Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri Zardyhan Qinayatúlymen (surette) súhbat

- Siz Mongholiyada ýlken lauazymdy qyzmette boldynyz. Qazir Qazaqstanda qyzmet jasap jatyrsyz. Qanday aiyrmashylyq bayqadynyz?
- Áyteuir maghan saual qoyghan jurnalisterding bәri-aq «Siz Mongholiyada lauazymdy qyzmette boldynyz» dep bastaydy. Ol da dúrys shyghar, Mongholiyada tudym, ómirimning 52 jyly sonda ótti. Men Qazaqstangha kelgeli beri de 18 jyldyng jýzi bolypty. Kóp nәrse ózgerdi. Býgingi Qazaqstandy Mongholiyamen salystyrugha keletin de, kelmeytin de tústary bar. Qazaqstan ekonomika, adamy resursy jaghynan Mongholiyadan bes ese asyp týsedi. Mongholdar bәige atyn, daryndy jastaryn kópting kóz súghynan tasada ústaydy. Ol saqtandyrghany. Al biz bolsaq men múndalap basqany ózimizge shaqyryp túramyz. Mine, osy siyaqty aita berse aiyrmashylyqtar kóp qoy. Biraq onyng qaysybirin aityp týgendeymiz. Jәne onyng qajeti qansha?

Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri Zardyhan Qinayatúlymen (surette) súhbat

- Siz Mongholiyada ýlken lauazymdy qyzmette boldynyz. Qazir Qazaqstanda qyzmet jasap jatyrsyz. Qanday aiyrmashylyq bayqadynyz?
- Áyteuir maghan saual qoyghan jurnalisterding bәri-aq «Siz Mongholiyada lauazymdy qyzmette boldynyz» dep bastaydy. Ol da dúrys shyghar, Mongholiyada tudym, ómirimning 52 jyly sonda ótti. Men Qazaqstangha kelgeli beri de 18 jyldyng jýzi bolypty. Kóp nәrse ózgerdi. Býgingi Qazaqstandy Mongholiyamen salystyrugha keletin de, kelmeytin de tústary bar. Qazaqstan ekonomika, adamy resursy jaghynan Mongholiyadan bes ese asyp týsedi. Mongholdar bәige atyn, daryndy jastaryn kópting kóz súghynan tasada ústaydy. Ol saqtandyrghany. Al biz bolsaq men múndalap basqany ózimizge shaqyryp túramyz. Mine, osy siyaqty aita berse aiyrmashylyqtar kóp qoy. Biraq onyng qaysybirin aityp týgendeymiz. Jәne onyng qajeti qansha?

- Shynayy qazaq tarihy foliklorda, auyz әdebiyetinde ekeni anyq. Ony óziniz de kóp aityp jýrsiz. Halyq auyz әdebiyeti qazaq tarihynyng zertteu obiektisi retinde әli de jóndi nege qaralmay jatyr? Álde ghalymdardyng tisi batpay ma? Bәri jazba (jylnama týrindegi) derekterge jýgiredi.
- Qaraghym-ay, ainalyp kelip tariyhqa oralghanyng jaqsy boldy ghoy. IYә, biz arheologiyalyq, antropologiyalyq materialdyq mәdeniyetke bay bolghanymyzben qazaqta jazbasha tarih sonshalyqty kóp emes. Bizding tarih ózing aitqanday auyz әdebiyeti men jyr-dastandar, shejireler men auyzsha tarih aitu týrinde saqtalghan.
Kenester dәuirinde olardy jalpyadamzattyq múra retinde zertteuge rúqsat bolghan. Al tarihy derek túrghysynan qoldanugha taptyq iydeologiya jol bermedi. Eger jol berilse, mysaly týrki halyqtary ózining memlekettiligi men tәuelsizdigi ýshin kýresin sonau «Avesto», «Shahnama», «Ergeneqon», «Oghyznamalardan» bastap qarastyrugha tura keletin edi. Kenesary kóterilisining ózin últ azattyghy ýshin kýres retinde tanugha mýmkindik bermey, Taymanovtardyng basyn alyp, Bekmahanovty 25 jylgha kesken iydeologiya oghan qalay jol bersin! Búl taqyrypty tarih túrghysynan zertteuding kenjelep qalghandyghynyng kinәsin tarihshylardan emes, zamanynan izdegen jón bolar. Qazir de «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda qyruar enbek bastaldy. «Qazaq jyr-dastandary tarihtyng derek kózi» taqyrybynda alghashqy doktorlyq dissertasiya qorghaldy. Búl taqyrypqa tisi batatyndardyng bir legi ómirden ótip ketti, bir toby egde-shau tartyp qaldy. Orys tildiler búl taqyrypqa attap baspaydy. Al jana buyn ókilderi tәuelsizdikting arqasynda endi-endi ósip keledi. Solardan ýmit kýtkenimiz dúrys shyghar.
- Qazaq tarihyn oqytqan-da soghys, jaugershilik, shapqynshylyqtargha kóp kónil bólinedi de, ruhany tarihymyz eskerilmey jatady. Qazaqtyng joyylyp ketpey, qazaq bolyp qaluyna osy ruhany mәseleler, ruhany túlghalar әseri zor edi ghoy. Óskeleng úrpaqtyng óz tarihynan ruh ala almauynyng sebebi osynda emes pe?
- Aytylghan oiynda bir shyndyqtyng bary ras. Biraq búl ótken shaqtyng saualy. Ony soghys, jaugershilikke kóp kónil bólinedi degennen góri «tap tartysy mәselesimen» baylanystyrsaq útymdyraq bolar ma eken, qayter eken. Óitkeni revolusiya, sosializm, bolishevizm, partiya, marksizm-leninizm tarihy degenimiz tek «jenister saltanaty» tarihynan qúraldy. Bolishevizm baylardy, bilikti-bilimdilerdi, diniy-ghúlamalardy tap retinde kózin joydy. Búl bolishevikter ýshin «jenis» sanaldy. SSSR jәne kenestik respublikalardyng gimninen bastap pioner, komsomol, partiya jyrlary osy jenisterdi jyrlady emes pe?! Aqyndarymyz oghan ýn qosty. Mýsinshiler Marks, Engelis, Leniyn, Stalinning beynesin saldy. Bolystyng balasy bolghandyqtan Abaydyng ólenderi әzer degende jaryqqa shyqty. Kýishi Tәttimbetting ózi tektining úrpaghy bolghandyghy ýshin onyng kýileri qamauda jatty. Tarihshylar ózindik otandyq tarihyn tek 1958 jyldan bastap ýiretuge mýmkindik aldy. Onyng ózinde oqu programmasynyng 60-70 payyzy Kenester dәuirine arnaldy. Últtyq túlghalar, batyrlardy dәripteuge tyiym salyndy. Zamanyng osy bolghasyn tarihshylardy qalay kinalaysyn? Al tәuelsizdik alghannan keyingi uaqyttyng orny bólek. Bar-joghy 18-19-aq jyl qanshama sharua atqaryldy. Osynau azghana uaqyttyng ishinde qansha jyr, dastan, shejire jaryq kórdi. Oqityn adamdar azayghany bolmasa, qazir de adamdar kitaptyng astynda qaldy emes pe?! Biraq sening aitqanynnan eskeretin bir jay bar. Oqulyqtardaghy konseptualdyq ózgerister azdau bolyp túr. Jaqsy oqulyq az.
- Onyng sebebi nede sonda?
- Basty sebep avtorlar dúrys tandalmaytyn siyaqty. Basqa oqulyqtarda mening sharuam joq. Qazaqstan tarihynyng bes tomdyghyn jaqsy taldap oqymaghan keybir avtorlar oqulyq jazady. Jazghanda búrynghy oqulyqtar men onyng әdistemesine sýienedi. Búrynghynyng bәrin joqqa shygharugha bolmas. Degenmen kóp nәrse ózgerdi ghoy.
- Ózderiniz nege oqulyq jazbaysyzdar?
- Bizge oqulyq jaz dep tapsyrys berip jatqan eshkim joq. Oqulyqqa arnalghan qarajat kimning qolynda bolsa, tapsyrysty solar jasaydy. Áueli tamyr-tanystary, qala berse, ataq-lauazymgha jýginedi. Al kóptegen lauazymdar ol adamnyng bilimimen say emes.
- Mamandardan pikir alugha bolady ghoy?
- Áriyne bolady. Maghan osydan 3-4 jyl búryn 9-10 synyptargha arnalghan qoghamtanu pәnining oqulyghyna pikir berseniz dedi. Oqydym. Avtorlary filosofiyanyng akademikteri eken. Men shamamsha oqyp birshama pikir jazyp berdim. Mamandardy jinap pikir alyssaq degen úsynys aittym. Bir jyldan keyin qarasam әlgi oqulyq sol kýiinde ainalymda jýr. Negizinen orysshadan tym sauatsyz audarghan eken, akademik avtorlar ózderi oqymaghan boluy da mýmkin ghoy.
Shynymen de, oqulyq týzelmey oqu jýiesi jaqsarady degenge óz basym senbeymin.
- Mektepte oqytylatyn tarih pәni oqulyqtarynyng jay-kýii óte kýrdeli. Kenestik kezende qalyptasqan ghylymy tújyrymdamadan әli kýnge aiygha almay kelemiz. Oqulyq avtorlaryn tandau, jazylatyn oqulyqtyng sapasyna qoyylatyn talap nege júmsaq? Oqulyq mәselesin bir retke keltiretin uaqyt jetken joq pa?
- Men búl saualyna baylanysty óz oiymdy jogharyda aittym. Býgingi bizding jaghday osy. Ghalymdar aituyn aitady-au, biraq olardyng aitqanynan esh nәrse ózgermeydi. Búl әriyne memlekettik basqaru mәdeniyetine qatysty dýniyeler ghoy. Býgin bizde mamandardyn, halyqtyng pikirin tyndap, odan tiyisti qorytyndy jasay qoyatynday memlekettik mәdeniyet qalyptasqan joq. Barlyghy burokratiyalandyrylghan. Al burokratiyanyng ózindik ólshemi jәne oghan әser ete alatyn kiltter bar, ol kilt halyqtyng qoly jetetin jerde emes.
- Sonda, sizding oiynyzsha, ony sheshu ýshin әli de qansha uaqyt kerek?
- Ony men kesip aita almaymyn ghoy. Áueli burokratiya, korrupsiya, tamyr-tanystyq, jeng úshynan jalghasushylyqtyng joly kesilui kerek shyghar.
- Otandyq tarih ghylymynyng jýieli konsepsiyasy qalypta-suyna ne jetispeydi? Tariyh-shylarymyzdyng teoriyalyq-metodologiyalyq bilim bazasy әlsiz be, әlde onday konsepsiya qalyptasu ýshin uaqyt qajet pe?
- Men otandyq tarihtyng jýieli konsepsiyasy joq dey almaymyn. Onday tújyrymdama sonau Sh.Uәlihanov, M.Tynyshpaev, A.Nýsipbekov, Á.Marghúlannyng kezinen beri bar. Olar bes tomdyq Qazaqstan tarihyn Ghún, Ýisin, Qanly kezinen bastap jazdy. Aq Orda qazaqtyng alghashqy memleketi degen qaghida 1970 jyldary qalyptasty (K.Pishulina, Mingulov t.b.). Qazaq memlekettiligin Aq Ordadan bastau kerek degen pikirdi sonau 1852 jyly IY.N.Berezinge jazghan hatynda Sh.Uәlihanov ashyq keltirip, qazaq handarynyng kestesin Orys hannan bastap tanbalady emes pe?! Búl pikirdi keyinirek Dahshleyger, qytaylyq Su Bihaylar qoldady. Osy joldardyng avtory myna men paqyr jeke monografiya jazdym. «Alash» degenimiz qazaqtyng bir atauy degen tújyrymdy Qadyrghaly Jalayyr, Sh,Uәlihanov, M.J.Kópeev, Á.Bókeyhanov aityp ketti. Osylar konsepsiya emey nemene! Qazaq tarihy jazylghan joq dep jýrgender M.H.Dulatty, Qadyrghaly men Shoqandy tolyq oqydy ma eken ózi. Búghan mening kýmәnim bar. Onday adamdarda ghylymy izdenisten góri óz bastarynyng ambisiyasy basym siyaqty. Bardy baghalay bilseng ghana keleshekti boljay alasyn.

«Reformalaghannyng jóni osy dep tarihty búrmalap, júlmalap bet-betimen ketushilik bayqalady»

- Otandyq konsepsiya degennen shyghady. Osy Shynghys han imperiyasynyng artynda qalghan múralardyng biri tóreler instituty. Qazaqta ghana tóreler instituty kýni keshege deyin saqtaldy. Sonymen qatar biyler instituty bolghanyn zertteushiler jii aityp jýr. Qazaq tarihyn osynday instituttar arqyly zertteu barysynda konsepsiya qalyptastyrugha bolmay ma? Batyrlar instituty bolghan deymiz, әuliyeler instituty jayly da arakidik aitylyp qalady. Siz osynday pikirlerge ne aitar ediniz?
- Qazaq tarihynda sen aitqan instituttardyng bәri de bolghan. Búghan qojalar institutyn qosyp aitugha bolady. «Tóre» degenimiz Monghol úlystary biyligi dәuirinde orda manynda bolghan Shynghys han әuletinen shyqqan adamdar. Olardyng ózindik statusy boldy. Qojalar da, biyler de sonday. Biyler instituty - qazaq qoghamyndaghy fenomenaldyq qúbylys. Ol tipten qazir de qajet siyaqty (eger qara qyldy qaq jarghan әdil biyler tabylyp jatsa). Búl turaly Sh.Uәlihanov, S.Zimanov jәne basqalar jazdy ghoy.
Búl turaly Sh.Uәlihanov, S.Zimanov jәne basqalar jazdy ghoy. Qazaq tarihyn jazghanda búlardyng eshqaysysyn tys qaldyrugha bolmaydy. Qazaq tarihynda qazaq batyrlarynyng da atqarghan eleuli róli bar. Áriyne qazaq tarihynyng konsepsiyasyn osylardyng negizinde qúrugha bolmas, konsepsiya qúrudyng basty nyshany ol Qazaq memlekettiligining tarihy. Al jogharyda atalghandar memlekettilikting jeke elementteri ghana.
- Qazaqstan tarihyna reforma kerek pe? Elimizde tarihy sananyng qalyptasu prosesi qalay jýrip jatyr? Osy túrghydan alghanda býgingi uaqytqa tarihshy retinde qanday bagha beresiz?
- Tarih degen - býkil halyqtyn, últtyn, memleketting ómirbayany. Mysaly, ózing ata-babannyng ómirbayanyn ózgertip qayta jazar ma edin? Áriyne, jazbaysyng ghoy. Tarih degen - konservativtik ghylym. Ony reformalay beruge bolmaydy. Biraq, bizding tarihymyz Kenestik biylik, marksistik-leninistik iydeologiya túsynda kóptegen ózgeristerge úshyrady. Talay túlghalardyng aty tarihta atausyz qaldy. Qazaqtyng ruhany bolmys mýmkindigi tolyq ashylghan joq. Osylardy qayta qarap, shyndap tolyqtyrudy reforma dep otyrsan, onymen kelisuge bolady. Biraq bizde qazir reformalaghannyng jóni osy dep tarihty búrmalap, júlmalap bet-betimen ketushilik bayqalady. Meni qinaytyny da osy.
- Osy bet-betimen ketushilik degennen shyghady. Bizde ru-taypalardyng memlekettiligi bolmaghan degen pikir aityp jýr keybir tarihshylar. Qazaq tarihyn zerttep, búrmalap jýrgen ghalymdardyng enbekterine qatysty ne aitar ediniz? Olar әldebir mýddeli toptardyng soyylyn soghyp jýrgen joq pa? Nege olargha jauap berilmeydi?
- Memlekettilikting qalyp-tasqan ózindik teoriyasy bar. Búl ilimning M.P.Siyseronnan bastalatyn 2 myng jyldyq tarihy bar. Kóne týrik sózdiginde «El» úghymy «taypa birlestigi» degen tar jәne «halyq», «memleket» degen keng maghynada qoldanylghan. Ejelgi týrik әleminde tek hany bar júrt qana - Úlys, El, hansyz qauym - «arys», «atalyq» nemese «aymaq» dep atalghan. Ózindik ata meken jeri (territoriya), bir múrat-mýddege basy qosylghan túrghyn halqy, til mәdeniyeti, biylik salty bar ainalasyndaghy el-júrttargha jeke dara sayasiy-әleumettik qúrylym retinde moyyndalghan halyq memleket dep tanylady.
Kóshpendi memleketter taypa, taypalar odaghy, úlys elderden qúralady. Álemge memleket retinde tanylghan úlys, elder de boldy. Ghúndar 26 úlys, elden qúralsa, alghashqy Týrik qaghanaty 40 taypadan, Qanly memleketi 12 arystan qúraldy. Batys týrik qaghanaty 10 taypa birlestiginen, Ýisin memleketin qazirgi Úly jýzding bas taypalary qúrady. Ýisinder qytay tarihynda memleket (Go) dep atalady. Nayman, Kereyler de jeke handyq qúrdy. Osy maghynasynda ru-taypalardy memleket dep otyrsa, onymen kelisuge bolady. Al әrkim óz ru-taypasyn «memleket» dep otyrsa, onday pikirmen kelisuge bolmaydy. Rushyldyq (state) ortaghasyrlyq qúbylys. Qazir de kóptegen halyqtar búl kezennen әldeqashan ótip «res pablica» (Gosudarstvo), arabsha - «Mamlakatiy», parsysha - «Davlatiy») dengeyinde saltanat qúryp otyr.
Qazaqstan memleketi tәuelsizdikting arqasynda jana belesterge kóterildi. Býgin biz әlem tanyghan ELMIZ. Biraq ókinishtisi, bizde rushyldyq, jýzshildik, búrynghydan beter etek alyp bara jatqanday. Meninshe, búl - qazaqty qútqaratyn jol emes, keri sýireytin jol. Bizge qytaydan - dulat, mongholdan - qazaq jasamaq bolghan talay hatqa jauap beruge tura keldi. Bizde qazir qoldan jasaghan batyrlar kóbeyip ketti. Tarihta jongharlargha qarsy kýres kezinde erligimen tanylghan 30-gha juyq batyrdyng aty atalady. Qazir de bir ózi 30-gha juyq batyrdyng eskertkishin túrghyzyp ýlgirgen oblys bar desedi. Shynymen múnday qaptaghan qalyng batyrymyz bolsa, bastapqyda Jongharlardan nege jenildik? Orysqa nege 250 jylgha juyq uaqyt bodan boldyq? Osylardy jasap jýrgen qarapayym halyq emes, әkim-qaralar men qaltalylar. Qaltanda 5 myng dollaryng bolsa, aituly bir oblysta (mende pendemin ghoy qoryqqanymnan oblystyng atyn atay almay otyrmyn) ata-babana kóshe atyn alugha bolady desip jýr. Osynday kelensiz jaghdaylar etek alyp barady. Kóripkelder senatorlardyng arasynda da jýr. Mysal keltirelik. 701-762 jyldary ómir sýrgen qytaydyng Ly Bay degen úly aqyny bolghan. Sol Ly Bay Shu boyynda tughan dulat eken-mys degen әngime taralghaly birer jyl boldy. Qytaytanushy professor K.Hafizovadan bastap Álimghazy Dәulethanov qatarly tarihshylar onyng dulatqa esh qatysy joq ekendigi jayly talay maqala jariyalady. Biraq biz janylyppyz degen eshkimdi estigen joqpyz.
Qúday-au sonda búl qazaqtan han, batyr tumaghan ba?
Aqtanberdi, Abay, Maghjany bar qazaqtyng sonau ÝII-ghasyrda ómir sýrgen qaydaghy bir Ly Bay degen luhanda nesi bar?
Múnday әngimeler bireulerge biznesi ýshin kerek bolsa, endi birine ruly elining aldynda óz basynyng abyroyyn kóteru ýshin qajet. Al, tipten ýshinshi bireui ýshin «atyng shyqpasa, jer órtenin» kebi. Artynda qansha top, kimder túrmasyn bәribir múnday ótirikter órge baspaydy. Áli-aq shyndyqtyng shanynyng astynda qalatyn bolady.

«Keleshekten ghana ýmit kýtemin»

- Tarihshylardyng basy nege birikpeydi? Barlyghynyng iyleytini bir terining púshpaghy emes pe? Ár qaysysy ózinshe zerttep, ózinshe tarih jasap jýredi. Nege birigip últ tarihyn tolyq jazyp shyqpasqa. Osynday bastama kótergender boldy ma? Mýmkin osydan shyghar tarihy sananyng qalyptaspay jatqany...
- Ghylym degen izdenisten tuady. Sondyqtan әrkim tarihtyng qyr-syryn óz betimen izdestirip, beytarap pikirler úsynyp jatsa, ol qúptarlyq. Marksizm-leninizm 70-80 jyl boyy tarihshylardyng basyn qosyp keldi ghoy. Baylaugha basy syimaghan M.Tynyshpaev, S.Asfandiyarovtar atyldy, Bekmahanovtar sottaldy, M.Áuezov, Q.Sәtbaevtar jer audaryldy. Basqasynyng kópshiligi iydeologiyanyng aitqanyna baghyndy. Biz odan ne úttyq? Aqyry sosializm qúlady. Tarihtyng byt-shyty shyqty emes pe?! Sondyqtan men tarihshylardyng «basyn biriktiru» degen pikirge qosyla almaymyn. Kerisinshe birikpegeni jaqsy. «Qazaqtyng tarihyn tolyghymen jazyp shyghu» degen bir kezennin, bir buynnyng qolynan keletin is emes.
Aghylshynnyng әigili ghalymy Spenserding «Ghasyr óz tarihyn ózi jaza almaydy» degen qanatty sózi bar. Al biz bolsaq, qazaqtyng tarihyn 20 jyldyng shenberine syighyzyp, oiyp túryp jazyp tastaghymyz keledi. Tarih olay jazylmaydy. Songhy 20 jyldyng tarihyn biz emes, bizden keyingi úrpaq jazsa, ol shyndyqqa birtaban jaqynday týsedi. Sen qoyghan saualynda «tarihshylardyng basyn qosu» turaly aityp qaldyn. Osydan 4-5 jyl búryn Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory bolyp túrghan kezinde professor M.Q.Qoygeldiyev «Qazaqstan tarihshylarynyng qauymdastyghyn» qúryp tarihshylardyng kýshin biriktiruge әreket jasaghan edi. Biraq búl bastama sonshalyqty qoldau taba qoymady. Sebebi, býginderi bizding tarihshylardyng arasynda S.Asfandiyarov pen M.Tynyshpaev bolghan nemese Bekmahanovty kinalau kezindegi siyaqty jagha jyrtysqan aiqyn qayshylyq bolmaghanymen pendeshildik pen menmendik (ambisiya) múnday birlesuge jol bere qoymady.
Óz basym tek keleshekten ghana ýmit kýtemin.
- Agha, auyz toltyryp aitarlyqtay qanday janalyqtarynyz, josparlarynyz bar?
- Qaraghym, keshirersin, men osy bir «auyz toltyryp» degen sózdi únatpaytyn adammyn. Búl sóz adamdy ózin-ózi maqtaugha shaqyryp túrady. Bireuler mening jazghandarymdy oqyp, tipten syny pikir aityp jatsa da quanar edim. Biraq múnda qyzyq ózi, lauazymdy nemese ózine etene jaqyn, tanys adamy bolmasa atyndy atamay-aq enbeginning kerekti jerin kóshirip ala salady. Múnda kelgeli beri Qazaq memlekettiligi tarihymen ainalysyp jýrmin. Búryn da birer kitaptarym shyqty. Biraq kópshilikke kóp tanys emes. Tanystyryp ta jatqanym joq, keshikpey «Shynghys han jәne Qazaq memleketi» atty monografiyam jaryq kóredi. Kólemi 47-48 baspa tabaq. Enbek Qazaq memlekettiligi tarihyn zertteuge arnalghan. 1994 jyldan beri jazylghan maqalalarymdy jinaqtap «Kózqaras» degen atpen Pavlodardan shygharyp jatyrmyn. Áli de bir monografiya jazatyn oiym bar. Birshama material jinaldy. Atyn aldyn-ala jariyalaghym kelmey otyr.
- Súhbatynyzgha rahmet!

Súhbattasqan
Dәuren Seyitjanúly,

ushkiyan.kz

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Tarihshylardyng arasynda jagha jyrtysqan qayshylyq joq, tek pendeshildik, menmendik bar»