قازاقتىڭ كيىز ءۇيى، قارا دومبىراسى جانە ايتىس ونەرى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ەڭ ەجەلگى مۇرالارى رەتىندە «يۋنەسكو» تىزىمىنە ەندى.

قازاق حالقى «ەس جيىپ، ەتەك-جەڭىن جيناعالى بەر» قارا دومبىرامەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. دومبىرانىڭ تەگى جايلى تالاي زەرتتەۋشى-عالىمدار ءوز حال-حادەرىنشە تەر توكتى. بىلگەندەرىن ورتاعا سالدى.

ونەربەك احمەتتىڭ ايتۋىنشا، ورتاعاسىرلىق، اسىرەسە تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى ء(Vى-ءVىىى عع.) كوشپەندىلەردىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى تۋرالى قۇندى قۇجاتتار نارا (جاپونيا) قالاسىندا سەسويد يمپەراتورىنىڭ قازىناسىندا ساقتالعان. تاريحي ەكسپوناتتاردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارتاتىنى دۋنۋحۋادادا تابىلعان تۇرىكتىڭ نوتالىق حاتى (پارتيتۋرا، تابۋلاتۋرا). بۇل بۋددانىڭ جيىرما بەسىنشى سۋتراسىنىڭ نوتاسى، ونىڭ اۋەنى قازاقتىڭ حالىق ءانى “گاككۋگە” سايكەس كەلەدى. ول كەزدە جاپوندىقتار شىعىس تۇركىستاننىڭ مۋزىكالىق اسپاپتار وركەسترىن گاگاكۋ دەپ، وسى اسپاپتاردا ويناۋ ءادىسىن بيللي دەپ اتاعان. بۇل سوزدەر قازاقتىڭ گاككۋ – اۋەن، مۋزىكا، بي سوزدەرىنە ۇقساس. ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ تۆورچەستۆوسى جايلى جازىلعان كىتاپ “گاككۋ” دەپ اتالعان. ءبيلليدى – بيلەر ەلى دەسەك دۇرىسى وسى بولار.

قازىرگى قازاقتىڭ جازىق دالاسى ورتا عاسىرلاردا «قىپشاق دالاسى» دەپ اتالعان. قىپشاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتارىنىڭ حالقىن ورىستار مەن پولياكتار “پولوۆتسى” (“دالالىقتار”) دەسە، باتىس ەۋروپالىقتار – “كۋماندار” (“قاز ادامدار”) دەپ اتاعان. ول ۋاقىتتا قىپشاقتاردىڭ اسەرى جوعارى بولعان جانە ءتىلى كەڭ تاراعان. ءبۇنىڭ ايقىن دالەلى – “كودەكس كۋمانيكۋس” (1303 ج.) كىتابى. بۇل كىتاپتا بىزگە كەلىپ جەتكەن قىپشاق اۋەندەرىنىڭ روماندىق كۆادرات نوتالارى تۇرىندە جازىلعان نوتا جازبالارى بار، ولار كەيىننەن باتىس ەۆروپا مۋزىكاسىندا كاتوليكتىك حورلار ءۇشىن قولدانىلعان.

قازاقتىڭ مۋزىكاسىن زەرتتەۋشى ب.ەرزاكوۆيچ ء“بىزدىڭ بولجاۋىمىز بويىنشا “قۇمان كىتابىندا” قازاقتاردىڭ مۋزىكا ءتىلىنىڭ بەلگىلەرى بار دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋىمىزعا بولادى” دەپ جازعان. ونىڭ وسى سوزىنەن ءبىز حالقىمىزدىڭ سازدى شارتتى بەلگىلەرمەن (نوتالارمەن) جازۋ ۇردىسىنەن بۇرىننان حاباردار بولعانىن بايقايمىز. ءبىز ءاننىڭ مازمۇنىن تالداي وتىرىپ، قازاقتىڭ مۋزىكالىق ءتىلىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن، اتاپ ايتقاندا، “اقساق قۇلان” كۇيى مەن “ەلىم-اي” ءانىنىڭ اۋەندەرىنەن بايقادىق”. ال، قازىرگى كەيبىر مۋزىكا زەرتتەۋشىلەر نوتا ساۋاتى قازاقستانعا حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى كەلدى دەپ ءجۇر.

مۋزىكالىق اسپاپ – مۋزىكالىق تەرمينولوگيا مەن مۋزىكانى تولىعىمەن ءتۇسىنۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى، سەبەبى ول – ونىڭ جالعىز “قۇجاتى” جانە ماتەريالدىق ءىزى. ول بۇرىنعى تاريحتى، مادەنيەتتى، حالىقتىڭ عاسىرلىق مۋزىكالىق سالتىن تانىتاتىن بولعاندىقتان دا وتە قۇندى.

ەرتەرەكتەگى مۋزىكا جانە مۋزىكالىق اسپاپتار جونىندەگى ادەبي مالىمەتتەر ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ (870-950 جج.) “مۋزىكا تۋرالى ۇلى تراكتاتىندا” بار. مۇندا سول ۋاقىتتا بەلگىلى بولعان مۋزىكالىق اسپاپتار سىبىزعى، دومبىرا، سىرناي، كەرنەي، قوبىز، كانۋن، ۋد، تسيمبال (چانگ), تامبۋر، راباب، دابىل، داڭعىرالار سيپاتتالعان جانە جۇيەلەنىپ كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار مۇندا تۇرىك تايپالارىنىڭ تۇرمىسى جانە جەتى ىشەكتى ارفا تۋرالى ايتىلعان. وندا عالىمنىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان قىپشاق دەپ اتالاتىن ۇرلەنىپ وينايتىن اسپاپتارى تۋرالى مالىمەت تە بار. ءبىز بۇل ارەكەتتەن ءال ءفارابيدىڭ تەگىنىڭ قىپشاق ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. ايتپەسە، ونىڭ ويلاپ تاپقان اسپابى «قىپشاق» دەپ اتالماعان بولار ەدى. بۇل تراكتاتتا ءال-فارابي مۋزىكالىق بۇراۋلارعا ماتەماتيكالىق دايەكتەمە بەرىپ، تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالادى.

تۇسىنىكتەمە: اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جانە اتا-تەك جازۋ قاعيداسى بويىنشا ءال فارابي ەسىمىنىڭ الدىندا تۇرعان ءال (ال) ءسوزىن الاش (الشىن) دەپ وقىساق دۇرىسى سول بولادى. قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا «قىپشاق» قازاقتان تارايدى، ياعني قىپشاق قازاقتىڭ بالاسى.

قازاق اسپاپتارى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى اۋىز ادەبيەتىمىزدە ءجيى ۇشىراستىرامىز. “الپامىس باتىر” جىرىندا ۇرلەپ تارتاتىن جانە سوعىپ وينالاتىن اسپاپتار: كەرنەي، سىرناي، دابىل، شىڭداۋىلدىڭ اتى كەزدەسەدى. كەيبىر ەجەلگى اسپاپتار حالىق اندەرى مەن ولەڭدەرىندە، مىسالى، “جەتىگەننىڭ جەتەۋىندە” دارىپتەلەدى. جەتىگەن مەن دومبىرا  اتاۋلارى ءداۋىتتىڭ زابۋرىندە (قاسيەتتى ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى) سول ەلدىڭ ۇلتتىق اسپاپتارى قاتارىندا  اتالادى.

ارال ماڭىنداعى قويقىرىلعان قالاسىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە تابىلعان، قولىندا قوس ىشەكتى دومبىراسى بار ەر ادامنىڭ كۇيدىرگەن ساز بالشىقتان جاسالعان ءمۇسىنى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىV-ءىىى عاسىردان قالعان ەكەن.

“مايتوبە” جايلاۋىنان (الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى) تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەترلىك بيىكتىكتە ورنالاسقان، ۇزىندىعى 13 كيلومەترگە سوزىلعان جوعارعى تاۋ شاتقالىنداعى كوپتەگەن سۋرەتتەردىڭ اراسىنان تاستان قاشالعان كونە دومبىرانىڭ سۋرەتى تابىلعان. سۋرەتتە دومبىرانىڭ ارتىندا بەس ادامنىڭ ءارتۇرلى قيمىلدا بيلەپ تۇرعان بەينەسى سالىنعان. سۋرەت كونە ءداۋىردىڭ بۇل مۋزىكالىق اسپابى قازاق حالقىنىڭ دومبىرا اسپابىنان باسقا ەشبىر مۋزىكالىق اسپاپقا ۇقسامايتىندىعى تالاس تۋدىرمايتىن دەڭگەيدە بەينەلەنگەن. اسپاپتىڭ ەكى قۇلاعى بار، ياعني ەكى ىشەكتى، ۇزىن موينى، كەۋدەسى بار، بەتىن بەتقاقپاقپەن جاپقان. دومبىرانىڭ باسىنا ۇكى تاعىلعان. ال دومبىراعا ۇكى تاعۋ ادەتى بىزگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكەنى بارشاعا ءمالىم.

بەلگىلى ارحەولوگ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى كەمەل اقىشەۆ باستاعان ءبىر توپ عالىمدار تاسقا قاشالعان وسى سۋرەتتى زەرتتەپ، بۇل سۋرەت كەم دەگەندە نەوليت (ب.د.د. 4000 جىل) داۋىرىندە بەينەلەنگەن دەپ تاپقان ەكەن. وسى سۋرەت شىندىعىندا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن بەينەلەنگەن بولسا، وندا مىناداي: «جەر بەتىندەگى ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ارعى اتاسى قازىرگى قازاقتىڭ قارا دومبىراسى»، - دەگەن.

قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىن زەرتتەۋ – قازاق مادەنيەتىن ۇيرەنۋدىڭ كوزى. دومبىرا – قازاق حالقىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ۇلتتىق اسپابى. دومبىرا مۋزىكاسى تاريحى حالىقتىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. ولار تابيعات، ادام تۋرالى ومىرلىك تاجىريبەنى جەتكىزە وتىرىپ، ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىردى.

قازاقستان تەرريتورياسىندا ب.د.د.ءVىى-ءىV عع. ءوزىنىڭ ارتىنان رۋحاني، اسىرەسە قولدانبالى ونەر، اۋىزشا جانە مۋزىكالىق تۆورچەستۆوسىندا باي مۇرا قالدىرعان ساق تايپالارى ءومىر سۇرگەن. ساقتار كەزىندە، اسىرەسە، سىبىزعى مەن دومبىرا كەڭ تارالعان بولاتىن. ولاردان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكەن جانە حالىق اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن تانىمال ەجەلگى كۇيلەر ىشىنەن “شىڭىراۋ”، “اققۋ” جانە ت.ب. اتاۋعا بولادى. قازىرگى قازاقتىڭ بەسىك جىرلارى، ولاردىڭ اۋەنى، ريتميكاسى باستاۋىن سول ۋاقىتتاردان الادى. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا قازاقتىڭ ىسقىشپەن وينالاتىن اسپابى – قوبىز ساقتاردا دا بولعان.

ساقتاردىڭ تەگى قاز ادايدىڭ اقپانى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ بەسىنشى بۋىنىن قۇرايدى، ياعني ولاردىڭ ساندىق اتاۋى بەس. بەس دەگەن باعانىڭ اقيقاتقا قويىلاتىنىنا قانداي داۋ بار. ولار الەم تاريحىندا اققاد دەگەن اتپەن دە بەلگىلى. ساقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءتۇپ اتاسى) اق (وسى تۇبىردەن اقيقات، اعا، اعاش، اقىل، اقىن ت.ت.) بولاتىنى وسىدان. ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى.

ب.د.د. ءىىى-ءىى عع. عۇندار (كۇندەر، كۇن ەلى)  الەمدەگى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىن قۇرعان. ەجەلگى قىتاي جازبالارىندا ۇلى قىتاي قورعانىنىڭ ارتىنداعى مەملەكەتتەر عۇن قاعاناتىنىڭ بيلىگىندە بولعان دەگەن مالىمەتتەر ساقتالعان. التاي تاۋلارىنان ارال تەڭىزىنە دەيىنگى ەلدى مەكەندى جايلاعان عۇن تايپالارى ءبىر تىلدە، ياعني قازىرگى قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. ولار تەك تاماشا جاۋىنگەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ولاردىڭ اراسىندا تالانتتى اقىندار، مۋزىكانتتار، جىرشىلار جانە كۇيشىلەر كوپ بولعان. عۇنداردا دا قازاقتارداعى سياقتى اندەر سىبىزعى دا، دومبىرا دا، قوبىز دا ويناۋمەن سۇيەمەلدەنگەن. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دەيىن جەتكەن عۇنداردىڭ كۇيلەرى: “كەڭەس”، “سارى وزەن”، “شۇبار ات”. ب.د.د. ءىى-ءى عع. ءالى كۇنگە دەيىن اتى ۇمىتىلماي كەلە جاتقان ۇلى كۇيشى، سىبىزعىشى سايماق ءومىر سۇرگەن. قازاقتار قازىردە ونىڭ “سارى وزەن” كۇيىن (“سارى وزەن” – “جەلتايا رەكا” نەمەسە قىتايشا “حۋانحە” دەگەندى بىلدىرەدى) ورىندايدى. بۇل مۋزىكالىق تۋىندىلار جانە مۋزىكالىق اسپاپتار قازاقتاردىڭ وسى ەجەلگى حالىقتاردىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كۋالەندىرەدى. الەمگە ايگىلى ەدىل پاتشا (اتتيلا) وسى عۇنداردىڭ كوسەمى. ەدىل پاتشانىڭ تەگى اتام قازاقتىڭ  رۋلىق شەجىرەسى بويىنشا قازاق – الشىن (بەكارىس) – ون ەكى اتا بايۇلى - اداي – كەلىمبەردى – توبىش – كوپەس – ەدىل بولىپ تاراتىلادى. ەدىل پاتشانىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى قاراشتار ماڭعىستاۋدا كۇنى بۇگىندە دە عۇمىر كەشىپ جاتىر. (بۇل شەجىرە ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلىنىڭ «قاراش تەگى» داستانىنان الىندى).

ب.د. ءVى-ءXى عع. ەرتىس جاعالاۋلارىندا قيماق قاعاناتى ءومىر سۇرگەن. ءVىى ع. قيماقتار ەرتىستەن التاي تاۋلارىنا دەيىنگى تەرريتوريانى جايلاعان. قىس ۋاقىتىندا ولاردىڭ ءبىر بولىگى تابىنمەن بىرگە سىردارياعا كوشكەن. تاريحي مالىمەتتەر بويىنشا، قيماق قاعاناتى ون ەكى تايپادان قۇرالعان.  بۇگىنگى قازاقتىڭ - كىشى ءجۇزى - بەكارىستىڭ كەنجەسى - ون ەكى اتا بايۇلدارى سولاردىڭ ۇرپاعى.  ولار قاعانعا باعىنعان. بەكىنىستەر مەن قالالار سالعان (قيماقتاردىڭ 16 قالاسى بەلگىلى). قاعاناتتىڭ استاناسى ەرتىس جاعاسىنداعى بەكىنىس قالا قيماقيا بولدى. قيماق قاعاناتىندا جازۋ دامىعان. ءحى ع. قيماقتاردان بەلگىلى عالىم جاناح يبن قاعان ءال-كيماكي شىقتى. ول قيماقتار تۋرالى كىتاپتار جازعان. ءحى ع. قيماق قاعاناتى ىدىرادى. قىپشاقتار – ولاردىڭ ۇرپاعى. قازاقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن قىپشاقتار تايپاسى ساقتالعان (ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان).

دومبىرا قيماقتاردىڭ مۋزىكالىق اسپابى بولعان. بىزگە ولاردىڭ كەلەسى سۇيىكتى اۋەندەرى مەن كۇيلەرى جەتكەن: “ەرتىس تولقىندارى”، “مۇڭلى قىز”، “تەپەڭ كوك”، “اقساق قاز”، “بوز-ىنگەن”، “جەلمايا”، “قۇلاننىڭ تارپۋى”، “كوكەيكەستى” جانە ت.ب.

ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى كەلىمبەردىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى، ياعني ادايدىڭ بەسىنشى نەمەرەسى بالىقشىنىڭ اتا-اناسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى شىبىنتاي  دەلىنەدى. شىبىنتاي مەن قىپشاقتىڭ «ىب (ىپ)» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. بۇلار سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى.

1298 جىلى ۇلى تاتارياعا ات باسىن تىرەگەن الىس يتاليانىڭ نەگوتسيانتى ماركو پولونىڭ (1254-1323) تاتار شايقاستارىنا بەرگەن سيپاتتاماسىندا اندەر مەن مۋزىكا ءۇنى شىعادى: “تاتارلار كوسەمىنىڭ ناكارى سوعىلمايىنشا شايقاستى باستامايدى، ناكار سوعىلا سالىسىمەن ۇرىسقا كىرىسەدى. تاتارلاردا مىنانداي دا سالت بار: ولار شايقاسقا دايىندالعان كەزدە، ناكار ۇرىلمايىنشا، ءان ايتىپ، ەكى ىشەكتى اسپاپتا جايباراقات ويناي وتىرىپ، ۇرىستى كۇتەدى. ولاردىڭ ءان ايتۋى مەن كوڭىل كوتەرۋىنىڭ تاماشاسى تاڭقالدىرادى”. جۇيكەلىك شيرىعۋدى الۋ، بەلگىلى پسيحولوگيالىق كوڭىلدى قۇرۋ ءۇشىن ءان ايتقان. پارسىلىق ناكار ءسوزى بارابان، كيمۆال دەگەندى بىلدىرسە، ۇرىس الدىندا وينايتىن ەكى ىشەكتى اسپابى قازاقتىڭ دومبىراسىنا ۇقساس. ونىڭ سيپاتتاماسى “زدەس وپيسىۆاەتسيا ۆەليكايا تۋرتسيا” دەگەن تاراۋدا كورسەتىلگەن.

تاتاردىڭ ءسوز ءتۇبىرى ات (اد). «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» بۇل ەكى تايپانىڭ تاتار مەن مۇڭالدىڭ (موڭعولدىڭ) تۋىس تايپا ەكەندىگى ايقىن جازىلعان. مۇنى قازىرگى تاتارستاننىڭ ەجەلگى اتاۋىنىڭ قازان (قازاق) حاندىعى دەپ اتالعاندىعىنان دا ايقىن كورۋگە بولادى. ولاردىڭ كۇنى بۇگىنگى استاناسىنىڭ قازان دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

دومبىرا دەپ اتالاتىن اسپاپ مادەنيەتى، تۇرمىسى جانە تاريحى بويىنشا قازاقتارعا تۋىسقان، جاقىن حالىقتاردىڭ كوبىندە ساقتالعان. تاجىكتىڭ دۋمراك، وزبەكتىڭ دۋمبىرا، دۋمبراك، قىرعىزدىڭ كومۋز، تۇركمەننىڭ دۋتار، باش، دۋمبىراسىن سالىستىرىڭىز. ءXىV عاسىرداعى جازبالاردا كورسەتىلگەن ورىستىڭ مۋزىكالىق اسپابى دومرانىڭ العاشقى ءتۇرى قازاقتىڭ دومبىراسىنا وتە ۇقساس. ولاردىڭ اتتارىنىڭ ۇقساستىعى جانە پايدا بولۋى بىردەي ەكەندىگى دە اتاپ كورسەتىلەدى.

ۆ.ف.پلاتونوۆتىڭ ەڭبەگىندە “دومرا، دومبرا، دۋمبىرا، دۋمبارا، دۋمبراك جانە ت.ب. قازىرگى كوپتەگەن تۇركى، سولاردىڭ ىشىندە قازاق، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، قالماق تىلدەرىنىڭ ەتنوگرافيالىق لەكسيكاسىندا شەرتىپ وينالاتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ اتاۋى رەتىندە بەلگىلى. ونى ميگراتسيالىق تەرمين دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ول رۋستە ءXVى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا پايدا بولعان” دەلىنەدى.

ا.جۇبانوۆتىڭ بولجامى بويىنشا “دومبىرا” ءسوزى “قوزى قۇيرىق” دەگەندى بىلدىرەتىن “دۋنباh” جانە “بۋررا” دەگەن ەكى اراب ءسوز تىركەسىنەن پايدا بولعان. شىندىعىندا دا دومبىرانىڭ شاناعىنىڭ ءپىشىنى كونۋس ءتارىزدى جانە قوزىنىڭ قۇيرىعى سياقتى اياقتالادى. ك.ءجۇزباسوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، دومبىرا لەكسەماسى تىكەلەي مۋزىكالىق ورىنداۋمەن بايلانىستى ەكى سوزدەن تۇرادى: دەم جانە بەرۋ. قازاق تىلىندەگى ەلىكتەۋىش فورماسى: “دوم، دون، داڭ، دۇڭنەن تۋىندىلار پايدا بولادى: داڭعىر – شۋ، شۋىلداۋ، شىلدىر، دابىر. داڭعىرا – ۇرىپ وينالاتىن اسپاپتىڭ ءتۇرى، دۇڭگىر – كومەسكى ءۇن، دىڭگىر – تومەن دىبىس. بۇلار بەرىلگەن ماندەردىڭ بارلىعىنا ورتاق. دىبىستى بەينەلەيتىن سوزدەردە وسى داۋىسسىز دىبىستى پايدالانۋ دومبىرانىڭ ەتيمولوگياسىن دىبىستىڭ سيپاتىمەن بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جۇمساق ۆيبراتسيانى، جاڭعىرىقتى، شىلدىردى قۇرادى.

زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى دەرلىك، اسپاپتىڭ دىبىستى بەينەلەيتىن ەتيمولوگيالىق اتاۋى تۇرىك تىلدەرى قاتارىندا بار ەكەنىمەن راستالادى. تاتار تىلىندە dumbra – بالالايكا، dombura – گيتارا، تۇرىك تىلىندە tambura – گيتارا، مونعول تىلىندە dombura – دومبرا، قالماق تىلىندە dombr – دومبىرا. دومبىرا اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن، بىراق ونى ناقتى ورنىققان دەپ ايتۋعا ءالى بولمايدى، دەپ تۇجىرىمدايدى. (دەرەك كوزگە ونەربەك احمەتتىڭ «قازاق دومبىراسىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگى پايدالانىلدى). 

بىزگە بۇگىندە، شىنىندا دا، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ تاريحى ءتىپتى ءارى دە ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ وتىر. ول جونىندە، عالىم-ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى. «جامبىل اۋدانىنداعى مايتوبەدەن تابىلعان تاستىڭ بەتىندەگى دومبرانىڭ سۋرەتى وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىنعى مادەنيەت ەكەنىن عالىمدار دالەلدەدى. ياعني، التى مىڭ جىلدىڭ الدىندا ءبىزدىڭ دومبىرامىز بولعان».  «...ەگيپەت پيراميدالارىنىڭ جەر استى بولىگىندەگى ماتىندەگى ەكى ىشەكتى، تيەگى بار، قازاقتىڭ قارا دومبراسىنىڭ سۋرەتى سالىنعان» (يلل 9 ەگيپەت. ب.ز.ب ءىىى ع. مانحەرپەرى ءحۇىىى ديناستياسىنىڭ پاپيرۋسى «ولىلەر كىتابى، 148-ءىنشى تاراۋ» (م.م.اقمىرزاەۆ. اداي ۋەزىنىڭ جازبا مۇرالارى. الماتى. 2006. (4 بەت). ەندى وسىنىڭ قاسىنا ەگيپەتتەگى مۇراجايعا قويىلعان قويدىڭ اسىعىنىڭ (ويىنشىق) الىپ پيراميدالاردىڭ بىرەۋىنىڭ «يەسى» تۋتونحاموننىڭ بالا كەزىندە ويناعان ويىنشىعى ەكەنىن قوسىڭىز. دەمەك، پيراميدانىڭ «يەلەرى» اسىق ويناپ، دومبىرا تارتقان. قاسيەتتى قۇران كارىمدە پيراميدانى يەمدەنگەن ەلدىڭ (پەرعاۋىننىڭ)  اسكەرىنىڭ اتاۋى «قازىق» دەپ اتالعان. «...قىتاي قازاقتارى «شىڭىراۋ» كۇيىن تارتپاس بۇرىن ونىڭ اڭىزىن ايتىپ الادى. شىڭىراۋ دەگەن قىران بولىپتى. ول جىلىنا ءبىر-اق جۇمىرتقا تابادى ەكەن. ونى قاناتى بار ايداھار جەپ كەتەتىن كورىنەدى. ەڭ سوڭعى جۇمىرتقاسىن دۇنيەگە كەلتىرگەندە شىڭىراۋ «نە مەن ءولۋىم كەرەك، نە ايداھار ءولۋى كەرەك» دەپ بەلدى بەكەم بۋادى. سوڭعى جۇمىرتقا ءۇشىن اسپانداعى ايقاستا شىڭىراۋ قاناتتى ايداھاردى جەڭىپ، جەرگە ءولتىرىپ تۇسىرەدى. وسىدان كەيىن كۇي باستالىپ كەتەدى. 1852 جىلى قىتايلار شىڭداۋ دەگەن جەردەن ەكى قاناتى بار ايداھاردىڭ سۇيەگىن تاپتى. سوندا بىلاي دەپ جازىپتى: «بۇل جانۋار وسىدان 20-25 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن». دەمەك، سەنىڭ «شىڭىراۋ» كۇيىڭ وسىدان 20-25 مىڭ جىل بۇرىنعى ايداھارمەن زامانداس ەكەن. سەنىڭ دومبىراڭ بۇدان 20-25 مىڭ جىلداردان دا بۇرىن بولعان ەكەن.

«ۆەنگر-ۋگور ميفولوگياسىندا «شاركان» دەگەن ۇعىم بار. شاركان – دەنەسى جىلانداردىكىندەي بولاتىن قاناتتى ايداھاردىڭ اتى» (س.كوندىباي. «ەسەن – قازاق» 126 بەت).  وسى شىڭىراۋدىڭ تاريحي وتانىن مانقىستاۋ دەۋىمىزگە تولىقتاي نەگىز بار. ونىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى: مانقىستاۋدا شىڭىراۋ، قوسشىڭىراۋ، قيسىقشىڭىراۋ، شىڭعىرلاۋ، سىڭعىرلاۋ، اقشىمىراۋ اتتى ميكروتوپونيمدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. قازاقتا «شىڭىراۋ» ەڭ الىس دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى رەتىندە، ەڭ تەرەڭ قۇدىق، ياعني شىڭىراۋ قۇدىق دەلىنەدى. ەندى وسىعان مانقىستاۋ وبلىسى، مانقىستاۋ اۋدانى، بەينەۋ كەنتىنە جاقىن، ودان وڭت-شىعىس باعىتتا 130-140 شاقىرىمدا قيسىقشىڭىراۋعا جاقىن جەردە سۇمبە-تامىر الان دەگەن جەر بار ەكەنىن قوسىڭىز. كەيبىر دەرەكتەردە ول سۇمبەتەمىر الان، ياعني تەمىر مۇنارا دەگەندى بىلدىرەدى دەپ جازىلىپ  ءجۇر. سۇمبەتەمىر الان – تەك قانا تەمىر مۇنارا الاڭى دەگەندى ەمەس، «تەرەڭ تامىرلى الاش»، ياعني تامىرى وتە تەرەڭدە جاتقان قازاق  دەگەندى بىلدىرەدى دەسەك، وتە كوكەيگە قونىمدى بولىپ، شىڭىراۋ مەن بىرگە ادەمى ۇيلەسىپ كەتكەن جوق پا؟!  ونىڭ ۇستىنە ميفتىك قاناتتى ايداھاردى «مانقۇس» دەپ اتايتىنىن قوسىڭىز. سوندا بۇل كۇنى كەشەگە دەيىن، بۇكىل قازاق بىلەتىن «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» بولىپ شىعادى. شەجىرە دە مايقى بي ەجەلگى قازاقتىڭ باس ءبيى بولىپتى دەلىنەدى. مايقى بي تەڭدەسسىز ۇلى مادەنيەتىمەن الەمدى تاڭداندىرىپ كەلە جاتقان ەجەلگى مايالاردىڭ اتاسى. ولاردا ءوز باستاۋىن قازاق دالاسىنان الادى. ماڭعىستاۋدا مايا مولا دەگەن قورىم كۇنى بۇگىندە دە بار.  دەمەك، بۇل ماقالدىڭ نەگىزگى ماعىناسى جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبى ءبىر، ءبارىن ءبىر اللا جاراتتى جانە بۇكىل الەم مادەنيەتى قازاق دالاسىنان، ياعني قازاقتان تارايدى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇعان تاعى ءبىر دالەل بۇتكىل جەر بەتىندەگى بارلىق ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ اتاسى  قازاقتىڭ قارا دومبىراسى بولعانى سياقتى، بارلىق ۇرمەلى اسپاپتاردىڭ دا ءتۇپ اتاسى  قازاقتىڭ قاراپايىم عانا قۋرايدان جاسالعان سىبىزعىسى، ال «سكريپكا» سياقتى اسپاپتاردىڭ ءتۇپ اتاسى قازاقتىڭ قوبىزى، «بارابان» سياقتى اسپاپتاردىڭ ءتۇپ اتاسى قازاقتىڭ داۋىلپازى،  كۇنى بۇگىنگى جەر بەتىندەگى بارلىق دوڭگەلەگى بار كولىكتەردىڭ دە اتاسى قازاقتىڭ ارباسى، ال بارلىق ءساندى سارايلاردىڭ دا ءتۇپ اتاسى قازاقتىڭ اعاش ءۇيى بولىپ شىعادى.

«عالىم گەولوگ م.مەدوەۆ العاشقى قاۋىم ادامدارىنىڭ ءبىر تۇراعى ماڭعىستاۋ بولعانىن» دالەلدەپ جازدى  ء(و.وزعانباي «ۇلى بەسىن» الماتى-2010. 177 بەت).      

ادامزاتتى ەڭ ۇلى مادەنيەتىمەن تاڭداندىرىپ كەلە جاتقان ەجەلگى شۋمەرلەردە دومبىرانىڭ «قۇلاعىندا» ويناعان. ولاردان قالعان قىش كىتاپتاردا دومبىرا بەينەسى كوپتەپ سالىنعان.

جاقىندا الەمدىك باق-دارى الەم ەلدەرى ءتىل عىلىمى وسىدان 6000 جىل بۇرىندا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءبىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن جاريالادى. ارينە، ول ءتىل قازاقتىڭ انا ءتىلى. بۇكىل جەر شارىنداعى جەر، سۋ، تاۋ، ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە سايكەس كەلەتىنىنىڭ سىرى وسى.

«دومبىرا» – ۇلتتىق اسپاپ. «دومبىرا» ءسوزىنىڭ قايدان شىعىپ، قايدان قويعانىنىڭ تاراۋى تۋرالى ءتىل ماماندارى وسى كۇنگە دەيىن ءبىر پىكىرگە كەلە العان جوق. بۇل تۋرالى تۇرلىشە جورامالدار بار. جورامال بولعاندا دا بارىپ تۇرعان تۇزسىز جورامال. ويتكەنى، يندو-ەۆروپاشىل وقىمىستىلاردىڭ ۇستانعان مەتودولوگياسىمەن بۇل ءسوزدىڭ كوپ جەرگە جايىلىپ كەتۋى ۇيلەسسىز. بىزدەگى «دومبىرا» ءسوزىن ارابتىڭ «تامبۋر» دەگەنىنەن الىنعان دەيدى. پارسى تىلىندە دە مۇنداي ءسوز جوق. مۇنى پارسىدان الىندى دەپ ويلايتىنى پارسىدا ء«دانبا» دەگەن ءسوز بار. بۇل «قۇيرىق» دەگەن ءسوز. ء«بارا» دەگەن «قوزى» دەگەن ءسوز. سول ەكەۋى قوسىلىپ «دانبابارە» دەگەن بولۋى كەرەك. دومبىرانىڭ شاناعى ء(تۇبى) قوزىنىڭ قۇيرىعىنا ۇقساس بولعاندىقتان وسىلاي اتالدى دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنداي توپشىلاۋ عىلىم جولىمەن نارسەنى تەكسەرۋدەن پايدا بولىپ شىققان ەمەس. حالىقتىڭ اڭقاۋ ساناسىنان ءالى كەتە الماي، سوعان ەرىپ كەتكەن بولىپ تابىلادى. ورىستاردىڭ دا «دومبىرا» دەيتىن ينسترۋمەنتى بار. بۇل ءسوزدى دە، بۇل ينسترۋمەنتتى دە وقىمىستىلار ورىستىڭ وزىنىكى ەمەس، ورىستارعا مونعولدان كەلگەن دەيدى. حII عاسىردا شىڭعىسحان جورىعىندا ورىس اراسىنا مونعول اكەلىپ تاستاعان. سول سونىمەن مونعول ءسوزى دەپ ەسەپ قىلادى. ول ورىستارعا مونعولدان كەلگەن بولسىن، سول مونعولداردىڭ وزىنە قايدان قالاي كەلگەندىگىن اشىپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە الىستاعى ءۇندى تەڭىزىنىڭ اراسىنداعى بەنگال ەلىنىڭ تىلىندە دە وسىنداي مۋزىكا ينسترۋمەنتتەرىنىڭ «تامىر، دامىر» اتالاتىندىعىن ەسكى بۋرجۋازشىل ءتىل عىلىمى اشىپ بەرە الماس ەدى. ەسكى گرەك لەگەنداسىنداعى مۋزىكانىڭ يەسى بولعان تەمەريس دەگەن سوقىر ادامنىڭ اتى جايىندا (يافەتيچەسياكي سبورنيك) ەسكى كوپ دەرەكتەر كەلتىرگەن. بۇل سبورنيكتىڭ 6-كىتابىندا «سوقىر تەمىر» جايىندا ءبىر زەرتتەۋ باسىلعان. ءبىزدىڭ قالاۋىمىزشا ورىستىڭ «دومبىراسى»، ارابتىڭ «تامبۋراسى»، بەنگال ەلىنىڭ «تاميرى»، گرەكتىڭ ء«تاميرى» ءبارى ءبىر نارسە. مۇنىڭ ءبارى دە ەرتە كەزدە مۋزىكانىڭ يەسى، مۇنازاسى بولعان ءبىر ۇعىمنىڭ اتى. سول تامىر، دامىر سوزىنەن، ءبىر جاعىنان، «گەمير»، ەكىنشى جاعىنان «يامىز» سوزدەرى بوشاقتاپ، شاشىراپ شىققان سوزدەر بولۋى كەرەك. سونىمەن «دومبىرا» ءسوزى ءبىر ەلدەن اۋىپ كەلگەن ءسوز ەمەس. بۇل ينسترۋمەنتتە ءبىر ەلدەن اۋىپ، جىلىسىپ كەلگەن ەمەس. ەۋرازيا ەلىنىڭ بارىنە دە تەگىس تاراعان، سونىڭ بارىنە دە مۋزىكا يەسى بولىپ سانالعان ءبىر توتەمنىڭ اتى بولۋى كەرەك» (ق. جۇبانوۆ). 

             «ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن ءسال-ءپال كەم بۇرا،

             ناعىز قازاق  قازاق ەمەس، ناعىز قازاق دومبىرا»

– دەپ بەلگىلى اقىن – قادىر مىرزاليەۆ دۇرىس ايتقان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا دومبىرا ءسوزىنىڭ ءتۇبىر تۇلعاسى دو بولۋى مۇمكىن. بۇنىڭ -دو، -رە، -مي، -فا، -سو، -ليا، -سي مەن تىعىز بايلانىستى. دو دىبىس دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. جەل ۇرلەگەن اعاشتىڭ قۋىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. قوبىز، قامىس، ابىز شىعۋ گەنەزيسى ءبىر سياقتى. كەز كەلگەن اسپاپتىڭ اتى تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى الىنعان. ادام الدىمەن قورشاعان ورتانى تانىعان، سوعان ەلىكتەگەن. دەمەك، دومبىرا تۇركىنىڭ ءتول ءسوزى بولىپ تابىلادى. قازاق تىلىندە ءجۇن-ءجىبىر، قىل-قىبىر، قالبىر، شىلبىر–بىر قوسىمشاسى + ارقىلى ءسوز جاساۋ مودەلى ەرتەدەن بار قۇبىلىس > دو+م+بىر+ا.  ولاي بولسا، ەم-دوم تىركەسىندەگى دوم وسى دومبىرا دەگەن لەكسەمامەن بايلانىستى. ۇنمەن، اۋەنمەن ەمدەۋ، باقسىلاردىڭ اسپابى بولۋى دا مۇمكىن» (ا.ق. تۇرىشەۆ ء«ماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارىنىڭ ەتنومادەني اسپەكتىسى» 5 توم. پاۆلودار-2008. 5-6 بەتتەر).

كەلىڭىز قولىمىزداعى بار وسى دەرەكتەردى بىرگە سارالايىق:  

قولدانىلاتىن قاعيدا، قازاق اتام ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان. بارلىق ۇعىمدار دا اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ، اۆتوردىڭ ەسىمى ءسوز تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە) ءوز اتاسىنىڭ ەسىمىمەن بەرىلىپ وتىرادى. وسى قاعيداعا بويىنشا قازاق دومبىراسى «قازاقتىڭ كيەلى قارا دومبىراسى» دەپ اتالادى. مىنە بىزگە وسى ءتورت اۋىز ءسوز دومبىرا جايلى بارلىق ماسەلەنى شەشىپ بەرە الادى:

          ا. «قازاقتىڭ» - دومبىرا تەك قازاقتىكى دەپ «مەنشىك» يەسىن، ياعني اۆتورلىق قۇقىقتىڭ كىمدە ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر;

         ء ا. «كيەلى» -  ءسوز ءتۇبىرى «يە» مەن «كيە». دومبىرانىڭ يەسى دە، كيەسى دە قيان (قيات، قيماق، قىپشاق) قازاقتار دەگەن ءسوز;

          ب. «قارا» -  قازاق اق پەن قارانى ايىراتىن اقيقاتتىڭ اتاسى. قار (اقشا قار) مەن اق سينونيم. قارامىز، ءسىرا قارا;

           گ. دومبىرانىڭ شىعۋ تەگى  جونىندە جوعارىدا تالداۋ جاسادىق. دومبىراعا جالعانعان «سى» جالعاۋلىعى، دومبىرا كىمدىكى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ تۇر.      

دومبىرا – قىسقارتىلعان ءسوز. دو، وم، دوم، ىر، ىرا، بى (بي), بىر ء(بىر، ءپىر) جانە «ا» بولىپ شىعادى. ءسوز ءتۇبىرى –  وم.  باستاپقى بۋىن دو. ءبىز بۇل جەردە ا.ق.تۇرىشەۆتىڭ «دومبىرانىڭ  -دو، -رە، -مي، -فا، -سو، -ليا، -سي -دو مەن تىعىز بايلانىستى» دەگەنىنە توقتايمىز. قوسارىمىز، دومبىرا ەڭ العاشقى مۋزىكالىق اسپاپ بولعاندىقتان مۋزىكالىق دىبىستىڭ باس دىبىسى اۆتوردىڭ اتىنا بايلانىستى «دو» مەن باستالىپ، «دو» مەن اياقتالعان. بۇل جەردە دومبىرا جاساۋشى ادامنىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالىپ وتىر.

وم – بۇرىنعى قازاق، قازىرگى رەسەي جەرىندەگى وزەن اتاۋى. وم وزەنى وبقا قوسىلادى. وسى وب وزەنىنىڭ جاعاسىندا تومسك قالاسى بولسا،  ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا وم (ومسك) قالاسى تۇر. شىلىم وزەنى تومسك قالاسىنىڭ جوعارعى جاعىنان وبقا قوسىلادى. العاشقى بۋىنى، ياعني ءسوز ءتۇبىرى دوم -  جۇپ-جۇمىر بولىپ، سەمىرىپ، كۇيىنە كەلۋ،  ەكىنشى ماعىناسى قىرعي ۇستايتىن اۋ، ءۇشىنشى ورىس تىلىندەگى ماعىناسى - ءۇي. ال، «بىر ء(بىر، ءپىر)» جالعاۋلىعىنا كەلسەك، قازاقتا وسى جالعاۋلىقتان جاڭبىر، سىلبىر، سابىر، شىلبىر، قالبىر ت.ت. س.  سوزدەر تۋىنداعان. بىر، ءبىر، ءپىر  (ۇيرەتۋشى ۇستاز) – سينونيم سوزدەر. بۇلار سويلەمدەر مەن سوزدەردىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا ءبىرىنشى، باستاپقى، العاشقى دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى.

قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا «ا» مەن ء«ا» (اۋا–اۋە، اسىل-ءاسىل، اسەم-اسەم),  «ن» مەن «ڭ» (مانقىستاۋ–ماڭعىستاۋ، جانبىر-جاڭبىر) ت. ت. بولىپ قولدانىلاتىنىن قاپەرگە الساق، بۇل جەردە دە «ب» مەن «پ» جانە «ى» مەن ء«ى» وسى قاعيداعا باعىنادى. دەمەك «بىر» ءسوزىن ءبىر، ءپىر دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ال «ا» دىبىسى، ارقاشان دا اللا، اتا، اعا،  العى، الدىڭعى، العاشقى، ياعني باستاۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. ارينە سولاي، جاڭا تۋعان نارەستە دە دۇنيەگە «ا-ا-ا» دەپ شىڭعىرىپ، ايعايلاي كەلەدى ەمەس پە؟ دەمەك، دومبىرا اتاۋىنىڭ تولىق ماعىناسى قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن جاسايتىن دومبىاۋىلعا  قازاقتىڭ بارلىق مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرىنشى ۇستازى، ءپىرى دەگەن باعا بەرىپ وتىر. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ كۇن قۇدايىن «را» دەپ اتايتىندارىن قوسىڭىز.

تومسك – ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى قازاقتىڭ تومار، ياعني كەسپەلتەك جۋان اعاش دەگەن سوزىنەن. بۇرىنعى دومبىرالاردىڭ بارلىعى وسى تومار اعاشتان ويىلىپ جاسالاتىن بولعان. ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىنگى دومبىرالار وسىلاي جاسالعان. سول دومبىرانىڭ بىرەۋى  بالا كەزىمىزدە ءبىزدىڭ ۇيدە دە بولعان.

وم سوزىنەن قازاقتا ومىرتقا، ومىراۋ (ادام دەنەسىنىڭ مۇشەلەرى), ومارتا (بال اراسىنىڭ ءۇيى),  ومالۋ (قيمىلداماي وتىرىپ قالۋ), وماقاسۋ (اۋناپ، قۇلاپ ءتۇسۋ), تومىرىق (تۇيىق مىنەزدى ادام), دومالاق (جان-جاعى تەپ-تەگىس، جۇمىر زات), دومالاق (اتى-ءجونى كورسەتىلمەگەن) ارىز، دومالاۋ، دومبىعۋ، دومبىاياق (اياعى توپار بولىپ قالعان ادام), دومبىاۋىل (دومبىرا جاسايتىن شەبەردىڭ اۋىلى، بۇنى ەڭ العاشقى دومبىرا جاساعان ادامداردىڭ تۇراعى دەسە دە بولادى), جيتومير (ۋكراينادا وبلىس اتاۋى), ومبى - رەسەي جەرىندەگى وبلىس اتاۋى.  كاۆكازداعى (قازاقتىڭ ۇلى تاۋىنداعى)  قاراشاي-شەركەش ەلىندە دومباي اتتى ەلدى مەكەن مەن دومباي ولگەن تاۋى بار. مەنىڭشە، وسى دومبايدى ەڭ العاشقى دومبىرانى جاساعان اتامىز دەسەك تە قاتەلەسە قويماسپىز. سەبەبى، قازاقتىڭ ەجەلگى قاعيداسىندا تاۋ (شىڭ) اتىن يەمدەنۋ، ەل الدىندا ماڭگى ەستە قالارداي ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالارعا عانا تيەسىلى. مىسالى، شىڭعىس تاۋعا بەرىلگەن شىڭعىس قاعاننىڭ ەسىمى سياقتى. وسى تاۋدىڭ ەڭ بيىك جەرىن مۇڭال شىڭى دەگەنى سياقتى. اقيقاتىندا دا بارلىق تاۋ اتاۋلارى وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن.

سونىمەن قاتار وسى دومبىر (دومبىرا) ءسوزى ءارتۇرلى دابىر (دابىرلاۋ، دابىرلاماۋ), داڭعىر (داڭعىرا), دۇڭگىر، ءدۇمبىر، كۇمبىر دەگەن سياقتى دىبىس اتاۋلارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى.

دومبىرانى جاساعان اتالارىمىزدىڭ تەگى وم. ال، ومنىڭ تەگى اد (اداي). وسى جەردەن تۋىندايتىن تاعى ءبىر ماسەلە وم اتامىز، ادايدىڭ سەگىز نەمەرەسىنىڭ قايسىسىنا جاتادى دەگەن سۇراق؟  وم اتامىز بۇزاۋدان تارايدى دەپ باتىل ايتا الامىز. بۇعان سوناۋ ەجەلدەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان، ءتىپتى كۇنى بۇگىندە قولدانىستا جۇرگەن ەم-دوم، ەم-دومداۋ، ەم-دومدىق، ەم-دومسىز دەگەن ءسوز تىركەستەرى تولىق دالەل بولا الادى. «ەم» مەن «دوم»  قاتار اتالىپ،  ەم - دومنان بۇرىن تۇر. دەمەك، وم ەمنىڭ ۇرپاعى ەكەندىگى ەشقانداي داۋعا جاتپايدى. الىپ بي (الىپپە) تاڭبالارىنىڭ رەت سانى بويىنشا «ە» تاڭباسى قازاقتىڭ جەتى اتالىق جۇيەسىمەن سايكەس، جەتىنشى دىبىستى قۇراسا، «و» دىبىسى ماننان باستالاتىن دىبىستىڭ ءتورتىنشىسىن، ال جالپى بارلىق دىبىستاردىڭ رەت سانىندا 18-ءشى تاڭبانى قۇرايدى.  قۇرمەتتى وقىرمان! ەسكە ۇستا! وسى الىپ بي دىبىستارىنىڭ ورنالاسۋ تارتىبىمەن كىم – كىمنەن بۇرىن، كىم – كىمنەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەندەرىن اينا-قاتەسىز اجىراتۋعا بولادى.

ەم مەن دوم اتامىز اداي شەجىرەسىندە بىلايشا حاتتالعان: اداي – ودان كەلىمبەردى – ودان بۇزاۋ – ودان جەمەنەي – ودان جومارت. اتام  قازاقتىڭ «ەم – دوم» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ شىعۋ تەگى وسى. باسقا جورامال-جوبالاردىڭ ءبارى قاتە تۇجىرىم. ەسكە ۇستا! سوزدىك قورىمىزدىڭ بارلىق اتاۋلارىندا «اۆتورلىق» قۇقىق ساقتالادى. ەگەر كىمدە كىمنىڭ وسىنى تۇسىنۋگە شاماسى جەتپەسە، وندايلارعا قازاق ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتىڭ الىپپەسىنەن باستاپ قايتا وقىپ، زەردەلەۋگە  كەڭەس بەرەمىن.

قازاقتا  جومارتتان دا باسقا ومار،   شوماق (ەكەۋ),  تومان جانە دومبىاۋىل اتتى رۋلار بار. ولاردىڭ  تورتەۋى  ادايدان تارايدى. ومار-بەگالى-قىرىمقۇل-ساپار-مايا-انەت-تەكەي-رايىمبەردى-اللابەردى-بايىمبەت-مۇڭال-كەلىمبەردى-اداي; شوماق-قوجانازار-توبىش-كەلىمبەردى-اداي; شوماق-جاقاۋ-تەكەي-رايىمبەردى-اللابەردى-بايىمبەت-مۇڭال-كەلىمبەردى-اداي; تومان-قارجاۋ-جاۋباسار-شەگەم-توبىش-كەلىمبەردى-اداي; بەسىنشىسى، ورتا جۇزدەگى وكىرەش نايماننىڭ  ءۇش بالاسىنىڭ ۇلكەنى دومبىاۋىل دەپ اتالادى. دومبىاۋىل تۇقىمى جىلقىسىنا تەرىس جاعىنان تاڭبا باسىپ، تەرىستاڭبالى اتانادى. مىنە، وسى اتالارىمىزدى دومبىرانىڭ اۆتورىنىڭ اۋىلى، نەمەسە سوعان سايكەس دومبىرا جاساۋشىلاردىڭ اۋىلى دەسەك، قاتەلەسپەسىمىز انىق. سوناۋ ادام اتادان بەرى بۇتكىل جەر بەتى تۇرعىندارىمەن مويىندالعان جانە كۇنى بۇگىندە دە مويىندالىپ كەلە جاتقان ۇلى قاعيدا ويلاپ تابىلعان كەز كەلگەن دۇنيەگە سول ادامنىڭ، نەمەسە سول رۋدىڭ اتى بەرىلەدى. نايمانداردا ءوز تەگىن مانقىستاۋدان الادى. ونى ناي-مان، ناي ماننىڭ بالاسى، ۇرپاعى دەگەن اتى-جونىنەن دە كورە الامىز.  

ەڭ العاشقى دومبىرانى جاساعان دومباي اتامىز وسى رۋلاردىڭ بىرەۋىنە جاتادى دەسەك كوپ قاتەلەسە قويماسپىز. دومبىرا قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتول اسپابى. بۇل كۇندە قازاقتان باسقا ەلدە ءدال بىزدەگىدەي دومبىرامەن كۇي تارتىلمايدى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن تەك قانا ءبىر دومبىرامەن شەكتەلمەيىك. ساز-سىرنايدى  قازاق پەن قىرعىزعا، ناي اتتى مۋزىكالىق ۇرمەلى اسپاپتى، ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى قارۋى نايزانى نايماندارعا، ساداقتى ساق ادايلارعا، قوبىزدى توبىشتارعا، سىبىزعىنى بالىقشىلارعا (شىبىنتاي، قىپشاققا), جەتىگەندى جەمەنەيلەرگە بەرىپ، مويىنداساق دۇرىسى سول بولار. بۇل اتاۋلار ولاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعى.  

ەندى وسىلاردىڭ قاتارىنا ءداۋىت پايعامباردىڭ زابۋر جىرىنداعى، ولاردىڭ (ەر ءداۋىتتىڭ ەلىنىڭ)  دومبىرا مەن جەتىگەندە ويناعاندارىن جىرعا قوسىپ، جازىپ كەتكەندەرىن قوسىڭىز.

تۇسىنىكتەمە: ون سەگىز مىڭ عالامدى بيلەگەن ايگىلى سۇلەيمەن (سولومون) پاتشا وسى ءداۋىت پايعامباردىڭ بالاسى.

قوبىز دەمەكشى، «ارحەولوگ-عالىم ز.ساماشەۆ باستاعان ۇجىم التايدىڭ پاتشالار جازىعىنان باسقا جەرىنەن دە تاعى ءبىر جاڭا ولجاعا جولىعىپتى. ول – قورىمنان كونە قوبىزدىڭ تابىلۋى! سوندا قوبىزدىڭ كەمىندە ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن بىلاي-اق شامالۋعا بولادى». (تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س.قوزىباەۆ. «حان-التايدىڭ شىڭىنداعى اسىل ارمان». «ايقىن» گازەتى. №162 5.09.2013 جىل).

قۇرمەتتى وقىرمان! ەسكە ۇستا! كەز-كەلگەن قۇبىلىستىڭ، كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ، ويلاپ تابىلعان دۇنيە اتاۋىنىڭ ءسوز تۇبىرىندە سول ۇعىم اۆتورلارىنىڭ ەسىمى تۇرادى. بۇل داۋعا جاتپايتىن تۇجىرىم. ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ بۇل قاعيداسىن بۇكىل الەم ەلدەرى كۇنى بۇگىندە دە قولدانادى. مىسالى، قازدىڭ (قۇس) اۆتورى قازاق، اتا قازدىڭ اۆتورى ادام اتانىڭ ۇرپاعى قازاق، بيدايدىڭ اۆتورى بي اداي، ناننىڭ اۆتورى نۇق مانۇلى،  قۇس اتاۋىنىڭ اۆتورى مۇسا پايعامبار، ۇيرەكتىڭ اۆتورى ۇيسىندەر، قوسۋ امالىنىڭ اۆتورى قوساي، كوبەيتۋ امالىنىڭ اۆتورى توبىش، الۋ امالىنىڭ اۆتورى بالىقشى، ءبولۋ امالىنىڭ اۆتورى بۇزاۋ (بۇزىلۋ، بوزارۋ، ءبولىنۋ، وزگەرۋ بۇلاردىڭ ءبارى سينونيم سوزدەر),  يل، تۋ، ان سامولەتتارىنىڭ اۆتورلارى يليۋشين، تۋپولوۆ، انتونوۆ، جەردىڭ تارتىلىس زاڭىنىڭ اۆتورى اعىلشىن فيزيگى يسااك نيۋتوننىڭ اتىمەن نيۋتون زاڭى، ەلەكتر توعىنىڭ نەگىزگى زاڭدارىنىڭ ءبىرىن ويلاپ تاپقان نەمىس عالىمى ومنىڭ اتىمەن وم زاڭى ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ەگەر كىمدە-كىمنىڭ بۇنى تۇسىنۋگە جانە مويىنداۋعا شاماسى جەتپەسە، وندايلارعا ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن وقۋعا  كەڭەس بەرەمىن.

مىسالى،  اداي اتامىزدىڭ ەسىمى اد پەن  اي دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ول  اتا مەن انامىزدىڭ جانە سونىمەن قاتار اتالى، اكەلى جانە بالالى  ۇرپاقتىڭ جيىنتىق اتاۋى.  ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنى «اي»-دان تومەندەگىدەي ادام اتتارى مەن ۇعىمدار دۇنيەگە كەلدى: ايمان، نايمان، ايتۋمىس، بايسۇلتان، بايۇلى، ماي، مايا، تايپا، اينا، ايت، ايتۋ، ايتپاۋ، باي، بايعازى، لاي، پاي-پاي، ايلى (اي اۋىلى) ت.ت. بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى قاز ادايلار، ياعني بۇگىنگى ادايلاردىڭ اتا-بابالارى. ايتپەسە، ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى اقتان كەرەيۇلى ((1850-1912) تەگى بۇزاۋ – جەمەنەي - كەنجە) بىلاي دەپ جىرلاماعان بولار ەدى.

       «مەن ادايدىڭ اقتانى،

       سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى

       سويلە» دەسەڭ جىرشىڭىز

       الدارىڭدا جورتاقتار.

       تۋعان ايعا ات بەرگەن،

       اق قاعاز بەن حات بەرگەن

       ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

       سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن.

       ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

ادامنىڭ ميسىز اقىماعى» (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت). اتامىز اسپانداعى ايعا اي دەپ ات قويعاندار، اق قاعاز بەن حاتتى ويلاپ تاۋىپ، العاشقى  حات جازعاندار جانە ەڭ العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەندەر ء بىزدىڭ اتالارىمىز، ياعني بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورلىق قۇقىعى سولاردىكى دەپ وتىر.

ال الماتى قالاسى اتاۋىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ توركىنىن ادايدىڭ (بۇزاۋ - ايتۋمىس  - شىلىم - بايبىشە) شەجىرەشى اقىنى تۇمەن بالتاباسۇلى اتامىز بىلايشا وربىتەدى:

«العيدىڭ باسى الا ءدوڭ،

بيىك اسقار بەل ەكەن.

سول جەرلەردى جايلاعان

قالىڭ قازاق ەلى ەكەن.

سول ەلدەردىڭ ىشىندە

...الما قىز دەگەن بار ەكەن،

جاسىنان-اق جانسەبىل

توككەنى ماڭداي تەر ەكەن.

بالا كۇننەن باقشا ەگىپ

جەردەن جەمىس جەر ەكەن.

استىنا مىنگەن ارعىماق

باۋىرى تارلان زەر ەكەن.

اسىنعانى اق مىلتىق

كيگەنى اسىل زەر ەكەن.

قالىڭى جوق، قاينى جوق.

ءوزى بويداق سەرى ەكەن.

«قاتاردان قازاق قالدى» دەپ،

«باسقانىڭ ءبارى ءوزىنىڭ،

كەرەكتەرىن الدى» دەپ

«كەز كەلگەن جەردەن كەنت جاساپ

قاقپالى قالا سالدى» دەپ

ويلاعانى ۋايىم

ءىشى تولعان شەر ەكەن.

سول كۇندە ارعىن ەلىندە

ازىرەت پەن الما قىز

الاتاۋدىڭ بەتىنەن

اعىن سۋدىڭ شەتىنەن

اعاش شانشىپ، الما ەگىپ

قالا سالساق دەر ەكەن.

ازىرەت پەن الما قىز

بولعان ەكەن اتالى

ازىرەتكە الما قىز

بالا بولدى باتالى

ايتۋىمەن بۇلاردىڭ

الاتاۋدىڭ باسىنان

قازاقتىڭ قالىڭ قاسىنان

كىلەڭ بيلەر كەڭەسىپ

قىسى–جازى جاتادى

قورالاپ ايداپ، قوي، جىلقى،

بۇحارعا بارىپ ساتادى

«بازارىڭ جوق باراتىن

تاۋارىڭ جوق الاتىن

قاڭعىعان قازاق بالاسى –

«قايدان ءجۇرسىڭ؟» – دەگەن ءسوز

جانعا جامان باتادى

ەتكەن ەڭبەك ىسپەنەن

قىلعان قايرات كۇشپەنەن

سالىنعان ساراي قالانى

«الماتى» دەپ اتادى

«ويلاعانىم بولدى» دەپ

«ورتا جەرىم تولدى» دەپ

ازىرەت الما قىزىنا:

- قىرمىزى قىزىل كي، - دەيدى

جىگىتتى تاڭداپ ءسۇي دەيدى

سۇيگەنىڭە تي، - دەيدى.

«قىرىق بايتال قىسىراق

قىزعا ەنشى» اتادى.

«قىرىق جىلقىڭ قىز تۋسا،

قۇتتى بولسىن!» دەگەن ءسوز

قاعيدالى قازاقتىڭ

سودان قالعان ماقالى...» ء(ا.قونارباەۆ «تۇمەن بالتاباسۇلى» الماتى-2009. 59-60 بەت). ءبىز بۇل جىر جولدارىنان كەز-كەلگەن ۇعىم اتاۋىندا اۆتورلىق قۇقىق ساقتالاتىنىن ايقىن كورە الامىز.

دومبىرا اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى. ءسوز تۇسىنەتىن جانە اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىن بىلەتىن جاندار ءۇشىن بۇل داۋعا جاتپاۋعا ءتيىس.  

قازىعۇرتقا تاياۋ (سىر وڭىرىندە) قىزىل وردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ شىعىس جاعىندا 50-60 شاقىرىم جەردەگى دومبى وزەنىنىڭ بويىندا، دومبى اتا اتتى اۋليە قورىم بار. باسىندا كەسەنە جوق. مازارىنىڭ ۇزىندىعى 20 مەتردەي، ەنى ەكى مەتر، بيىكتىگى 1,5 مەتر. ارى-بەرى وتكەندەر زيارات ەتىپ وتەدى. اتا تۋرالى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى دەلىنەدى.       

دومبى اتا مازارىنىڭ وسىنشاما ۇزىن بولۋى، دومبىرانىڭ تەگى نۇق پايعامبار زامانىنان ءارى دە جاتىر دەگەن ءسوز. سەبەبى، توپان سۋعا دەيىنگى ادامداردىڭ دا، جان-جانۋارلاردىڭ دا ءبارى الىپ بولعان. نۇق پايعامباردىڭ ءوزى دە، ونىمەن بىرگە قازىعۇرتقا تابان تىرەگەن بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءبارى سولاي بولعان. سول توپان سۋدان كەيىن اۋا رايىنىڭ جانە جەردەگى كوكتىڭ وزگەرۋىنە (ازايۋىنا) بايلانىستى تىرشىلىك يەلەرى ۇساقتالا باستاعان، دەپ باتىل تۇجىرىم جاساۋعا نەگىزىمىز بار.

سول ەجەلگى الىپ ادامداردان قالعان جادىگەرلەر قازاق دالاسىندا كۇنى بۇگىندە دە كەزدەسەدى. مىسالى، سول قازىعۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى ۇكاشا اتا مازارى، ماڭعىستاۋداعى قارامان اتا مازارىنىڭ ۇزىندىقتارى 10-12 مەتردى قۇرايدى. سول سياقتى ماڭعىستاۋدىڭ ەكى جەرىندە «التى قۇلاش» اۋليە جانە «قىرىق كەز» اتتى قورىمدار كۇنى بۇگىندە دە بار. قۇلاش پەن كەزدىڭ ۇزىندىق ولشەم ەكەندىگىنە داۋ بولماسا كەرەك. ەۋروپاداعى الىپ ء(الپى) تاۋى اتاۋى دا سولاردان قالعان. ەجەلگى قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ءبارى دەرلىك ءبىر اۋىزدان ەجەلگى قازاقتاردى الىپ ادامدار دەپ سۋرەتتەۋلەرىنىڭ سىرى وسى بولسا كەرەك.

ءدال وسىنداي تۇجىرىم قاشاعان جىراۋدىڭ (رۋى ادايدىڭ قوسايى) «ەسقالي سۇپىعا ايتقانى» دەگەن تولعاۋىندا ايقىن كورسەتىلگەن.

«دومبىرانى كۇنا دەسەڭىز،

جيىن مەنەن تويدىكى.

ىشەگىنە كۇنا دەسەڭىز،

جۇماقتان كەلگەن قويدىكى. (قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) شوپان اتانىڭ دا مولاسى ماڭعىستاۋدا. كۇنى بۇگىندە دە شوپان اتا قورىمى دەپ اتالادى).

پەرنەسىن كۇنا دەسەڭىز،

ەسەبى ول ءپاننىڭ ون ەكى. (پەرنە (بۋىن) بۇل الىپ الاشتىڭ كەنجەسى ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ەسەپتىك سانىن بەرەدى).

قۇلاعىن كۇنا دەسەڭىز،

حازىرەتى ءبىلالدىڭ،

قۇلاعى ەكەن دەسەدى.

تيەگىن كۇنا دەسەڭىز،

شيەلەنگەن سىردى شەشەدى. ء(سوز تۇسىنەتىن جاندارعا شەجىرە-تاريحتىڭ تيەگى وسى دومبىرانىڭ تيەگىنەن دە اعىتىلاتىنىنا قانداي داۋ بار).

اتامىز ادام پايعامبار،

جەتى سازبەن جەرگە كەپ،

كۇي شەرتىپتى دەگەن بار». (اتامىز دومبىرانى ادام اتا زامانىندا دا بولعان، ولار دا كۇي تارتقان دەپ وتىر).

ول كۇندەگى و دا ساز.

بۇل كۇندەگى بۇ دا ساز.

سازدى كۇنا دەپ جۇرگەن،

مولدەكە سەنىڭ اقىلىڭ از.

مولدەكە بىلمەي اداس پا،

دومبىرانىڭ بىزگە كۇناسى از». از سوزىنەن  (از بەن كوپ), ازيا، ناز، ساز، قاز، قازاق، قازىق،  قازىر، جاز، جازىق ت.ت. تۋىندايدى.

ادام - نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا دەيىنگىلەر، ال مان توپان سۋدان كەيىنگىلەر بولىپ تابىلادى.

جەر بەتىندەگى بارلىق جاندى-جانسىز ۇعىمدار مەن زاتتاردىڭ اتاۋلارى ادامزات عۇمىرىندا بولىپ وتكەن دۇنيەگە بالاما رەتىندە قويىلادى جانە ونىڭ ءتۇبىر سوزىنە ء(سوز تۇبىرىنە) سول ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن اتاسىنىڭ، بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتوردىڭ» ەسىمى بەرىلەدى. ءسوزىمىز دالەلدىرەك بولۋى ءۇشىن دومبىرانىڭ «دەنە مۇشەلەرىندە» سويلەتە كەتەيىك:

دومبىرا قۇرىلىسى بىرنەشە بولىكتەن تۇرادى: باسى، قۇلاقتارى، پەرنەلەر، مويىن، ىشەك،  شاناق، قاقپاق جانە تيەگى.

دومبىرانىڭ سۇيەگى اعاش. اع (اق), اعا جانە اش دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. بۇل قوس ىشەكتى قارا دومبىرانىڭ سۇيەگى اعاش بولسا، بۇكىل ادامزاتتىڭ سۇيەگى قازاق، ياعني قازاق بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى. قازاق – قاز اعا دەگەن ءسوز. قاز-اق  ەكىنشى بۋىنىنداعى اق ءسوزىنىڭ تولىق ماعىناسى وسى. اقتىڭ ەكىنشى ماعىناسى اقيقات. اتالارىمىزدىڭ «اقيقات اعادان» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

        «قولىمداعى قۋ اعاش،

        سايراپ وتىر بۇل اعاش.

        قولىمداعى اعاشىم -

        الىپ جۇرگەن دومبىرا،

        تارتقان سايىن داڭعىرا.

        دومبىرا كۇنا دەگەن ءسوز،

        تەك ءبىر ايتقان دابىرا» (قاشاعان).

باس – باسى (كەز-كەلگەن دۇنيەنىڭ باسى، باستاۋى بار، ادامنىڭ دا), باستىڭ ءتۇبىرى اس. وسى تۇبىردەن اسپان، استىق، اسا (جوعارى، تومەن، ياعني كەز-كەلگەن دۇنيەنىڭ شىرقاۋ شىڭى), باسشى، باسقارۋ جۇيەسى  ت.ت.

قۇلاق – بىرىككەن ءسوز.  ءسوز ءتۇبىرى قۋ (قۇدا، قۇداي، قۇداعاي، قۇدايكە، ۇل، قۇل، اق (ساق), لاق دەگەن سوزدەردەن تۇرادى.

بۇل سوزدەردىڭ تىكەلەي ماعىناسىنا ۇڭىلسەك: قۋ – قۇدايكە اتامىزدىڭ ەسىمى، ۇلعا كوممەنتاري قاجەت ەمەس،  قۇل جونىندە قازىرگى تۇسىنىك باسقاشا، ەجەلدە ۇل مەن قۇل ءبىر ۇعىم بولعان. قازاقتىڭ ۇلىم، قۇلىم، قۇلىنىم، قۇلىنشاعىم دەيتىندەرى وسى تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ال، اق  - اداي اتامىزدىڭ ءتورتىنشى نەمەرەسى، ياعني بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى اقپان (اقمان)  اتامىزدىڭ ەسىمى. اق (اق ادال مال، انانىڭ اق ءسۇتى، اق نيەت، اق ورامال، اق تىلەك، اق جول ت.ت.), اقيقات، اقىل، اعا، اعارىس، اعارۋ ت.ت. قۇرامىندا اق (اع) اتامىزدىڭ ەسىمى بار بارلىق ۇعىمداردىڭ اۆتورى وسى اتالارىمىز. لاق - بۇل جەردە شەشە مەن بالا دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. سەبەبى، لاقتىڭ اناسى ەشكى، قازاقتاردىڭ اتا-اناسىن، اكە-شەشە دەگەندەگى ەشكى مەن شەشەنىڭ ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي «ەش» بولاتىنى وسىدان. بۇل اتاۋدىڭ اۆتورلىعىن «الپامىس باتىر» جىرىندا ايتىلاتىن جيدەلى بايسىنداعى قوڭىرات رۋىنان تارايتىن لاقايلارعا (قاپ تاۋىندا ولار لاكي دەپ اتالادى)  بەرسەك ءتىپتى دە قاتەلەسپەيمىز.

قازاق تا «اقپا قۇلاق» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز تىركەستەرىندە انامىزدىڭ قۇلاققا قاتىسى، اق-پا – اق اپا (انا) دەپ ايقىن كورىنەدى.

قۇلاعىن بۇراۋ ارقىلى (قوس ىشەكتىڭ ءبىرىن تارتىپ، ءبىرىن بوساتىپ) شاناقتان شىعاتىن دىبىستى كۇي اۋەنىنە بايلانىستى رەتتەپ وتىرادى.

پەرنە – ءسوز ءتۇبىرى ەر، پەر، ەرنە (ەرنەۋ), پەرنە بولىپ شىعادى. قوس ىشەك پەن شاناقتان شىعاتىن دىبىستار وسى پەرنەلەردى باسۋ ارقىلى اۋەن ىرعاعى وزگەرىپ وتىرادى. مىناۋ ادامزات عۇمىرىندا وزگەرتىپ وتىراتىن ەرلەر ەمەس پە؟ مىنا كورشى ورىستاردىڭ قۇدايدى پەرۋن، پەرۆىي دەپ جۇرگەندەرى وسىدان. بۇل ءسوز قازاقتىڭ ءبىر، ءبىرىنشى، ءپىر (ۇستاز) دەگەن سوزىنەن الىنعان. 

پەرنەنىڭ – تاعى ءبىر نەگىزگى ماعىناسى پەرى ەنە. بۇل اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. كەز-كەلگەن ەكى ءسوزدى بىرىكتىرىپ ءبىر ءسوز جاساعاندا، دىبىس ۇندەستىگىنە قاراي ءبىرىنشى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى، نەمەسە ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ وتىرادى. مىسالى، قازىق جۇرت – قازىعۇرت، اعا ارىس – اعارىس، الىپ بار – اپار، قاز ءبىر (قازاق ءبىرىنشى) – قازىر، قالىپ قويعان - قالعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.  

پەرنە (ەر مەن ايەلدەر) ارقىلى ءار ءتۇرلى دىبىس اۋەندەرى ءوز ەرنەۋىنە جەتىپ، جاڭاسى قايتا باستالىپ  وتىرادى. ومىردە دە سولاي. بۇكىل عالامدى دا وزگەرتىپ وتىرعان سولار. ازيا ء(سوز ءتۇبىرى از، قاز) ەر ادام، قوزعاۋشى كۇشى قازاقتار; ەۆروپا ء(سوز ءتۇبىرى  ەۆ، ەۆا، دەۆا، دەۆۋشكا) ايەل ادام، قوزعاۋشى كۇشى سول ەۆانىڭ ۇرپاعى ەۆرەيلەر.

مويىن – وي، موي، ىن، ويىن دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. وي – رىسقۇل (قۇنانورىس) اتالارىمىزدىڭ لاقاپ اتى. سەبەبى، ورىس اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز تۇبىرىندەگى ور مەن ويدىڭ ماعىنالارى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن. نەگىزىنەن ەكەۋى دە قىردان (بيىكتەن، جوعارىدان) تومەن قاراي ءبىر ارنامەن  اعاتىن، نەمەسە سۋ جينالاتىن ساي، نەمەسە ويىس جەر. ايىرماسى وي تابيعي بولسا، ور قولمەن قازىلعانى. ال، مويىننىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ ويىن بولاتىنى، ونىڭ ءبىر ورىندا تۇرماي، ۇنەمى ويناپ تۇراتىنىنا سايكەس قويىلعان. ال «ىن» جالعاۋىنا كەلسەك، بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى ء«ىن». قازاقتىڭ «ىندىقتىڭ ءتۇبى» دەيتىندەرى وسىدان. ىن تۇبىرىنەن  شىن، سىن، قىن، جىن دەگەن سوزدەر تۋىنداسا، ءىن-نەن تۋاتىن ۇعىمدار:

ا. جاندى-جاندىكتەردىڭ جەر استىنان قازىلعان ءىنى;

ءا. ءىنى، ءىنىم (ادام بالاسىنىڭ وزىنەن كەيىن تۋعان باۋىرى). سوندا مويىننىڭ ماعىناسى، اتا ۇرپاق پەن بالا ۇرپاقتىڭ اراسىن جالعايتىن ءىنى سياقتى، باس پەن كەۋدەنى جالعايتىن مۇشەنىڭ بالاما اتاۋى. ال، «م» جۇرناعىنا كەلسەك، ول تاۋەلدىلىك جالعاۋى، ول كەز-كەلگەن ءسوزدىڭ الدىنا دا، سوڭى دا قوسىلسا مەنىكى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل جۇرناق ءوز باستاۋىن ادا-عا (اتا) جالعانىپ ادام (اتام مەنىڭ) دەگەن ۇعىمنان باستاۋ الادى.  ارينە سولاي، ءار ادامنىڭ اتاسى وزىنىكى بولاتىنى سياقتى، ۇنەمى ويناپ تۇراتىن مويىنى دا وزىنىكى ەمەس پە؟ بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە ايعاق رەتىندە ورىستاردىڭ دا ءبىزدىڭ وسى ءسوزىمىزدى پايدالاناتىنىن العا تارتامىن. ولاردا دا، مەنىكى دەگەن ءسوز موي، مويا دەپ ايتىلادى.

مويىنعا پەرنەلەر ورنالاستىرىلىپ، ونىڭ ءون بويىنا ىشەك تارتىلعان جانە ول باس پەن شاناقتىڭ اراسىن جالعاپ تۇر.

وسى مويىننىڭ باس جاعىنىڭ تۇبىندە «شايتان» تيەك دەيتىن تيەك بار. بۇل تيەكتىڭ اتاۋى ادامدار مەن ەلدەردىڭ دامۋ ساتىلارىنا تولىقتاي سايكەس كەلەدى.  شايتاندا ەكى ءتۇبىر بار. «اي» جانە «ان». ەكەۋى دە انالىق تەكتى بىلدىرەدى. بۇل ەر ادام ازعان كەزدە ەكى سويلەمەيتىن ەر-ازاماتتىق قاسيەتىن جوعالتىپ، ايەلگە اينالادى دەگەن ءسوز. ال بۇل جەردە ەر ازامات ءبىر ەمەس، ەكى رەت ايەلگە اينالىپ «شايتان» اتالىپ تۇر. بۇل ادامدار مەن ەلدەردىڭ (مەملەكەتتەردىڭ) عۇمىرىندا دا سولاي. اراعا شايتان تۇسسە، باس تۋرا جولدان اۋىتقىپ، كەز-كەلگەن جاققا بۇرىلىپ كەتە بەرەدى.

ىشەك – ءىش جانە ەك (ەكى) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. ءىش ء(ىشى) دەگەن ءسوز بارشامىزعا تۇسىنىكتى. ال ەك (ەكى), بۇل قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى ەك، ەكى،  ەكە (اكە), تەك، تەكە، مەكە، سەنەك، ەكى بەت (ەگيپەت) اتاۋلارى سولاردان قالدى. دومبىرانىڭ ىشەگى قويدىڭ ىشەگىنەن جاسالادى. بۇل دەگەنىڭ دومبىرانىڭ «اۆتورى» قوي باققان اۋىل دەگەن ءسوز.

شاناق – ان، انا، شان، شانا (سان، سانا), اق (اقيقات پەن اعا), ناق (ناق ءوزى), شاناق بولىپ شىعادى، ياعني دومبىرانىڭ شاناعىنان شىعاتىن كۇمبىرلەگەن قوڭىر ءۇن، ساق (شاق) انا مەن ساق اعاعا بالاما اتاۋ رەتىندە قولدانىلىپ وتىر. شاناقتان شىعاتىن دىبىستىڭ يەسى سولار دەپ وتىر.

قاقپاق -  «اق» دەگەن ەكى ءتۇبىرى بار. مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىر ميكروبولشەگىن ءبولىپ الىپ، دىبىس جيناعان شاناقتىڭ بەتى قازاق دەگەن ەل اتىمىزداعى ەكىنشى بۋىندا تۇرعان اق-پەن جابىلعان. جانە ءبىر ەمەس، ەكى ورتاسىن قاق ءبولىپ، ەكى رەت جاپقان.

بۇل ۇعىم ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. اداي شەجىرەسىن دە اداي اتانىڭ ءتورتىنشى نەمەرەسى جانە بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى اقپان (اق مان) دەلىنەدى. جاقسى مەن جاماننىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋداعى بەستىك باعا الىپ جۇرگەندەر وسىلار.  اق تۇبىرىنەن اقپان (رۋ اتى), اقتاۋ (تاۋ), اقيقات، اقىل، اق نيەت، اق ءسۇت، اق تىلەك، اق ادال مال، اق جۇرەك، اق ورامال، اعا، اعارۋ ت.ت. ۇعىمدار دۇنيەگە كەلگەن.

قاقپاق – بەتقاقپاق دەپ تە ايتىلادى. بەت-ءجۇزى، بەت-پەردەسى، بەت-بەينەسى دەگەن ماعىنا دا قولدانىلا بەرەدى. بەت ء–جۇزى ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىندە بۇل ءسوز تۋىستىعى بولىنبەيتىن كيەلى جەتى سانىنىڭ يەسى بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ لاقاپ اتىن بەرەدى.          

تيەك – تيەكتىڭ ءتۇبىرى «يەك»، ول ءوز كەزەگىندە يە جانە ەك دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. «ت» دىبىسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تەك قانا تولىپ-تولىستى دەگەندى بىلدىرەدى. ەجەلگى قازاقتاردىڭ بارلىق دۇنيەنى توعىز-توعىزبەن ەسەپتەيتىنى وسىدان. مىسالى، ۇلت – ۇل (بالا) تولىسىپ، ۇلتقا اينالىپ تۇر، ءسۇت – سۋ اعارىپ، سۇتكە اينالعان، ءورت – جانىپ كەتكەن، ەشتەڭە قالماعان، جىلت – كورىندى دە جوق بولدى ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. مىنە «ت» دىبىسى وسىلاي سويلەيدى. 

يە-گە تۇسىنىك بەرۋدىڭ قاجەتى بولماس. سول باستاپقى ماعىناسى ءالى سول كۇيىندە قولدانىستا. بۇل جەردە ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي، يە، يەلىك ەتۋ، كيە، كيەلى دۇنيە (كيەلى ماڭعىستاۋ) ت.ت. – اتا دەگەن ۇعىمعا بالاما رەتىندە قولدانىلادى.

ال، ەك (ەكى) جانە يەك قازاقتىڭ لاقاپ ەسىمى. سەبەبى، يەككە شىعاتىن تالشىقتى ساقال، ال ادام بالاسى قارتايعان كەزىندەگى اعارعان ساقالىنا، ەل الدىندا ەتكەن ەڭبەك، ابىرويىنا بايلانىستى اقساقال، ال تەك «اس ءىشىپ، اياق بوساتقاندى» شال دەپ اتايتىنىمىز وسىنىڭ ايعاعى.

تاعى ءبىر ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي، دومبىرانىڭ قۇلاعىنا، سالداردىڭ باس كيىمدەرىنە، قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسىنە «ۇكى» تاعىلادى. ءبىزدىڭ ۇكىلەپ، ايالاپ جۇرگەنىمىز قازىرگى ادامزاتتى توپان سۋدان امان الىپ شىققان نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمى. اقيقاتىندا ول اتامىزدىڭ شىن اتى ۇكاشا.  ۇكىلى دومبىرا، ۇكىلى ىبىراي، ۇكىلى پوچتا، ۇكى، ۇكى ويۋ، ۇكىم، ۇكىمەت، ۇكىمەت باسى اتاۋلارى وسى اتامىزدان قالدى.  جەر بەتىندە ءبىر قازاق ءتىرى تۇرسا، دومبىرا جويىلمايدى. بىزدەر، ياعني بۇگىنگى قازاقتار سول نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ قازىق جۇرتىندا وتىرمىز. اقىل-ەسى ءتۇزۋ قازاق بالاسى ءۇشىن بۇل تۇجىرىم كۇمانعا دا، داۋعا دا جاتۋعا ءتيىس ەمەس.

 تاريح تاعلىمى: ەل (ۇكىمەت) بيلىگىن قولىنا العان جانداردىڭ قاتەلەسۋگە قۇقىعى بولماعان. وندايلارعا اتالارىمىز، سىناقتى (ەكسپەريمەنتتى) تەك ءوز قارا باسىنا عانا جاساۋعا قۇقىعى بار دەگەن. قازاق ازاماتى! ەسىڭە ۇستا! بيلىككە ارالاسساڭ ء(تىپتى باسشىلىقتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسى بريگادير بولساڭ دا) اللانىڭ حاق جولىنان اۋىتقىپ، قاتەلەسۋگە قۇقىڭ جوق. قاتەلەسسەڭ جازالاناسىڭ. كىم جازالايدى دەيسىڭ بە؟  سەنى جازالايتىندار وتە كوپ. ءبىرىنشى اللا، ەكىنشى سەن قيانات جاساعان ادام (حالىق), ال ءۇشىنشىسى ءوزىڭنىڭ ار-يمانىڭ، ءتورتىنشىسى سەنىڭ اتىڭدى اتاۋعا ۇيالىپ، سەنەن بەزەتىن ءوز ۇرپاعىڭ. بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنان دا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz