Qazaqtyng kiyiz ýii, qara dombyrasy jәne aitys óneri býkil әlem elderining eng ejelgi múralary retinde «ngNESKO» tizimine endi.

Qazaq halqy «es jiyp, etek-jenin jinaghaly ber» qara dombyramen birge jasasyp keledi. Dombyranyng tegi jayly talay zertteushi-ghalymdar óz hal-haderinshe ter tókti. Bilgenderin ortagha saldy.

Ónerbek Ahmetting aituynsha, Ortaghasyrlyq, әsirese Týrik qaghanaty kezindegi (VI-VIII ghgh.) kóshpendilerding muzykalyq mәdeniyeti turaly qúndy qújattar Nara (Japoniya) qalasynda Sesoid imperatorynyng qazynasynda saqtalghan. Tarihy eksponattardyng ishinde erekshe nazar audartatyny Dunuhuadada tabylghan týrikting notalyq haty (partitura, tabulatura). Búl Buddanyng jiyrma besinshi sutrasynyng notasy, onyng әueni qazaqtyng halyq әni “Gәkkuge” sәikes keledi. Ol kezde japondyqtar Shyghys Týrkistannyng muzykalyq aspaptar orkestrin gagaku dep, osy aspaptarda oinau әdisin billy dep ataghan. Búl sózder qazaqtyng gәkku – әuen, muzyka, by sózderine úqsas. Ybyray Sandybayúlynyng tvorchestvosy jayly jazylghan kitap “Gәkku” dep atalghan. Billiydi – biyler eli desek dúrysy osy bolar.

Qazirgi qazaqtyng jazyq dalasy orta ghasyrlarda «qypshaq dalasy» dep atalghan. Qypshaq dalasynyng ontýstik jәne batys aimaqtarynyng halqyn orystar men polyaktar “polovsy” (“dalalyqtar”) dese, batys europalyqtar – “kumandar” (“qaz adamdar”) dep ataghan. Ol uaqytta qypshaqtardyng әseri joghary bolghan jәne tili keng taraghan. Býnyng aiqyn dәleli – “Kodeks Kumanikus” (1303 j.) kitaby. Búl kitapta bizge kelip jetken qypshaq әuenderining romandyq kvadrat notalary týrinde jazylghan nota jazbalary bar, olar keyinnen batys evropa muzykasynda katoliktik horlar ýshin qoldanylghan.

Qazaqtyng muzykasyn zertteushi B.Erzakovich “Bizding boljauymyz boyynsha “Qúman kitabynda” qazaqtardyng muzyka tilining belgileri bar dep senimdi týrde aituymyzgha bolady” dep jazghan. Onyng osy sózinen biz halqymyzdyng sazdy shartty belgilermen (notalarmen) jazu ýrdisinen búrynnan habardar bolghanyn bayqaymyz. Biz әnning mazmúnyn talday otyryp, qazaqtyng muzykalyq tilining keybir elementterin, atap aitqanda, “Aqsaq qúlan” kýii men “Elim-ay” әnining әuenderinen bayqadyq”. Al, qazirgi keybir muzyka zertteushiler nota sauaty Qazaqstangha HH ghasyrdyng 20-30 jyldary keldi dep jýr.

Muzykalyq aspap – muzykalyq terminologiya men muzykany tolyghymen týsinuding negizgi faktory, sebebi ol – onyng jalghyz “qújaty” jәne materialdyq izi. Ol búrynghy tarihty, mәdeniyetti, halyqtyng ghasyrlyq muzykalyq saltyn tanytatyn bolghandyqtan da óte qýndy.

Erterektegi muzyka jәne muzykalyq aspaptar jónindegi әdeby mәlimetter Ábu Nasyr әl-Farabiyding (870-950 jj.) “Muzyka turaly úly traktatynda” bar. Múnda sol uaqytta belgili bolghan muzykalyq aspaptar sybyzghy, dombyra, syrnay, kerney, qobyz, kanun, ud, simbal (chang), tambur, rabab, dabyl, danghyralar sipattalghan jәne jýielenip kórsetilgen. Sonymen qatar múnda týrik taypalarynyng túrmysy jәne jeti ishekti arfa turaly aitylghan. Onda ghalymnyng ózi oilap tapqan qypshaq dep atalatyn ýrlenip oinaytyn aspaptary turaly mәlimet te bar. Biz búl әreketten Ál Farabiyding tegining qypshaq ekendigin aiqyn angharamyz. Áytpese, onyng oilap tapqan aspaby «qypshaq» dep atalmaghan bolar edi. Búl traktatta әl-Faraby muzykalyq búraulargha matematikalyq dәiekteme berip, teoriyasynyng negizin qalady.

Týsinikteme: Atam qazaqtyng sóz jasau jәne ata-tek jazu qaghidasy boyynsha Ál Faraby esimining aldynda túrghan Ál (Al) sózin Alash (Alshyn) dep oqysaq dúrysy sol bolady. Qazaqtyng shejire deregi boyynsha «Qypshaq» qazaqtan taraydy, yaghny qypshaq qazaqtyng balasy.

Qazaq aspaptary turaly qúndy mәlimetterdi auyz әdebiyetimizde jii úshyrastyramyz. “Alpamys batyr” jyrynda ýrlep tartatyn jәne soghyp oinalatyn aspaptar: kerney, syrnay, dabyl, shyndauyldyng aty kezdesedi. Keybir ejelgi aspaptar halyq әnderi men ólenderinde, mysaly, “Jetigenning jeteuinde” dәripteledi. Jetigen men dombyra  ataulary Dәuitting Zaburinde (qasiyetti tórt Kitaptyng biri) sol elding últtyq aspaptary qatarynda  atalady.

Aral manyndaghy Qoyqyrylghan qalasyna qazba júmystaryn jýrgizgen kezde tabylghan, qolynda qos ishekti dombyrasy bar er adamnyng kýidirgen saz balshyqtan jasalghan mýsini bizding dәuirimizge deyingi IV-III ghasyrdan qalghan eken.

“Maytóbe” jaylauynan (Almaty oblysy, Jambyl audany) teniz dengeyinen 2000 metrlik biyiktikte ornalasqan, úzyndyghy 13 kilometrge sozylghan jogharghy tau shatqalyndaghy kóptegen suretterding arasynan tastan qashalghan kóne dombyranyng sureti tabylghan. Surette dombyranyng artynda bes adamnyng әrtýrli qimylda biylep túrghan beynesi salynghan. Suret kóne dәuirding búl muzykalyq aspaby qazaq halqynyng dombyra aspabynan basqa eshbir muzykalyq aspapqa úqsamaytyndyghy talas tudyrmaytyn dengeyde beynelengen. Aspaptyng eki qúlaghy bar, yaghny eki ishekti, úzyn moyny, keudesi bar, betin betqaqpaqpen japqan. Dombyranyng basyna ýki taghylghan. Al dombyragha ýki taghu әdeti bizge kýni býginge deyin jetkeni barshagha mәlim.

Belgili arheolog, tarih ghylymynyng doktory Kemel Aqyshev bastaghan bir top ghalymdar tasqa qashalghan osy suretti zerttep, búl suret kem degende neolit (b.d.d. 4000 jyl) dәuirinde beynelengen dep tapqan eken. Osy suret shyndyghynda bizding jyl sanauymyzdan tórt myng jyl búryn beynelengen bolsa, onda mynaday: «jer betindegi ishekti muzykalyq aspaptardyng arghy atasy qazirgi qazaqtyng qara dombyrasy», - degen.

Qazaqtyng últtyq muzykalyq aspaptaryn zertteu – qazaq mәdeniyetin ýirenuding kózi. Dombyra – qazaq halqynyng eng sýiikti últtyq aspaby. Dombyra muzykasy tarihy halyqtyng tarihymen tyghyz baylanysta damydy. Olar tabighat, adam turaly ómirlik tәjiriybeni jetkize otyryp, bir úrpaqtan ekinshi úrpaqqa jetkizip otyrdy.

Qazaqstan territoriyasynda b.d.d.VII-IV ghgh. ózining artynan ruhani, әsirese qoldanbaly óner, auyzsha jәne muzykalyq tvorchestvosynda bay múra qaldyrghan saq taypalary ómir sýrgen. Saqtar kezinde, әsirese, sybyzghy men dombyra keng taralghan bolatyn. Olardan bizding dәuirimizge deyin jetken jәne halyq arasynda әli kýnge deyin tanymal ejelgi kýiler ishinen “Shynyrau”, “Aqqu” jәne t.b. ataugha bolady. Qazirgi qazaqtyng besik jyrlary, olardyng әueni, ritmikasy bastauyn sol uaqyttardan alady. Ghylymy zertteulerding dәleldeui boyynsha qazaqtyng ysqyshpen oinalatyn aspaby – qobyz saqtarda da bolghan.

Saqtardyng tegi Qaz Adaydyng Aqpany. Shejire deregi boyynsha Adam ata úrpaqtarynyng besinshi buynyn qúraydy, yaghny olardyng sandyq atauy bes. Bes degen baghanyng aqiqatqa qoyylatynyna qanday dau bar. Olar әlem tarihynda Aqqad degen atpen de belgili. Saqtyng sóz týbiri (óz týbi, yaghny týp atasy) Aq (osy týbirden aqiqat, agha, aghash, aqyl, aqyn t.t.) bolatyny osydan. Sóz týbiri janylyspaydy.

B.d.d. III-II ghgh. Ghúndar (Kýnder, Kýn eli)  әlemdegi quatty memleketterding birin qúrghan. Ejelgi qytay jazbalarynda Úly Qytay qorghanynyng artyndaghy memleketter ghún qaghanatynyng biyliginde bolghan degen mәlimetter saqtalghan. Altay taularynan Aral tenizine deyingi eldi mekendi jaylaghan ghún taypalary bir tilde, yaghny qazirgi qazaqtyng Ana tilinde sóilegen. Olar tek tamasha jauynger ghana emes, sonymen qatar, olardyng arasynda talantty aqyndar, muzykanttar, jyrshylar jәne kýishiler kóp bolghan. Ghýndarda da qazaqtardaghy siyaqty әnder sybyzghy da, dombyra da, qobyz da oinaumen sýiemeldengen. Bizding uaqytymyzgha deyin jetken ghúndardyng kýileri: “Kenes”, “Sary ózen”, “Shúbar at”. B.d.d. II-I ghgh. әli kýnge deyin aty úmytylmay kele jatqan úly kýishi, sybyzghyshy Saymaq ómir sýrgen. Qazaqtar qazirde onyng “Sary ózen” kýiin (“Sary ózen” – “Jeltaya reka” nemese qytaysha “Huanhe” degendi bildiredi) oryndaydy. Búl muzykalyq tuyndylar jәne muzykalyq aspaptar qazaqtardyng osy ejelgi halyqtardyng úrpaghy ekenin kuәlendiredi. Álemge әigili Edil patsha (Attila) osy Ghúndardyng kósemi. Edil patshanyng tegi Atam Qazaqtyn  rulyq shejiresi boyynsha Qazaq – Alshyn (Bekarys) – On eki ata Bayúly - Aday – Kelimberdi – Tobysh – Kópes – Edil bolyp taratylady. Edil patshanyng tikeley úrpaqtary Qarashtar Manghystauda kýni býginde de ghúmyr keship jatyr. (Búl shejire Ybyrayym ahun Qúlybayúlynyng «Qarash tegi» dastanynan alyndy).

B.d. VI-XI ghgh. Ertis jaghalaularynda qimaq qaghanaty ómir sýrgen. VII gh. qimaqtar Ertisten Altay taularyna deyingi territoriyany jaylaghan. Qys uaqytynda olardyng bir bóligi tabynmen birge Syrdariyagha kóshken. Tarihy mәlimetter boyynsha, qimaq qaghanaty on eki taypadan qúralghan.  Býgingi Qazaqtyng - Kishi jýzi - Bekarystyng kenjesi - On eki Ata Bayúldary solardyng úrpaghy.  Olar qaghangha baghynghan. Bekinister men qalalar salghan (qimaqtardyng 16 qalasy belgili). Qaghanattyng astanasy Ertis jaghasyndaghy bekinis qala Qimaqiya boldy. Qimaq qaghanatynda jazu damyghan. HI gh. qimaqtardan belgili ghalym Janah ibn Qaghan әl-Kimaky shyqty. Ol qimaqtar turaly kitaptar jazghan. HI gh. qimaq qaghanaty ydyrady. Qypshaqtar – olardyng úrpaghy. Qazaqtarda әli kýnge deyin qypshaqtar taypasy saqtalghan (Ortalyq jәne Soltýstik Qazaqstan).

Dombyra qimaqtardyng muzykalyq aspaby bolghan. Bizge olardyng kelesi sýiikti әuenderi men kýileri jetken: “Ertis tolqyndary”, “Múnly qyz”, “Tepeng kók”, “Aqsaq qaz”, “Boz-ingen”, “Jelmaya”, “Qúlannyng tarpuy”, “Kókeykesti” jәne t.b.

Adaydyng shejire deregi boyynsha Adaydyng eki balasynyng kishisi Kelimberdining ýshinshi balasy, yaghny Adaydyng besinshi nemeresi Balyqshynyng ata-anasynyng azan shaqyryp qoyylghan esimi Shybyntay  delinedi. Shybyntay men Qypshaqtyng «yb (yp)» degen bir týbirden bolatyny osydan. Búlar sinonim sózder bolyp tabylady.

1298 jyly Úly Tatariyagha at basyn tiregen alys Italiyanyng negosianty Marko Polonyng (1254-1323) tatar shayqastaryna bergen sipattamasynda әnder men muzyka ýni shyghady: “Tatarlar kósemining nakary soghylmayynsha shayqasty bastamaydy, nakar soghyla salysymen úrysqa kirisedi. Tatarlarda mynanday da salt bar: olar shayqasqa dayyndalghan kezde, nakar úrylmayynsha, әn aityp, eki ishekti aspapta jaybaraqat oinay otyryp, úrysty kýtedi. Olardyng әn aituy men kónil kóteruining tamashasy tanqaldyrady”. Jýikelik shiryghudy alu, belgili psihologiyalyq kónildi qúru ýshin әn aitqan. Parsylyq nakar sózi baraban, kimval degendi bildirse, úrys aldynda oinaytyn eki ishekti aspaby qazaqtyng dombyrasyna úqsas. Onyng sipattamasy “Zdesi opisyvaetsya Velikaya Tursiya” degen tarauda kórsetilgen.

Tatardyng sóz týbiri At (Ad). «Múnaldyng qúpiya shejiresinde» búl eki taypanyng Tatar men Múnaldyng (Mongholdyn) tuys taypa ekendigi aiqyn jazylghan. Múny qazirgi Tatarstannyng ejelgi atauynyng Qazan (Qazaq) handyghy dep atalghandyghynan da aiqyn kóruge bolady. Olardyng kýni býgingi astanasynyng Qazan dep atalatynynyng da syry osy.

Dombyra dep atalatyn aspap mәdeniyeti, túrmysy jәne tarihy boyynsha qazaqtargha tuysqan, jaqyn halyqtardyng kóbinde saqtalghan. Tәjikting dumrak, ózbekting dumbyra, dumbrak, qyrghyzdyng komuz, týrkmenning dutar, bash, dumbyrasyn salystyrynyz. XIV ghasyrdaghy jazbalarda kórsetilgen orystyng muzykalyq aspaby domranyng alghashqy týri qazaqtyng dombyrasyna óte úqsas. Olardyng attarynyng úqsastyghy jәne payda boluy birdey ekendigi de atap kórsetiledi.

V.F.Platonovtyng enbeginde “domra, dombra, dumbyra, dumbara, dumbrak jәne t.b. qazirgi kóptegen týrki, solardyng ishinde qazaq, tatar, bashqúrt, ózbek, qalmaq tilderining etnografiyalyq leksikasynda shertip oinalatyn ishekti muzykalyq aspaptyng atauy retinde belgili. Ony migrasiyalyq termin dep qarastyrugha bolady. Ol Rusite XVI ghasyrdyng birinshi jartysynda payda bolghan” delinedi.

A.Júbanovtyng boljamy boyynsha “Dombyra” sózi “qozy qúiryq” degendi bildiretin “dunbah” jәne “burra” degen eki arab sóz tirkesinen payda bolghan. Shyndyghynda da dombyranyng shanaghynyng pishini konus tәrizdi jәne qozynyng qúiryghy siyaqty ayaqtalady. K.Jýzbasovtyng aituy boyynsha, dombyra leksemasy tikeley muzykalyq oryndaumen baylanysty eki sózden túrady: dem jәne beru. Qazaq tilindegi elikteuish formasy: “dom, don, dan, dýnnen tuyndylar payda bolady: danghyr – shu, shuyldau, shyldyr, dabyr. Danghyra – úryp oinalatyn aspaptyng týri, dýngir – kómeski ýn, dingir – tómen dybys. Búlar berilgen mәnderding barlyghyna ortaq. Dybysty beyneleytin sózderde osy dauyssyz dybysty paydalanu dombyranyng etimologiyasyn dybystyng sipatymen baylanystyrugha mýmkindik beretin júmsaq vibrasiyany, janghyryqty, shyldyrdy qúrady.

Zertteulerding barlyghy derlik, aspaptyng dybysty beyneleytin etimologiyalyq atauy týrik tilderi qatarynda bar ekenimen rastalady. Tatar tilinde dumbra – balalayka, dombura – gitara, týrik tilinde tambura – gitara, monghol tilinde dombura – dombra, qalmaq tilinde dombr – dombyra. Dombyra atauynyng etimologiyasyna kóptegen zertteuler jýrgizilgen, biraq ony naqty ornyqqan dep aitugha әli bolmaydy, dep tújyrymdaydy. (Derek kózge Ónerbek Ahmetting «Qazaq dombyrasynyng tarihy» atty enbegi paydalanyldy). 

Bizge býginde, shynynda da, qazaqtyng qara dombyrasynyng tarihy tipti әri de ekendigi belgili bolyp otyr. Ol jóninde, ghalym-etnograf Jaghda Babalyqúly mynaday derekter keltiredi. «Jambyl audanyndaghy Maytóbeden tabylghan tastyng betindegi dombranyng sureti osydan alty myng jyl búrynghy mәdeniyet ekenin ghalymdar dәleldedi. Yaghni, alty myng jyldyng aldynda bizding dombyramyz bolghan».  «...Egiypet piramidalarynyng jer asty bóligindegi mәtindegi eki ishekti, tiyegi bar, qazaqtyng qara dombrasynyng sureti salynghan» (Ill 9 Egiypet. B.z.b III gh. Manherperi HÝIII dinastiyasynyng papirusy «Óliler kitaby, 148-inshi tarau» (M.M.Aqmyrzaev. Aday uezining jazba múralary. Almaty. 2006. (4 bet). Endi osynyng qasyna Egiypettegi múrajaygha qoyylghan qoydyng asyghynyng (oyynshyq) alyp piramidalardyng bireuining «iyesi» Tutonhamonnyng bala kezinde oinaghan oiynshyghy ekenin qosynyz. Demek, piramidanyng «iyeleri» asyq oinap, dombyra tartqan. Qasiyetti Qúran Kәrimde Piramidany iyemdengen elding (Perghauynnyn)  әskerining atauy «Qazyq» dep atalghan. «...Qytay qazaqtary «Shynyrau» kýiin tartpas búryn onyng anyzyn aityp alady. Shynyrau degen qyran bolypty. Ol jylyna bir-aq júmyrtqa tabady eken. Ony qanaty bar aidahar jep ketetin kórinedi. Eng songhy júmyrtqasyn dýniyege keltirgende shynyrau «ne men óluim kerek, ne aidahar ólui kerek» dep beldi bekem buady. Songhy júmyrtqa ýshin aspandaghy aiqasta shynyrau qanatty aidahardy jenip, jerge óltirip týsiredi. Osydan keyin kýy bastalyp ketedi. 1852 jyly qytaylar Shyndau degen jerden eki qanaty bar aidahardyng sýiegin tapty. Sonda bylay dep jazypty: «búl januar osydan 20-25 myng jyl búryn ómir sýrgen». Demek, sening «Shynyrau» kýiing osydan 20-25 myng jyl búrynghy aidaharmen zamandas eken. Sening dombyrang búdan 20-25 myng jyldardan da búryn bolghan eken.

«Vengr-ugor mifologiyasynda «Sharkani» degen úghym bar. Sharkani – denesi jylandardikindey bolatyn qanatty aidahardyng aty» (S.Kondybay. «Esen – Qazaq» 126 bet).  Osy Shynyraudyng tarihy otanyn Manqystau deuimizge tolyqtay negiz bar. Onyng toponomikalyq aighaqtamasy: Manqystauda Shynyrau, Qosshynyrau, Qisyqshynyrau, Shynghyrlau, Synghyrlau, Aqshymyrau atty mikrotoponimder kóptep kezdesedi. Qazaqta «Shynyrau» eng alys degen sózding balamasy retinde, eng tereng qúdyq, yaghny Shynyrau qúdyq delinedi. Endi osyghan Manqystau oblysy, Manqystau audany, Beyneu kentine jaqyn, odan ont-shyghys baghytta 130-140 shaqyrymda Qisyqshynyraugha jaqyn jerde Sýmbe-tamyr alan degen jer bar ekenin qosynyz. Keybir derekterde ol Sýmbetemir alan, yaghny temir múnara degendi bildiredi dep jazylyp  jýr. Sýmbetemir alan – tek qana temir múnara alany degendi emes, «tereng tamyrly alash», yaghny tamyry óte terende jatqan qazaq  degendi bildiredi desek, óte kókeyge qonymdy bolyp, Shynyrau men birge әdemi ýilesip ketken joq pa?!  Onyng ýstine miftik qanatty aidahardy «Manqús» dep ataytynyn qosynyz. Sonda búl kýni keshege deyin, býkil qazaq biletin «Týgel sózding týbi bir, týp atasy Mayqy biy» bolyp shyghady. Shejire de Mayqy by ejelgi qazaqtyng bas bii bolypty delinedi. Mayqy by tendessiz úly mәdeniyetimen әlemdi tandandyryp kele jatqan ejelgi Mayalardyng atasy. Olarda óz bastauyn qazaq dalasynan alady. Manghystauda Maya mola degen qorym kýni býginde de bar.  Demek, búl maqaldyng negizgi maghynasy jer betindegi adamzattyng bәrining týbi bir, bәrin bir Alla jaratty jәne býkil әlem mәdeniyeti qazaq dalasynan, yaghny qazaqtan taraydy degendi bildiredi. Búghan taghy bir dәlel býtkil jer betindegi barlyq ishekti muzykalyq aspaptardyng atasy  qazaqtyng qara dombyrasy bolghany siyaqty, barlyq ýrmeli aspaptardyng da týp atasy  qazaqtyng qarapayym ghana quraydan jasalghan sybyzghysy, al «skripka» siyaqty aspaptardyng týp atasy qazaqtyng qobyzy, «baraban» siyaqty aspaptardyng týp atasy qazaqtyng dauylpazy,  kýni býgingi jer betindegi barlyq dóngelegi bar kólikterding de atasy qazaqtyng arbasy, al barlyq sәndi saraylardyng da týp atasy qazaqtyng aghash ýii bolyp shyghady.

«Ghalym geolog M.Medoev alghashqy qauym adamdarynyng bir túraghy Manghystau bolghanyn» dәleldep jazdy  (Ó.Ozghanbay «Úly besin» Almaty-2010. 177 bet).      

Adamzatty eng úly mәdeniyetimen tandandyryp kele jatqan ejelgi Shumerlerde dombyranyng «qúlaghynda» oinaghan. Olardan qalghan qysh kitaptarda dombyra beynesi kóptep salynghan.

Jaqynda әlemdik BAQ-dary әlem elderi til ghylymy osydan 6000 jyl búrynda býkil әlem elderining bir tilde sóilegen degen qorytyndygha kelgenin jariyalady. Áriyne, ol til Qazaqtyng ANA tili. Býkil jer sharyndaghy jer, su, tau, últtar men memleketter jәne eldi meken ataularynyng qazaqtyng Ana tiline sәikes keletinining syry osy.

«Dombyra» – últtyq aspap. «Dombyra» sózining qaydan shyghyp, qaydan qoyghanynyng tarauy turaly til mamandary osy kýnge deyin bir pikirge kele alghan joq. Búl turaly týrlishe joramaldar bar. Joramal bolghanda da baryp túrghan túzsyz joramal. Óitkeni, indo-evropashyl oqymystylardyng ústanghan metodologiyasymen búl sózding kóp jerge jayylyp ketui ýilessiz. Bizdegi «dombyra» sózin arabtyng «tambur» degeninen alynghan deydi. Parsy tilinde de múnday sóz joq. Múny parsydan alyndy dep oilaytyny parsyda «dәnba» degen sóz bar. Búl «qúiryq» degen sóz. «Bәrә» degen «qozy» degen sóz. Sol ekeui qosylyp «dәnbabare» degen boluy kerek. Dombyranyng shanaghy (týbi) qozynyng qúiryghyna úqsas bolghandyqtan osylay ataldy dep esepteledi. Múnday topshylau ghylym jolymen nәrseni tekseruden payda bolyp shyqqan emes. Halyqtyng anqau sanasynan әli kete almay, soghan erip ketken bolyp tabylady. Orystardyng da «dombyra» deytin instrumenti bar. Búl sózdi de, búl instrumentti de oqymystylar orystyng óziniki emes, orystargha mongholdan kelgen deydi. HII ghasyrda Shynghyshan joryghynda orys arasyna monghol әkelip tastaghan. Sol sonymen monghol sózi dep esep qylady. Ol orystargha mongholdan kelgen bolsyn, sol mongholdardyng ózine qaydan qalay kelgendigin ashyp beru onay emes. Onyng ýstine alystaghy Ýndi tenizining arasyndaghy bengal elining tilinde de osynday muzyka instrumentterining «tamyr, damyr» atalatyndyghyn eski burjuazshyl til ghylymy ashyp bere almas edi. Eski grek legendasyndaghy muzykanyng iyesi bolghan Temeris degen soqyr adamnyng aty jayynda (Yafetichesyakiy sborniyk) eski kóp derekter keltirgen. Búl sbornikting 6-kitabynda «Soqyr Temir» jayynda bir zertteu basylghan. Bizding qalauymyzsha orystyng «dombyrasy», arabtyng «tamburasy», Bengal elining «tamiry», grekting «tamiyri» bәri bir nәrse. Múnyng bәri de erte kezde muzykanyng iyesi, múnazasy bolghan bir úghymnyng aty. Sol tamyr, damyr sózinen, bir jaghynan, «gemiyr», ekinshi jaghynan «yamyz» sózderi boshaqtap, shashyrap shyqqan sózder boluy kerek. Sonymen «dombyra» sózi bir elden auyp kelgen sóz emes. Búl instrumentte bir elden auyp, jylysyp kelgen emes. Euraziya elining bәrine de tegis taraghan, sonyng bәrine de muzyka iyesi bolyp sanalghan bir totemning aty boluy kerek» (Q. Júbanov). 

             «Eki ishekting birin sәl-pәl kem búra,

             Naghyz qazaq  qazaq emes, naghyz qazaq dombyra»

– dep belgili aqyn – Qadyr Myrzaliyev dúrys aitqan. Bizding oiymyzsha dombyra sózining týbir túlghasy do boluy mýmkin. Búnyng -do, -re, -mi, -fa, -so, -lya, -sy men tyghyz baylanysty. Do dybys degendi bildirse kerek. Jel ýrlegen aghashtyng quysy boluy әbden mýmkin. Qobyz, qamys, abyz shyghu geneziysi bir siyaqty. Kez kelgen aspaptyng aty tabighatpen ýilesimdi alynghan. Adam aldymen qorshaghan ortany tanyghan, soghan eliktegen. Demek, dombyra týrkining tól sózi bolyp tabylady. Qazaq tilinde jýn-jibir, qyl-qybyr, qalbyr, shylbyr–byr qosymshasy + arqyly sóz jasau modeli erteden bar qúbylys > do+m+byr+a.  Olay bolsa, em-dom tirkesindegi dom osy dombyra degen leksemamen baylanysty. Ýnmen, әuenmen emdeu, baqsylardyng aspaby boluy da mýmkin» (A.Q. Túryshev «Mәshhýr-Jýsip shygharmalarynyng etnomәdeny aspektisi» 5 Tom. Pavlodar-2008. 5-6 better).

Keliniz qolymyzdaghy bar osy derekterdi birge saralayyq:  

Qoldanylatyn qaghida, qazaq atam óz tarihyn bir auyz sózben jazghan. Barlyq úghymdar da avtorlyq qúqyq saqtalyp, avtordyng esimi sóz týbirinde (óz týbinde) óz atasynyng esimimen berilip otyrady. Osy qaghidagha boyynsha qazaq dombyrasy «Qazaqtyng kiyeli qara dombyrasy» dep atalady. Mine bizge osy tórt auyz sóz dombyra jayly barlyq mәseleni sheship bere alady:

          a. «Qazaqtyn» - dombyra tek qazaqtiki dep «menshik» iyesin, yaghny avtorlyq qúqyqtyng kimde ekenin aighaqtap túr;

          ә. «Kiyeli» -  sóz týbiri «iye» men «kiye». Dombyranyng iyesi de, kiyesi de Qiyan (Qiyat, Qimaq, Qypshaq) qazaqtar degen sóz;

          b. «Qara» -  Qazaq aq pen qarany aiyratyn aqiqattyng atasy. Qar (aqsha qar) men aq sinoniym. Qaramyz, sirә qara;

           g. dombyranyng shyghu tegi  jóninde jogharyda taldau jasadyq. Dombyragha jalghanghan «sy» jalghaulyghy, dombyra kimdiki degen súraqqa jauap berip túr.      

Dombyra – qysqartylghan sóz. Do, om, dom, yr, yra, by (biy), byr (bir, pir) jәne «a» bolyp shyghady. Sóz týbiri –  Om.  Bastapqy buyn Do. Biz búl jerde A.Q.Túryshevtyng «Dombyranyn  -do, -re, -mi, -fa, -so, -lya, -sy -do men tyghyz baylanysty» degenine toqtaymyz. Qosarymyz, dombyra eng alghashqy muzykalyq aspap bolghandyqtan muzykalyq dybystyng bas dybysy avtordyng atyna baylanysty «do» men bastalyp, «do» men ayaqtalghan. Búl jerde dombyra jasaushy adamnyng «avtorlyq qúqyghy» saqtalyp otyr.

Om – búrynghy qazaq, qazirgi Resey jerindegi ózen atauy. Om ózeni Obqa qosylady. Osy Ob ózenining jaghasynda Tomsk qalasy bolsa,  Ertis ózenining jaghasynda Om (Omsk) qalasy túr. Shylym ózeni Tomsk qalasynyng jogharghy jaghynan Obqa qosylady. Alghashqy buyny, yaghny sóz týbiri Dom -  Júp-júmyr bolyp, semirip, kýiine kelu,  ekinshi maghynasy Qyrghy ústaytyn au, ýshinshi orys tilindegi maghynasy - ýi. Al, «byr (bir, pir)» jalghaulyghyna kelsek, qazaqta osy jalghaulyqtan janbyr, sylbyr, sabyr, shylbyr, qalbyr t.t. s.  sózder tuyndaghan. Byr, Bir, Pir  (ýiretushi ústaz) – sinonim sózder. Búlar sóilemder men sózderding qay jerinde qoldanylsa da birinshi, bastapqy, alghashqy degen maghyna da qoldanylady.

Qazaqtyng sóz jasau qaghidasynda «a» men «ә» (Aua–Áue, Asyl-Ásil, Asem-Ásem),  «n» men «n» (Manqystau–Manghystau, Janbyr-Janbyr) t. t. bolyp qoldanylatynyn qaperge alsaq, búl jerde de «b» men «p» jәne «y» men «i» osy qaghidagha baghynady. Demek «byr» sózin bir, pir dep týsinuimiz kerek. Al «A» dybysy, әrqashan da Alla, Ata, Agha,  Alghy, Aldynghy, Alghashqy, yaghny bastau degen maghyna beredi. Áriyne solay, jana tughan nәreste de dýniyege «A-A-A» dep shynghyryp, aighaylay keledi emes pe? Demek, dombyra atauynyng tolyq maghynasy qazaqtyng muzykalyq aspaptaryn jasaytyn Dombyauylgha  qazaqtyng barlyq muzykalyq aspaptarynyng birinshi ústazy, piri degen bagha berip otyr. Endi osynyng ýstine әlemning kóptegen elderining kýn qúdayyn «Ra» dep ataytyndaryn qosynyz.

Tomsk – sózining shyghu tórkini qazaqtyng Tomar, yaghny kespeltek juan aghash degen sózinen. Búrynghy dombyralardyng barlyghy osy tomar aghashtan oiylyp jasalatyn bolghan. Tipti kýni keshege deyingi dombyralar osylay jasalghan. Sol dombyranyng bireui  bala kezimizde bizding ýide de bolghan.

Om sózinen qazaqta Omyrtqa, Omyrau (adam denesining mýsheleri), Omarta (bal arasynyng ýii),  Omalu (qimyldamay otyryp qalu), Omaqasu (aunap, qúlap týsu), Tomyryq (túiyq minezdi adam), Domalaq (jan-jaghy tep-tegis, júmyr zat), Domalaq (aty-jóni kórsetilmegen) aryz, Domalau, Dombyghu, Dombyayaq (ayaghy topar bolyp qalghan adam), Dombyauyl (dombyra jasaytyn sheberding auyly, búny eng alghashqy dombyra jasaghan adamdardyng túraghy dese de bolady), Jitomir (Ukrainada oblys atauy), Omby - Resey jerindegi oblys atauy.  Kavkazdaghy (Qazaqtyng úly tauyndaghy)  Qarashay-Sherkesh elinde Dombay atty eldi meken men Dombay ólgen tauy bar. Meninshe, osy Dombaydy eng alghashqy dombyrany jasaghan atamyz desek te qatelese qoymaspyz. Sebebi, qazaqtyng ejelgi qaghidasynda tau (Shyn) atyn iyemdenu, el aldynda mәngi este qalarday enbegi singen túlghalargha ghana tiyesili. Mysaly, Shynghys taugha berilgen Shynghys qaghannyng esimi siyaqty. Osy taudyng eng biyik jerin Múnal shyny degeni siyaqty. Aqiqatynda da barlyq tau ataulary osylay dýniyege kelgen.

Sonymen qatar osy Dombyr (Dombyra) sózi әrtýrli dabyr (dabyrlau, dabyrlamau), Danghyr (danghyra), Dýngir, Dýmbir, Kýmbir degen siyaqty dybys ataularynyng jiyntyq atauy.

Dombyrany jasaghan atalarymyzdyng tegi Om. Al, Omnyng tegi Ad (Aday). Osy jerden tuyndaytyn taghy bir mәsele Om atamyz, Adaydyng segiz nemeresining qaysysyna jatady degen súraq?  Om atamyz Búzaudan taraydy dep batyl aita alamyz. Búghan sonau ejelden beri aitylyp kele jatqan, tipti kýni býginde qoldanysta jýrgen em-dom, em-domdau, em-domdyq, em-domsyz degen sóz tirkesteri tolyq dәlel bola alady. «Em» men «dom»  qatar atalyp,  em - domnan búryn túr. Demek, Om Emning úrpaghy ekendigi eshqanday daugha jatpaydy. Alyp by (Álippe) tanbalarynyng ret sany boyynsha «E» tanbasy qazaqtyng jeti atalyq jýiesimen sәikes, jetinshi dybysty qúrasa, «O» dybysy Mannan bastalatyn dybystyng tórtinshisin, al jalpy barlyq dybystardyng ret sanynda 18-shi tanbany qúraydy.  Qúrmetti Oqyrman! Eske ústa! Osy Alyp by dybystarynyng ornalasu tәrtibimen kim – kimnen búryn, kim – kimnen keyin dýniyege kelgenderin aina-qatesiz ajyratugha bolady.

Em men Dom atamyz Aday shejiresinde bylaysha hattalghan: Aday – odan Kelimberdi – odan Búzau – odan Jemeney – odan Jomart. Atam  qazaqtyng «em – dom» degen sóz tirkesterining shyghu tegi osy. Basqa joramal-jobalardyng bәri qate tújyrym. Eske ústa! Sózdik qorymyzdyng barlyq ataularynda «avtorlyq» qúqyq saqtalady. Eger kimde kimning osyny týsinuge shamasy jetpese, ondaylargha qazaq tilin birinshi synyptyng Álippesinen bastap qayta oqyp, zerdeleuge  kenes beremin.

Qazaqta  Jomarttan da basqa Omar,   Shomaq (ekeu),  Toman jәne Dombyauyl atty rular bar. Olardyn  tórteui  Adaydan taraydy. Omar-Begaly-Qyrymqúl-Sapar-Maya-Ánet-Tekey-Rayymberdi-Allaberdi-Bәiimbet-Múnal-Kelimberdi-Aday; Shomaq-Qojanazar-Tobysh-Kelimberdi-Aday; Shomaq-Jaqau-Tekey-Rayymberdi-Allaberdi-Bәiimbet-Múnal-Kelimberdi-Aday; Toman-Qarjau-Jaubasar-Shegem-Tobysh-Kelimberdi-Aday; Besinshisi, Orta jýzdegi Ókiresh Naymannyn  ýsh balasynyng ýlkeni Dombyauyl dep atalady. Dombyauyl túqymy jylqysyna teris jaghynan tanba basyp, Teristanbaly atanady. Mine, osy atalarymyzdy dombyranyng avtorynyng auyly, nemese soghan sәikes dombyra jasaushylardyng auyly desek, qatelespesimiz anyq. Sonau Adam atadan beri býtkil jer beti túrghyndarymen moyyndalghan jәne kýni býginde de moyyndalyp kele jatqan úly qaghida oilap tabylghan kez kelgen dýniyege sol adamnyn, nemese sol rudyng aty beriledi. Naymandarda óz tegin Manqystaudan alady. Ony Nay-Man, Nay Mannyng balasy, úrpaghy degen aty-jóninen de kóre alamyz.  

Eng alghashqy dombyrany jasaghan Dombay atamyz osy rulardyng bireuine jatady desek kóp qatelese qoymaspyz. Dombyra qazaqtyng últtyq tól aspaby. Búl kýnde qazaqtan basqa elde dәl bizdegidey dombyramen kýy tartylmaydy.

Sózimiz dәleldi boluy ýshin tek qana bir dombyramen shektelmeyik. Saz-syrnaydy  Qazaq pen Qyrghyzgha, Nay atty muzykalyq ýrmeli aspapty, adamzattyng eng alghashqy qaruy nayzany Naymandargha, Sadaqty Saq Adaylargha, Qobyzdy Tobyshtargha, Sybyzghyny Balyqshylargha (Shybyntay, Qypshaqqa), Jetigendi Jemeneylerge berip, moyyndasaq dúrysy sol bolar. Búl ataular olardyng «avtorlyq» qúqyghy.  

Endi osylardyng qataryna Dәuit payghambardyng Zabur jyryndaghy, olardyng (Er Dәuitting elinin)  dombyra men Jetigende oinaghandaryn jyrgha qosyp, jazyp ketkenderin qosynyz.

Týsinikteme: On segiz myng ghalamdy biylegen әigili Sýleymen (Solomon) patsha osy Dәuit payghambardyng balasy.

Qobyz demekshi, «arheolog-ghalym Z.Samashev bastaghan újym Altaydyng patshalar jazyghynan basqa jerinen de taghy bir jana oljagha jolyghypty. Ol – qorymnan kóne qobyzdyng tabyluy! Sonda qobyzdyng keminde ýsh myng jyldyq tarihy bar ekenin bylay-aq shamalugha bolady». (Tarih ghylymdarynyng doktory, professor S.Qozybaev. «Han-Altaydyng shynyndaghy asyl arman». «Ayqyn» gazeti. №162 5.09.2013 jyl).

Qúrmetti oqyrman! Eske ústa! Kez-kelgen qúbylystyn, kez-kelgen úghymnyn, oilap tabylghan dýnie atauynyng sóz týbirinde sol úghym avtorlarynyng esimi túrady. Búl daugha jatpaytyn tújyrym. Bizding atalarymyzdyng búl qaghidasyn býkil әlem elderi kýni býginde de qoldanady. Mysaly, Qazdyng (qús) avtory Qazaq, Ata Qazdyng avtory Adam atanyng úrpaghy Qazaq, bidaydyng avtory By Aday, nannyng avtory Núq Manúly,  Qús atauynyng avtory Músa payghambar, ýirekting avtory Ýisinder, qosu amalynyng avtory Qosay, kóbeytu amalynyng avtory Tobysh, alu amalynyng avtory Balyqshy, bólu amalynyng avtory Búzau (búzylu, bozaru, bólinu, ózgeru búlardyng bәri sinonim sózder),  IYl, Tu, An samolettarynyng avtorlary Ilushiyn, Tupolov, Antonov, jerding tartylys zanynyng avtory aghylshyn fiziygi Isaak Niutonnyng atymen Niuton zany, elektr toghynyng negizgi zandarynyng birin oilap tapqan nemis ghalymy Omnyng atymen Om zany t.t. bolyp kete beredi. Eger kimde-kimning búny týsinuge jәne moyyndaugha shamasy jetpese, ondaylargha Manghystaulyq aqyn-jyraulardyng shygharmalaryn oqugha  kenes beremin.

Mysaly,  Aday atamyzdyng esimi Ad pen  Ay degen eki birikken sózden túrady. Ol  ata men anamyzdyng jәne sonymen qatar ataly, әkeli jәne balaly  úrpaqtyng jiyntyq atauy.  Adaydyng ekinshi buyny «Ay»-dan tómendegidey adam attary men úghymdar dýniyege keldi: Ayman, Nayman, Aytumys, Baysúltan, Bayúly, May, Mayya, Taypa, Ayna, Ayt, Aytu, Aytpau, Bay, Bayghazy, Lay, Pay-Pay, Ayly (Ay auyly) t.t. Búl úghymdardyng bәrining avtory Adam atanyng qarashanyraghy Qaz Adaylar, yaghny býgingi Adaylardyng ata-babalary. Áytpese, Adaydyng «bes jýirigi» atanghan jyr dýldilderining biri Aqtan Kereyúly ((1850-1912) tegi Búzau – Jemeney - Kenje) bylay dep jyrlamaghan bolar edi.

       «Men Adaydyng Aqtany,

       Sóilegen sózim taqtaly

       Sóile» deseng jyrshynyz

       Aldarynda jortaqtar.

       Tughan aigha at bergen,

       Aq qaghaz ben hat bergen

       Eki erin men til-tanday

       Sóilesin dep jaq bergen.

       Aytqan sózge týsinbes

Adamnyng misyz aqymaghy» (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet). Atamyz aspandaghy Aygha Ay dep at qoyghandar, Aq qaghaz ben hatty oilap tauyp, alghashqy  hat jazghandar jәne eng alghashqy tili shyghyp sóilegender  bizding atalarymyz, yaghny búl úghymdardyng bәrining avtorlyq qúqyghy solardiki dep otyr.

Al Almaty qalasy atauynyng dýniyege kelu tórkinin Adaydyng (Búzau - Aytumys  - Shylym - Bәibishe) shejireshi aqyny Týmen Baltabasúly atamyz bylaysha órbitedi:

«Alghidyng basy ala dón,

Biyik asqar bel eken.

Sol jerlerdi jaylaghan

Qalyng qazaq eli eken.

Sol elderding ishinde

...Alma qyz degen bar eken,

Jasynan-aq jansebil

Tókkeni manday ter eken.

Bala kýnnen baqsha egip

Jerden jemis jer eken.

Astyna mingen arghymaq

Bauyry tarlan zer eken.

Asynghany aq myltyq

Kiygeni asyl zer eken.

Qalyny joq, qayny joq.

Ózi boydaq seri eken.

«Qatardan qazaq qaldy» dep,

«Basqanyng bәri ózinin,

Kerekterin aldy» dep

«Kez kelgen jerden kent jasap

Qaqpaly qala saldy» dep

Oylaghany uayym

Ishi tolghan sher eken.

Sol kýnde Arghyn elinde

Áziret pen Alma qyz

Alataudyng betinen

Aghyn sudyng shetinen

Aghash shanshyp, alma egip

Qala salsaq der eken.

Áziret pen Alma qyz

Bolghan eken ataly

Áziretke Alma qyz

Bala boldy bataly

Aytuymen búlardyn

Alataudyng basynan

Qazaqtyng qalyng qasynan

Kileng biyler kenesip

Qysy–jazy jatady

Qoralap aidap, qoy, jylqy,

Búhargha baryp satady

«Bazaryng joq baratyn

Tauaryng joq alatyn

Qanghyghan qazaq balasy –

«Qaydan jýrsin?» – degen sóz

Jangha jaman batady

Etken enbek ispenen

Qylghan qayrat kýshpenen

Salynghan saray qalany

«Almaty» dep atady

«Oylaghanym boldy» dep

«Orta jerim toldy» dep

Áziret Alma qyzyna:

- Qyrmyzy qyzyl ki, - deydi

Jigitti tandap sýy deydi

Sýigenine ti, - deydi.

«Qyryq baytal qysyraq

Qyzgha enshi» atady.

«Qyryq jylqyng qyz tusa,

Qútty bolsyn!» degen sóz

Qaghidaly qazaqtyn

Sodan qalghan maqaly...» (Á.Qonarbaev «Týmen Baltabasúly» Almaty-2009. 59-60 bet). Biz búl jyr joldarynan kez-kelgen úghym atauynda avtorlyq qúqyq saqtalatynyn aiqyn kóre alamyz.

Dombyra atauynyng shyghu tegi osy. Sóz týsinetin jәne Atam qazaqtyng sóz jasau qaghidasyn biletin jandar ýshin búl daugha jatpaugha tiyis.  

Qazyghúrtqa tayau (Syr ónirinde) Qyzyl Orda oblysy Janaqorghan audanynyng shyghys jaghynda 50-60 shaqyrym jerdegi Domby ózenining boyynda, Domby ata atty әulie qorym bar. Basynda kesene joq. Mazarynyng úzyndyghy 20 metrdey, eni eki metr, biyiktigi 1,5 metr. Ary-beri ótkender ziyarat etip ótedi. Ata turaly derekter joqtyng qasy delinedi.       

Domby ata mazarynyng osynshama úzyn boluy, dombyranyng tegi Núq payghambar zamanynan әri de jatyr degen sóz. Sebebi, topan sugha deyingi adamdardyng da, jan-januarlardyng da bәri alyp bolghan. Núq payghambardyng ózi de, onymen birge Qazyghúrtqa taban tiregen barlyq tirshilik iyelerining bәri solay bolghan. Sol topan sudan keyin aua rayynyng jәne jerdegi kókting ózgeruine (azangyna) baylanysty tirshilik iyeleri úsaqtala bastaghan, dep batyl tújyrym jasaugha negizimiz bar.

Sol ejelgi alyp adamdardan qalghan jәdigerler qazaq dalasynda kýni býginde de kezdesedi. Mysaly, Sol Qazyghúrt tauynyng baurayyndaghy Ýkasha ata mazary, Manghystaudaghy Qaraman ata mazarynyng úzyndyqtary 10-12 metrdi qúraydy. Sol siyaqty Manghystaudyng eki jerinde «Alty qúlash» әulie jәne «Qyryq kez» atty qorymdar kýni býginde de bar. Qúlash pen kezding úzyndyq ólshem ekendigine dau bolmasa kerek. Europadaghy Alyp (Alipi) tauy atauy da solardan qalghan. Ejelgi Qazaq ertegilerining bәri derlik bir auyzdan ejelgi Qazaqtardy alyp adamdar dep suretteulerining syry osy bolsa kerek.

Dәl osynday tújyrym Qashaghan jyraudyng (ruy Adaydyng Qosayy) «Esqaly súpygha aitqany» degen tolghauynda aiqyn kórsetilgen.

«Dombyrany kýnә deseniz,

Jiyn menen toydiki.

Ishegine kýnә deseniz,

Júmaqtan kelgen qoydiki. (Qoy men qoyshynyng piri (ústazy) Shopan atanyng da molasy Manghystauda. Kýni býginde de Shopan Ata qorymy dep atalady).

Pernesin kýnә deseniz,

Esebi ol pәnning on eki. (Perne (buyn) búl Alyp Alashtyng kenjesi On eki Ata Bayúlynyng eseptik sanyn beredi).

Qúlaghyn kýnә deseniz,

Hazireti Bilәldin,

Qúlaghy eken desedi.

Tiyegin kýnә deseniz,

Shiyelengen syrdy sheshedi. (Sóz týsinetin jandargha shejire-tarihtyng tiyegi osy dombyranyng tiyeginen de aghytylatynyna qanday dau bar).

Atamyz Adam payghambar,

Jeti sazben jerge kep,

Kýy shertipti degen bar». (Atamyz dombyrany Adam Ata zamanynda da bolghan, olar da kýy tartqan dep otyr).

Ol kýndegi o da saz.

Búl kýndegi bú da saz.

Sazdy kýnә dep jýrgen,

Moldeke sening aqylyng az.

Moldeke bilmey adas pa,

Dombyranyng bizge kýnәsi az». Az sózinen  (az ben kóp), Aziya, naz, saz, qaz, qazaq, qazyq,  qazir, jaz, jazyq t.t. tuyndaydy.

Adam - Núq payghambar zamanyndaghy topan sugha deyingiler, al Man topan sudan keyingiler bolyp tabylady.

Jer betindegi barlyq jandy-jansyz úghymdar men zattardyng ataulary adamzat ghúmyrynda bolyp ótken dýniyege balama retinde qoyylady jәne onyng týbir sózine (sóz týbirine) sol úghymdy dýniyege әkelgen Atasynyn, býgingishe aitqanda «avtordyn» esimi beriledi. Sózimiz dәleldirek boluy ýshin dombyranyng «dene mýshelerinde» sóilete keteyik:

Dombyra qúrylysy birneshe bólikten túrady: basy, qúlaqtary, perneler, moyyn, ishek,  shanaq, qaqpaq jәne tiyegi.

Dombyranyng sýiegi aghash. Agh (aq), agha jәne ash degen birikken sózderden túrady. Búl qos ishekti qara dombyranyng sýiegi aghash bolsa, býkil adamzattyng sýiegi qazaq, yaghny qazaq býkil әlem elderining aghasy. Qazaq – Qaz agha degen sóz. Qaz-aq  ekinshi buynyndaghy Aq sózining tolyq maghynasy osy. Aqtyng ekinshi maghynasy Aqiqat. Atalarymyzdyng «Aqiqat Aghadan» deytinderining syry osy.

        «Qolymdaghy qu aghash,

        Sayrap otyr búl aghash.

        Qolymdaghy aghashym -

        Alyp jýrgen dombyra,

        Tartqan sayyn danghyra.

        Dombyra kýnә degen sóz,

        Tek bir aitqan dabyra» (Qashaghan).

Bas – basy (kez-kelgen dýniyening basy, bastauy bar, adamnyng da), bastyng týbiri as. Osy týbirden aspan, astyq, asa (joghary, tómen, yaghny kez-kelgen dýniyening shyrqau shyny), basshy, basqaru jýiesi  t.t.

Qúlaq – birikken sóz.  Sóz týbiri Qu (Qúda, Qúday, Qúdaghay, Qúdayke, Úl, Qúl, Aq (Saq), Laq degen sózderden túrady.

Búl sózderding tikeley maghynasyna ýnilsek: Qu – Qúdayke atamyzdyng esimi, úlgha kommentariy qajet emes,  qúl jóninde qazirgi týsinik basqasha, ejelde úl men qúl bir úghym bolghan. Qazaqtyng úlym, qúlym, qúlynym, qúlynshaghym deytinderi osy tújyrymymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Al, Aq  - Aday atamyzdyng tórtinshi nemeresi, yaghny besinshi buyn úrpaghy Aqpan (Aqman)  atamyzdyng esimi. Aq (aq adal mal, ananyng aq sýti, aq niyet, aq oramal, aq tilek, aq jol t.t.), aqiqat, aqyl, agha, Agharys, agharu t.t. qúramynda Aq (Agh) atamyzdyng esimi bar barlyq úghymdardyng avtory osy atalarymyz. Laq - búl jerde sheshe men bala degen maghyna berip túr. Sebebi, laqtyng anasy eshki, qazaqtardyng ata-anasyn, әke-sheshe degendegi Eshki men sheshening sóz týbirlerining birdey «esh» bolatyny osydan. Búl ataudyng avtorlyghyn «Alpamys batyr» jyrynda aitylatyn Jiydeli Baysyndaghy Qonyrat ruynan taraytyn Laqaylargha (Qap tauynda olar Laky dep atalady)  bersek tipti de qatelespeymiz.

Qazaq ta «aqpa qúlaq» degen sóz bar. Búl sóz tirkesterinde Anamyzdyng qúlaqqa qatysy, Aq-pa – Aq apa (ana) dep aiqyn kórinedi.

Qúlaghyn búrau arqyly (qos ishekting birin tartyp, birin bosatyp) shanaqtan shyghatyn dybysty kýy әuenine baylanysty rettep otyrady.

Perne – sóz týbiri Er, per, erne (erneu), perne bolyp shyghady. Qos ishek pen shanaqtan shyghatyn dybystar osy pernelerdi basu arqyly әuen yrghaghy ózgerip otyrady. Mynau adamzat ghúmyrynda ózgertip otyratyn Erler emes pe? Myna kórshi orystardyng Qúdaydy Perun, pervyy dep jýrgenderi osydan. Búl sóz qazaqtyng bir, birinshi, pir (ústaz) degen sózinen alynghan. 

Pernening – taghy bir negizgi maghynasy Peri ene. Búl Atam qazaqtyng sóz jasau jýiesimen de tolyqtay sәikes keledi. Kez-kelgen eki sózdi biriktirip bir sóz jasaghanda, dybys ýndestigine qaray birinshi sózding songhy dybysy, nemese ekinshi sózding birinshi dybysy týsip qalyp otyrady. Mysaly, Qazyq júrt – Qazyghúrt, Agha Arys – Agharys, alyp bar – apar, Qaz bir (qazaq birinshi) – qazir, qalyp qoyghan - qalghan t.t. bolyp kete beredi.  

Perne (er men әielder) arqyly әr týrli dybys әuenderi óz erneuine jetip, janasy qayta bastalyp  otyrady. Ómirde de solay. Býkil ghalamdy da ózgertip otyrghan solar. Aziya (sóz týbiri Az, Qaz) er adam, qozghaushy kýshi qazaqtar; Evropa (sóz týbiri  Ev, eva, deva, devushka) әiel adam, qozghaushi kýshi sol Evanyng úrpaghy evreyler.

Moyyn – oi, moy, yn, oiyn degen birikken sózderden túrady. Oy – Rysqúl (Qúnanorys) atalarymyzdyng laqap aty. Sebebi, Orys atamyzdyng esimining sóz týbirindegi or men oidyng maghynalary bir-birine óte jaqyn. Negizinen ekeui de qyrdan (biyikten, jogharydan) tómen qaray bir arnamen  aghatyn, nemese su jinalatyn say, nemese oiys jer. Ayyrmasy oy tabighy bolsa, or qolmen qazylghany. Al, moyynnyng sóz týbirining oiyn bolatyny, onyng bir orynda túrmay, ýnemi oinap túratynyna sәikes qoyylghan. Al «yn» jalghauyna kelsek, búl sózding shyghu tegi «in». Qazaqtyng «yndyqtyng týbi» deytinderi osydan. Yn týbirinen  shyn, syn, qyn, jyn degen sózder tuyndasa, in-nen tuatyn úghymdar:

a. jandy-jәndikterding jer astynan qazylghan ini;

ә. ini, inim (adam balasynyng ózinen keyin tughan bauyry). Sonda moyynnyng maghynasy, Ata úrpaq pen bala úrpaqtyng arasyn jalghaytyn ini siyaqty, bas pen keudeni jalghaytyn mýshening balama atauy. Al, «M» júrnaghyna kelsek, ol tәueldilik jalghauy, ol kez-kelgen sózding aldyna da, sony da qosylsa meniki degen maghyna beredi. Búl júrnaq óz bastauyn Ada-gha (Ata) jalghanyp Adam (atam menin) degen úghymnan bastau alady.  Áriyne solay, әr adamnyng atasy óziniki bolatyny siyaqty, ýnemi oinap túratyn moyyny da óziniki emes pe? Búl tújyrymnyng dúrys ekendigine aighaq retinde orystardyng da bizding osy sózimizdi paydalanatynyn algha tartamyn. Olarda da, meniki degen sóz moy, moya dep aitylady.

Moyyngha perneler ornalastyrylyp, onyng ón boyyna ishek tartylghan jәne ol bas pen shanaqtyng arasyn jalghap túr.

Osy moyynnyng bas jaghynyng týbinde «shaytan» tiyek deytin tiyek bar. Búl tiyekting atauy adamdar men elderding damu satylaryna tolyqtay sәikes keledi.  Shaytanda eki týbir bar. «Ay» jәne «An». Ekeui de analyq tekti bildiredi. Búl er adam azghan kezde eki sóilemeytin er-azamattyq qasiyetin joghaltyp, әielge ainalady degen sóz. Al búl jerde er azamat bir emes, eki ret әielge ainalyp «shaytan» atalyp túr. Búl adamdar men elderding (memleketterdin) ghúmyrynda da solay. Aragha shaytan týsse, bas tura joldan auytqyp, kez-kelgen jaqqa búrylyp kete beredi.

Ishek – ish jәne ek (eki) degen eki birikken sózderden túrady. Ish (ishi) degen sóz barshamyzgha týsinikti. Al ek (eki), búl qazaqtyng sandyq atauy. Bizding sózdik qorymyzdaghy Ek, Eki,  Eke (әke), Tek, Teke, Meke, Senek, Eki bet (Egiypet) ataulary solardan qaldy. Dombyranyng ishegi qoydyng isheginen jasalady. Búl degening dombyranyng «avtory» qoy baqqan auyl degen sóz.

Shanaq – An, Ana, Shan, Shana (San, Sana), Aq (aqiqat pen agha), Naq (naq ózi), Shanaq bolyp shyghady, yaghny dombyranyng shanaghynan shyghatyn kýmbirlegen qonyr ýn, Saq (Shaq) Ana men Saq aghagha balama atau retinde qoldanylyp otyr. Shanaqtan shyghatyn dybystyng iyesi solar dep otyr.

Qaqpaq -  «aq» degen eki týbiri bar. Mynau on segiz myng ghalamnyng bir mikrobólshegin bólip alyp, dybys jinaghan shanaqtyng beti qazaq degen el atymyzdaghy ekinshi buynda túrghan aq-pen jabylghan. Jәne bir emes, eki ortasyn qaq bólip, eki ret japqan.

Búl úghym Manghystauda dýniyege kelgen. Aday shejiresin de Aday atanyng tórtinshi nemeresi jәne besinshi buyn úrpaghy Aqpan (Aq Man) delinedi. Jaqsy men jamannyng ara-jigin ajyratudaghy bestik bagha alyp jýrgender osylar.  Aq týbirinen Aqpan (ru aty), Aqtau (tau), aqiqat, aqyl, aq niyet, aq sýt, aq tilek, aq adal mal, aq jýrek, aq oramal, agha, agharu t.t. úghymdar dýniyege kelgen.

Qaqpaq – betqaqpaq dep te aitylady. Bet-jýzi, bet-perdesi, bet-beynesi degen maghyna da qoldanyla beredi. Bet –jýzi Adaydyng shejire dereginde búl sóz tuystyghy bólinbeytin kiyeli jeti sanynyng iyesi Búzau-Jemeneyding laqap atyn beredi.          

Tiyek – tiyekting týbiri «iyek», ol óz kezeginde ie jәne ek degen eki birikken sózden túrady. «T» dybysy sózding qay jerinde qoldanylsa da tek qana tolyp-tolysty degendi bildiredi. Ejelgi qazaqtardyng barlyq dýniyeni toghyz-toghyzben esepteytini osydan. Mysaly, Últ – úl (bala) tolysyp, últqa ainalyp túr, sýt – su agharyp, sýtke ainalghan, órt – janyp ketken, eshtene qalmaghan, jylt – kórindi de joq boldy t.t. bolyp kete beredi. Mine «T» dybysy osylay sóileydi. 

IYe-ge týsinik beruding qajeti bolmas. Sol bastapqy maghynasy әli sol kýiinde qoldanysta. Búl jerde arnayy atap ótetin jaghday, IYe, iyelik etu, kiye, kiyeli dýnie (Kiyeli Manghystau) t.t. – Ata degen úghymgha balama retinde qoldanylady.

Al, ek (eki) jәne iyek qazaqtyng laqap esimi. Sebebi, iyekke shyghatyn talshyqty saqal, al adam balasy qartayghan kezindegi agharghan saqalyna, el aldynda etken enbek, abyroyyna baylanysty Aqsaqal, al tek «as iship, ayaq bosatqandy» shal dep ataytynymyz osynyng aighaghy.

Taghy bir arnayy atap ótetin jaghday, dombyranyng qúlaghyna, saldardyng bas kiyimderine, qazaq kelinderining sәukelesine «Ýki» taghylady. Bizding ýkilep, ayalap jýrgenimiz qazirgi adamzatty topan sudan aman alyp shyqqan Núq payghambar atamyzdyng esimi. Aqiqatynda ol atamyzdyng shyn aty Ýkasha.  Ýkili dombyra, Ýkili Ybyray, ýkili pochta, ýki, ýki oy, ýkim, ýkimet, ýkimet basy ataulary osy atamyzdan qaldy.  Jer betinde bir qazaq tiri túrsa, dombyra joyylmaydy. Bizder, yaghny býgingi qazaqtar sol Núq payghambar qauymynyng qazyq júrtynda otyrmyz. Aqyl-esi týzu qazaq balasy ýshin búl tújyrym kýmәngha da, daugha da jatugha tiyis emes.

 Tarih taghlymy: El (ýkimet) biyligin qolyna alghan jandardyng qatelesuge qúqyghy bolmaghan. Ondaylargha atalarymyz, synaqty (eksperiymentti) tek óz qara basyna ghana jasaugha qúqyghy bar degen. Qazaq azamaty! Esine ústa! Biylikke aralassang (tipti basshylyqtyng eng tómengi satysy brigadir bolsang da) Allanyng Haq jolynan auytqyp, qatelesuge qúqyng joq. Qatelesseng jazalanasyn. Kim jazalaydy deysing be?  Seni jazalaytyndar óte kóp. Birinshi Alla, ekinshi sen qiyanat jasaghan adam (halyq), al ýshinshisi ózinning Ar-imanyn, tórtinshisi sening atyndy ataugha úyalyp, senen bezetin óz úrpaghyn. Búlardyng eshqaysysynan da qashyp qútyla almaysyn.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz