مادەنيەتىن قاعازعا جازىپ، مۇرا ەتىپ قالدىرا الماعان. ولار جايىندا كونە گرەك تاريحشىلارى مەن جىرشىلارىنىڭ جازبالارىنان، اڭىزداردان،  كازانلىك قابىرحاناسى مەن فراكيالىقتاردىڭ التىن قازىناسى  سەكىلدى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەن  بىلە الامىز.  كوپتەگەن اتاقتى فراكيالىقتاردىڭ ەسىمى تاريحتا قالدى. ماسەلەن، ءانشى ورفەي مەن قۇلدار كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرعان سپارتاك ەسىمدەرى الەمگە ايگىلى.

Tاۋەلسىزدىك ءۇشىن قاجىماي كۇرەسكەنىمەن، اقىر-سوڭىندا ولار ريمدىكتەرگە مويىنسۇنادى، بىرتىندەپ سلاۆيان حالىقتارىنا ءسىڭىپ كەتەدى.  سلاۆياندار VI عاسىردا بالقانعا تۇبەگىنە جەتىپ، سوندا قانات جايعان ەدى.  ءار ءتۇرلى تايپالاردان قۇرالىپ، ولاردى كوسەمدەرى باسقارعان. اۋىزبىرشىلىكتەرى از ەدى، سوندىقتان جەرىن ۇلعايتۋدى كوكسەگەن شىعىس ريم يمپەرياسى- ۆيزانتيادان تاۋەلسىزدىكتەرىن قورعاۋعا ۇنەمى كۇشتەرى جەتە بەرمەگەن.  وسىنداي تاريحي جاعدايدا VII عاسىردا بالقان تۇبەگىندە پروتو-بۇلعارلار پايدا بولدى. ولار اۋەلى VI عاسىردا كاۆكازدا ۇلى بۇلعاريا مەملەكەتىن قۇرىپ، جوعارى دامىعان مادەنيەتتى ەل رەتىندە تانىلدى. VII عاسىردا ۇلى بۇلعاريانى كۋبرات حان باسقارىپ تۇرعان ەدى. ودان بەس ۇل تارايتىن. كۋبرات قايتىس بولعان سوڭ، بەس ۇل جان-جاققا جاڭا قونىس ىزدەپ كەتەدى. بەس ۇلدىڭ ءبىرى اسپارۋح قازىرگى سولتۇستىك بولگارياعا جەتىپ، سول جەردەگى سلاۆياندارمەن بىرىگىپ، ۆيزانتياعا قارسى سوعىسادى.  سولاي بولگار مەملەكەتىنىڭ نەگىزى قالانا باستايدى.   680-681 جىلدارى پروتوبۇلعارلار مەن سلاۆياندار ۆيزانتيا اسكەرىن جەڭىپ، ولاردى بەيبىت كەلىسىم جاساۋعا كوندىرەدى.  سول كەزدەگى ەۋروپاداعى ەڭ ءىرى مەملەكەت ۆيزانتيا بولگار مەملەكەتىن مويىندايدى. اسپارۋحتىڭ جەلبىرەگەن تۋىنىڭ استىنا بىرىككەن پروتوبۇلعارلار، فراكيالىقتار، سلاۆياندار اراسىنداعى ايىرماشىلىق بىرتىندەپ جويىلىپ، ءبىرتۇتاس بولگار حالقىنا اينالادى. 13 عاسىردان استام تاريحىندا تۇتاستىعىن جوعالتپاي، وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ەزگىسىنە دە توتەپ بەرەدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ارقاشان ازياداعى تۋىس حالىقتارمەن بايلانىستىرامىز. ء تىلىمىز، ءدىنىمىز بولەك بولعانمەن، تەگىمىز – تۇركى.

– بولگارياداعى بءىءلىم بەرۋ جۇيەسى قانداي جانە سىزدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىڭىزدە ستۋدەنتتەردى قانداي ماماندىقتارعا دايىندايسىزدار ؟

– بولگاريادا 30- عا جۋىق مەملەكەتتىك جوعارعى وقۋ ورنى بار. ستۋدەنتتەردى ءار ءتۇرلى ماماندىقتار بويىنشا ءتورت جىل  باكالاۆر، ەكى جىل ماگيستر جانە ءۇش جىل Ph.D بولىمدەرىندە وقىتامىز.  كليمەنت وحريدسكي ۋنيۆەرسيتەتىندە ينجەنەرلىكتەن باسقا فاكۋلتەتتەردىڭ بارلىعى بار: تاريح، فيلوسوفيا، فيزيكا، بيولوگيا، ماتەماتيكا جانە ينفورماتيكا، گەولوگيا-گەوگرافيا، ءدىنتانۋ، كلاسسيكالىق جانە قازىرگى فيلولوگيا،  باستاۋىش جانە جوعارعى مەكتەپ پەداگوگيكاسى، ەكونوميكا جانە مەنەدجمەنت، زاڭ، مەديتسينا، حيميا جانە فارماتسەۆتيكا، شەت تىلدەرى.  عىلىم سالالارىن قامتۋى جاعىنان ەڭ تولىق ۋنيۆەرسيتەت دەۋىمىزگە قاقىمىز بار. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ  قۇرىلعانىنا 125 جىل تولدى. قابىرعاسىندا 26 مىڭ ستۋدەنت ءبىلىم الادى، سونىڭ 2 مىڭنان استامى شەتەلدىك ستۋدەنتتەر.  ەراسمۋس اۋىس-ءتۇيىس باعدارلاماسى بويىنشا تۇركيا، تمد، قىتاي جانە اراب ەلدەرىنەن ۇزبەي ستۋدەنتتەر كەلىپ بىلىمدەرىن جەتىلدىرەدى. شەتەلدەن كەلىپ ءبىلىم الۋشىلار سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى.

– كليمەنت وحريدسكي ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ستۋدەنتتەرى بار ما؟

– قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى تىكەلەي قولداۋ جاسايدى ەكەن. «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ شەڭبەرىندە بىزگە وتكەن جىلى ءبىر توپ قازاق ستۋدەنتتەرى ءبىر سەمەسترگە كەلىپ قايتتى. ءبىزدىڭ بىرقاتار قازاق ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن كەلىسىم-شارتىمىز بار.

– ەگەر قازاق جاستارى بولگار مادەنيەتى، ءتىلى، فولكلورى، ادەبيەتىمەن تانىسام دەسە، ولارعا سىزدەردىڭ ءبىلىم وردالارىڭىزدا قاندaي مۇمكىندىكتەر بار؟

– ەڭ ءبىرىنشى مۇمكىندىك دەپ، بولگار تىلىمەن تانىسۋ، جالپى ماعلۇمات الا ءبىلۋ دەپ ايتار ەدىم. ويتكەنى، قازاق جاستارىنىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە انا ءتىلى دەڭگەيىندە سويلەيدى. سوندىقتان، قازاق ستۋدەنتتەرى ورىس تىلىنە جاقىن بولگار ءتىلىن وتە تەز ۇيرەنىپ الادى. سونداي-اق، ءبىز ولاردى بولگار حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، اۋىز ادەبيەتىمەن تانىستىرامىز.

ءبىزدىڭ وقۋ وردامىزدا شىعىستانۋ فاكۋلتەتى بار. ونى تۇركىتانۋشى-عالىم الەكساندر فەدوتوۆ باسقارادى. تۇركىتانۋ سالاسىندا قازاق جانە بولگار عالىمدارى بىرلەسىپ، كوپتەگەن ماڭىزدى عىلىمي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. ءبىزدىڭ عالىمدار ءاردايىم تۇركىلەرمەن ورتاق تاريحتى تەرەڭ زەرتتەۋگە مۇددەلى. وسى سالادا ىزدەنگىسى كەلگەن، سونىمەن قاتار قازاق-بولگار عىلىمي بايلانىستارىن العا جىلجىتام دەگەن قازاق جاستارىن ارقاشان قۋانا قارسى الامىز.  

 – سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

راۋشانگۇل زاقانقىزى

سوفيا، بولگاريا

Abai.kz