Últ mýddesi (memleket mýddesi) jolyndaghy úly kýres qay zamanda da bir sәtke toqtaghan emes. Búl kýresting mazmúny ózgermeydi. Tek formasy ghana zamanyna qaray auysyp otyrady. Al, kýreskerdi últ tudyrady. Qazaq elining býgingi territoriyalyq, memlekettik, mәdeniy-tarihy jәne tildik, halyqtyng hәm últtyq birtútastyghy altyn basyn Alashtyng baqyty jolyna bәigege tikken batyr úldardyng kýreskerligi men erligining enbegi. Sonday sardar túlghanyng biri jәne biregeyi, eki ghasyr toghysyndaghy óliara shaqta qazaqtyng kóshin algha sýiregen, sol jolda mert bolghan - memleket jәne qogham qayratkeri Altynbek Sәrsenbayúly.

12-nshi qyrkýiek - Altynbek Sәrsenbayúlynyng tughan kýni. 

Últ kýresi jolynda ólgen erde arman joq. Óitkeni, qara orman qazaqtyng jadynda sózi jattauly, beynesi saqtauly.

Altekennin tughan kýnine oray, kóz tirisinde jazylghan maqalalarynyng biri –« Búqpantaydyng búlghaghy nemese biylik aqyrynda jónine keldi...» atty maqalasyn berip otyrmyz.

 «Abai.kz»

 

 

 BÚQPANTAYDYNG BÚLGhAGhY NEMESE BIYLIK AQYRYNDA JÓNINE KELDI...

Týie tolghaqtary bitti. Biylik aqyrynda azaptan qútyldy. Bir jaghyna shyqty. Qazirshe tek saylau kýnin ghana aiqyndady. Nazarbaev óz joldauyn dauystap oqyghan kýnnen-aq belgili bolghan edi: saylaudy attap ketpesi. Saylau bolady. Aua rayy qolaysyz bolsa da. Qar men jauyngha qaramastan. 2007-shi jyly emes. 2006-shy jyly emes. Al dәl 2005-shi jyly! Óitpese súlu biykeshtey sylandap qajeti ne edi?

Búghan kýmәn tughyzghandar kim? Oppozisiya ma? Joq! Baspasóz be? Joq! Bәlkim, qogham bolar? Joq. Onda kim? Biylik pe? Dәl ózi!

Biylghy jyly saylau óterin bәri de biledi. Ásirese, biylik. Biraq ol ony moyynday qoyghysy kelmedi. Bәlkim, qorqaqtaghan shyghar. Uaqytynan búryn qajeti qansha degendey. Halyqtyng basyn qatyryp qajeti ne degendey. Uaqyty keler, bәrin de biler...

Múnyng bәri de bekershilik edi. Bәri de bәri turaly biletin. Al biylikke eshkim de sengen joq. Tipti OSK tóraghasy Júmabekov múny joqqa shygharghanda da senbedi. Ol qúddy gestapo qolyna týsken partizanday qasaryssa da. Saylau bolaryn Ádilet ministri Zaghipa Baliyeva joqqa shygharghanda da senbedi. Mәjilis saylauynan keyin senimnen júrday bolghandyghy ýshin ghana emes. Óitkeni ótirikting ebedey­siz qúlaghy tym sorayyp túrdy.

Preziydentke qajet bolghan kezde, ózderiniz bilesizder, mýmkin emes nәrse joq. Tipti biz­ding bet monshaghy tógilip túrghan ýkimetimizden 100 miyl­liardty súray salu týkke túrmaydy. Biylik degeniniz әiel sekildi. Eger ol birdeneni súray qalsa, eng dúrysy - bere salu. Óitpese qaltagha qoldy ózi salady.

Alayda әngime búl turaly emes.  Saylau biylghy jyly ótui tiyis dep nýkte qoyylsa kerek edi. Nelikten? Endi búl da eshkimge qúpiya bol­mas. Shetelden qaraqoshqyl búlt tónip keledi. 2006 jylghy qantarda AQSh-ta preziydent Nazarbaevtyng eks-kenesshisi Djeyms Giffenning soty bastalady.

Qashanda da solay, múhittyng ar jaghynan kýn kýrkirey bastasa, bizdegiler bereke tappaydy. Saldary «Katrinadan» da jaman boluy mýmkin. Bizding ýstemdik qúrushy biylik ýshin. Mine, sóitip keybireu­ler oigha qaldy. Ne isteu kerek? Týsinikti jayt, tezdetip saylau ótkizu kerek! Eng bastysy - tezdetu! Sot bastalghangha deyin. Kýnәgha batsa da ótkizu qajet. Kóp bolsa, әdettegisin aitar. Eshteneni de bilmeymiz, sarang qúlaghymyz eshteneni de estimeydi degendey. Kerek deseniz, biz Aydan týskendeymiz, an-tanbyz degendey birdenelerdi oilap tabar. Sodan song aiyptay bersin. Ázireyil sanalarmyz, bizge tipti qoldaryn bermeytin bolar. Týkirdik, esesine saylanghan bolamyz! Áriyne, adamgershilik túrghydan alghanda kýte túrghan da abzal. Mәsele, tipti arifmetikagha tirelip qalghan joq. Sarjambas bolghansha otyrghandar az ba eken? Áne, keybir adamdar otyz jyl boyy basqarghan. Shyndyghyna jýginsek, olardyng aqyry aqyrzamangha ainaldy. Suharto, Saddam Huseyn, Slobodan Miloshevich. Ári qaray jalghastyrmasaq ta jeter. Bushtan Bushqa deyin otyrghany da manyzdy emes. Tayau kýnderi ózi kezdesken Klintonnyng eki merzimin de sóz etpey-aq qoyalyq.

Alayda kýte túru qajet-aq edi. Saylaudy sot dýrmeginen keyin ótkizse ghoy. Halyq kimge dauys bererin biler edi. Bәlkim, ayaq astynan aqtap qalar? O, onda qanday jenildik seziler edi! Ásirese, oppozisiya ýshin. Ony sebepti, sebepsiz silkile­mes edi. Giffenning qarmaqqa ilinip qalghanyna olardyng ne jazyghy bar edi!

Endi aiqyn boldy, saylaudyng nelikten osy jeltoqsanda óteti­ni. Týsinikti-aq. Biraq osy bir sәtsiz qoyylymnyng - spektakli­ding qajeti ne edi? Oghan deputattar, Konstitusiyalyq kenes, ministrler, partiyalar qatysty ghoy. Aqylgóisingen bireu aitty ghoy: «Núrekeng qalaghan kezde «biz jariyalaymyz» dep. Birden-aq jariyalay salmady ma. Saghyzday sozghany nesi?

Onay sharua qayda dersin. Múnyng da óz búqpantayy bar. Kez kelgen qugha KK-ning sheshimi tabylar deytin sóz shyqqan. Te­gin aitylmaghan. Ýlken kisige kedergi keltirip qaytsin. Onyng qoly tiymey jatty emes pe. Aymaqtardy armansyz aralady, saylaushylarmen kezdesti. Say­lau­aldy nauqanyn jýrgizdi. Mine, endi onysyn ayaqtap ta ýlgerdi. Merziminen búryn. Esi ketken eski zamandaghyday, ózi oza shapty. Al basqalar ýlgermey jatsa, ózde­rinen kórsin, ol endi manyzdy sanalmaydy. Olardy bәribir birneshe saghat boyy «Habardan», «Qazaqstannan» kórsetpeydi ghoy.

Mine, endi bәri de tamasha! Kezdesuler ótkizdi. Pikirlerdi tyndady. Bә­rine ýiip-tógip uәde berdi. Endi jaghany jaylaugha jiberip, dem alsa da bolady. Endi Jarmahan Túyaqbaymen teledidardaghy pikir-tartystan batyl týrde bas tartsa da bolady. Meyli ol endi qalypqa salyn­ghan, dayyndalmaghan saylaushylarmen kezdese bersin. Nemese, kerisinshe, «dayyndalghandarmen», yaghni, tas pen tayaq berilgen­der­men-aq...

Preziydent óz nauqanyn, mine, ayaqtap shyqty. Saylaudy jariya­lay berse de bolady. Onyng bitkenin kýtti de, jariyalady.

 

BIR ÓZENGE EKI RET TÝSUGE BOLA MA NEMESE BASTY MÁSELE TURALY ESKI ÁNDER

Tayau kýnderde preziydent adal saylaugha uәde berdi. Elge jәne de shekaradan tys jaqtardaghy әrqily obkomdar men qalakomdargha. Álem demokratiyanyng sharyqtauynan shashalugha tiyis edi. Keng mýmkin­­dikter silkindirip tastasa kerek edi. Bәrin de. Ásirese synshylardy. Biraq әseri joq. Jiger­len­dirmeydi de. Bizding jaghdayymyzda múnday saliqaly mәlimdemeler bayaghydan-aq erekshe qozghalys tughyzbaydy. Vishnevskiy aitqanday: «Madam, men sizdi sýimeymin ghoy, dәl siz ýzdikkendey...»

Preziydent Nazarbaev tura bylay dep mәlimdedi:

«...men óz mindetimdi tereng tý­sinemin әri aldaghy saylaudyng meylinshe erkin, adal әri ashyq ótui ýshin jәne de qorytyndylary qazaqstandyqtardyng da, halyqaralyq qoghamdastyqtyng da zәredey kýmәn tughyzbauy ýshin qolymnan kelgenning bәrin de jasaytyn bolamyn».

Ádemi me? Áriyne, әdemi. Búl әdemilikten qorqynysh tuyndaydy.

Bizding elimizde әdemilikten qarabayyrlyqqa deyingi aralyqtyng jarty qadamgha da jetpey­tini belgili ghoy.

Osyghan úqsas birdenelerding búryn bolghany este saqtalyp qalypty. 1998 jylghysy da. 2003 jylghysy da. 2004 jylghysy da. Sózbe-sóz qaytalan­ghanday.

Chernomyrdin jaryqtyqtyng aitqanynday bolyp túr. Al ol araq turaly ghana aityp qoyghan joq qoy. Basqashasy qoldan kel­meydi. Ol san ret «kepildik bergen», «qamtamasyz etken», «yqpal etken». Onyng bәrining nemen tynghany belgili. Ótken kýzde «qamtamasyz» etkeni sondaylyq, әli kýn­ge deyin jýrek ainytady. Kóp­shilikting dauys beruge degen kónilin qaldyryp tyndy. Bizdi qoyshy - deputattardyng ózi qo­laysyzdanyp jýr. Kimge ol ke­pil­dik berdi, sol parlamentke top ete týsti. Al qalghandary, halyqty qosqanda, jay ghana jerge «top ete týsti». Tirshiligimizding siqy osynday...

Áriyne, sengin-aq keledi. Ýmit sonynan óledi degendey... Biraq sene almaysyn. Seneyin dep ózindi qanshalyqty qinasang da. Sóz bar. Biraq naqtyly qadam joq! Tipti bir taban da jylju joq! Eger ol mәjilisting sol jiy­nynda Ortalyq saylau komiys­siya­synyng qúramyna oppozisiya ókilderin engizse ghoy... Sodan song onyng ókilderin okrugtik uchas­kelik komissiyalardyng qúramyna tendey jaghdayda engizse. «Elektrondyq aldamshyny» alyp tastasa. Oppozisiyagha memle­ket­tik kanaldarda sóileuge mým­kindik berse. Ózderining gazette­ri men ýnparaqtaryn kedergisiz taratsa. Eger de... Eger de... On­da ait­qan sózde­rine senip te qalar ma edik...

 

TÝLKI, TAUYQ KÝRKEGE TIRKEUGE TÚRDY NEMESE TAGhY DA ADAL SAYLAULAR TURALY...

Eger adamnyng ayaq-qolynyng sausaqtarynan bastap tәn shirui (gangrena) bastalsa, әdette ony kesip tastaydy. Dәrigerler solay deydi. Jәne de ony kesheuil­detpey, dereu jasaydy!

Bizding elimizde sayasy reforma jasau qajettiligi bayaghyda pisip jetilgen. Qay jaghynan alsanyz da. Meyli obektiyv­tik, meyli subek­tivtik túrghydan bolsa da. Ásirese, subektivtik jaghynan. Mine, sol «subektiyv­tik» degenimiz - shirudin-qaghynudyng naq ózi. Ol qangha tarap, barlyq tәndi býldirmey túr­ghanda, býgin kesip tastau kerek. Ertenge qaldyrsa, odan da kóbirek kesuge tura keledi. Búl - kýn tәrti­bindegi basty mәsele.

Býginde, ókinishke qaray, bәri de bir adamnyng - preziydent Nazarbaevtyng qolynda túr. Bas dәriger beynesinde. Anyghynda bas hirurg­tin. Bas terapevti de, anesteziologty da, tizim boyynsha odan arghylaryn da bir ózi almastyrghan keyipte.

Songhy 10 kýn ishinde bas dәri­ger osy mәselege qatysty birin-biri joqqa shygharatyn ýsh týrli mәlimdeme jasady. Tóreligin ózderiniz aitynyzdar.

1) Respublikalyq on telearna boyynsha kórsetilgen tikeley efirde ol bylay dedi: «Parla­ment­ting sanyn kórnekilik túrghyda úlghaytu - búl tipti de demokratiyanyng mәse­lesi emes. Atqarushy organdar taghayyndala ma, nemese saylana ma, búl da demokratiyanyng mәse­lesi emes. Demokratiyanyng mәse­le­si ashyq ta әdil saylaularda. Mine, búl bas­ty mәsele bolugha tiyis. Al endi partiyalyq tizim boyynsha ma nemese partiyalyq tizim boyynsha bolmauy degenge kelsek, taghy da talqylap, Qa­zaqstangha qaysysy kerek ekeni turaly pikirlesu qajet».

2) Konstitusiyanyng 10 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq konferensiyada bylay dep mәlim­dedi: «Biz osynau jyldary sondaylyq enbekpen qol jetkenning bәrin oi­lanbastan istel­gen bir qadammen syzyp tastap, balalarymyzdyng bolashaghyn tәuekelge sala almaymyz.

Biylik degeni­miz, búl - eng aldymen, jauap­ker­shilik. Sondyqtan da men býkil jauapker­shi­likpen bylay deymin: biz senimdi bolghanda gha­na әreket etemiz - ta­rih bizge ekinshi ret mýmkindik ber­meydi.

Ekonomikanyng bәsekege qabi­lettigi jetimsiz bolyp, azamattyq qogham nyghaymaghan jaghdayda radikaldyq sayasy reformalardy asyghys, demek, dayyndalmay jýrgizu әleumettik túrlausyzdyqty tughyzuy jәne liyberaldyq qúndylyqtardan aiyrugha, demokratiyalyq ýrdister­ding toqtaluyna soqtyruy mýmkin. Múny biz keybir postkenestik respublikalardan bayqap otyrmyz. Búl tek solardan ghana bayqalyp otyr­ghan joq.

Sondyqtan qoghamda býginde jýrip jatqan pikirtalastyng bas­ty mәselesi - demokratiyalyq reformalardyng qarqyny turaly mәsele.

Men kezen-kezenmen evolusiyalyq yryqtandyrudy jaqtaymyn, múnda intensivtik ekonomikalyq damu sayasy jýieni demokratiyalandyrudyng terendigi men túraqtylyghyn aiqyndaydy. Álem­dik tәjiriy­be, sonyng ishinde bizding kórshileri­miz­ding tәjiriy­besi kórsetkenindey, kedey qa­uym­dastyqtarda demokratiya men sayasy bostandyq esh mýmkin emes».

(Múnda ol bizding ekonomikamyzdyng «bәsekege qabilettiligining jetimsizdigin» moyyndaghanyna shýkirshilik eteyik, az bolmaghanda kósh basshylardyng qataryndamyz degendi tyqpalay berushi edi).

3) Al parlamentting sessiyasyn asharda 1 qyrkýiekte sóile­ge­ninde bylay dedi: «...men ózimning tóraghalyghymmen Demokratiyalyq reformalar baghdarlamasyn әzirleu jәne naqtylau jónindegi memle­kettik komissiya qúrudy josparlap otyrmyn. Onyng qúramyna parlament deputattary, preziydent әkimshili­ginin, Ýkimettin, partiyalardyn, qoghamdyq birles­tikterding jәne ýkimettik emes úiymdardyng ókilde­ri kiretin bolady. Komissiya 2006 jyldyng mausymynda naqty úsynystaryn beruge tiyis.

Tek osynday tereng demokratiyalyq ózgerister ghana bizding ekonomikalyq tabystarymyzgha say keletin bolady...

Álbette, ornyqqan demokratiyalyq dәstýrlerding joq ekeni de ras jәne bizge «tәjiriybe jasau men qatelik keshu» tәsilimen algha jýruge tura keledi. Búl onay jol bola qoymaydy. Múny da biz bilemiz. Onaylyqpen kel­meytin osy tarihy qayta qú­rudy biz sol arqyly elimizding bolashaghy ýshin qazaqstandyqtardy odan әri toptastyra týse­miz degen ýmitpen jýrgizuge tiyispiz».

Bir-birinen mýlde bólek, túraqsyz ýsh joldau. Múndaydy býginde qoyyrtpaq deydi. Qaysysyna senemiz?

Búl ne - bolyp-tolghandyq pa? Álde «óltiruge bolmaydy keshirim jasaughanyn» jana týri me? Eger songhysy bolsa, onda ýtir belgisi qay jerden qoyylady? Jәne de bastysy, ony qoya­tyn kim? Eger joldaulary osynday әrqily bolsa, onda preziydentke qalay senesin? El ýshin týiindi mәsele boyynsha basy әnki-tәnki bolghan adamgha elding taghdyryn tabystap, biz orynsyz tә­uekelshildik jasap otyrghan joqpyz ba?

1999 jyly preziydent ózining inaugrasiyasyndaghy sózinde qazaqstandyqtargha tek eki nәrse boyynsha uәde etti - demokratiya men әl-auqattylyghy. Esim­de, sózin dayyndaugha ózim de qatys­tym. Keyinnen ol basqasha aita bastady: aldymen ekonomika, sodan keyin sayasy reforma degendey. Birde atty arbanyng aldyna jekse, endi birde artqa...

Jeti jyl ótti. Demokratiya joq - ol aitpasa da týsinikti. Soghan oray әl-auqattylyq ta joq. Onyng sózine qaraghanda ekonomika gýldengen. Statistikanyng derekteri boyynsha elimiz­degi ishki ónim shygharu ósude. Al baqytqa kenelu, yaghny halyqtyng әl-auqattylyghynyng jaqsaruy joq! Ázirshe onyng tóbesi de kóri­ner emes. Qashan bolary da týsiniksiz. Áli jeti jyl kýtu kerek pe?

Búl arada basqa iydeya tuyndaydy. Bәri ýshin jәne birden әl-auqattylyqty jasay almaysyn. Ol úzaq ta. Sondyqtan, bәl­kim, basqasha jasap kóruge bolar? Eger kórsetilgen retpen qisyny kelmese. Mysalgha aitalyq, aldymen - demokratiya, sodan song - ekonomika! Qara da túrynyz, iske asyp-aq ketedi! Óitkeni demokratiya kezinde úrlaugha kónbeydi. Saylanghan bas­qarushylargha da ynghaysyzdyq tuady. Gazetter shu kótere­di. Parlament tekseru jýrgize bastaydy. «Elektorat» alandaydy. Aqshany budjetten «suy­ryp alu» qiyndaydy. Tipti gharyshtyq baghdarlamalar ýshin bolsa da. Piramidalar men múhitariumdar ýshin de.

Preziydent sayasy reformalargha uәde etken dәl sol kýni, elimizding ekinshi bir shetinde týn qaranghylyghyn jamylyp, bir adam­gha sógis berdi. Taghdyrlyq mәni zor reforma men sógis jariyalauda ne baylanys bar? Mәsele mәnisi sógiste emes. Onyng kimge berilgendiginde.

Sógisti Ghalymjan Jaqiyanov­qa berdi. Qayratty da qajymas adamgha. Oghan býginde kýshtep mal baqtyryp qoyghan. Belgili bolghanynday, kýndiz de, týnde de. Zan­dy belden basa otyryp. Bizde qay jerde zang saqtalghan edi?

Onyng serigi bar. Esimi - Núr­súltan. Ghalymjan odan jarty saghatqa súranghan. Ýige baryp, jyly kiyim әkeluge. Týn suytyp, jauyn jauargha ainalghan son. Dәl osy arada týngi jortushylar, polkovnikter sap ete qalady da, bolmady dep akti qattaydy. Sonymen sógis jariyalaydy.

Sógis degeniniz - shartty-merziminen búryn bosatugha jasal­ghan tyiym salushylyq. Ony zang boyynsha 2 qazanda bostandyqqa shygharugha bolar edi. Sayasy reformalar baghdarlamasynyng bastaluy osy emes pe?!

Alayda bireuler múny tipti de qatty qalamaytyn kórinedi. Bir Núrsúltan jiberedi, ekinshisi - qalamaydy. Óitkeni Jaqiyanov sayasatpen ainalysatyn bolady.

Oypyr-au, ol onsyz da ainalysyp keledi ghoy. Ol - «Ádiletti Qazaqstan ýshin» qozghalysy kenesining mýshesi.

Mynanday súraq tuyndaydy: «Eger kelesi kýni onyng qol astyndaghylar ózining aitqanynyng bәrin syzyp tastaytyn bolsa, onda memleket basshysynyng sózining shynayylyghyna qalaysha kóz jetkizip, senuge bolady?! Bireu­ler aitar, bәlkim, nelikten ol dep. Solay-aq bolsyn. Onda «ne­likten ol» kim? Qanday sebeptermen әr kezde «nelikten ol» jauapkershilikten taysalyp ketedi? «Nelikten oldy» tek bir ghana adam bolatynday jýieni jasaghan Nazarbaev kinәli. Dәl sonyng ózi! Ol kimge ókpe artady? Bir qaraghanda ókpelemeytin de sekildi. Tek әr kezde-aq songhynyng taptyrmay ketetini jaman. Túiyqtalyp qalghan shenber bolyp shyghady.

Mineki, Nazarbaev Ghalymjan Jaqiyanovty bostandyqqa shyghardy deyik. Onda onyng jazylyp qoyylghan jaqtastary ghana emes, tipten biz de, oppozisiyadaghylar da, «raqmet» aitar edik. Tipti «óitkimiz kelmese» de...

Nemese basqa bir mysal, Nazarbaev sóz bostandyghy turaly aitady. Shyndyghyna sayghanda, ol zannyng shenbe­rinde, yaghny qysqa qarghybauda boluy tiyis dep birden atap kórsetedi. Is jýzinde qalay? Jurnalisterdi endi qorqytpaydy, olardy óltire bastaydy. Gazetti jay ghana jauyp tastamaydy, olardy joygha tyrysady. Prokuratura oppozisiyalyq úiymdardyng ghimarattary men ýilerin zansyz tin­tedi jәne demokratiyalyq basylymdardy zansyz tartyp alady. Poliyseyler oppozisiyalyq gazet­terdi satyp jýrgen kempirlerdi qughyndaydy. Pre­ziydentting sayasy ózgeristing qajettigi turaly әrbir sózinen keyin dýnie tarylyp sala beredi. Elimiz ýshin qorqynyshty. Onyng qazirshe basqa sóz aita qoymaghany qanday ghaniybet...

 

JEKE-JEKE DAUYS BEREMIZ, NEMESE NAZARBAEV IYDEOLOGIYaSYNYNG «SAUYN SIYRY» TURALY

Aymaqtardaghy saylaualdy óz saparyn ayaqtay kele Almatyda bolghan Nazarbaev túraqtylyq turaly taghy da til qatty.

Ol «túraqtylyq - bizding basty jetistigimiz» dedi. Dúrys-aq aityp túr! Túraqtylyq - bizding jetistigimiz! Onyng ghana emes! Bizder ýi-ishimizben, әuletimiz­ben, aulamyzben, qalamyzben dostyq qarym-qatynastamyz. Myna bizder bir-birimizben atys­qandy qalamaymyz. Bir-birimiz­ding kózimizge shúqymaymyz. Adamdar birlik pen kelisimning qa­jettiligin ejelden-aq týsingen. Búl kóp últtyq eldegi tirshilik etuding birden-bir tәsili. Biz etnikalyq jәne diny úrys-keristerding eng bir qantógisti jәne eng bir maqsatsyz ekendigin bilemiz. Ony bastap alghan song toqtatu mýmkin emes. Biz osyny óte ertede týsindik. Bizding halqymyzdyng kýshi de osynda.

Preziydentti qoldaushy keybir úiymdardyng keng týrde jarnamalanghan nauqandary eske oralady. Olar bylay deydi: «Orys­tar Nazarbaev ýshin!». Qazaqstandyqtar emes, halyq emes, al kóp etnostardyng biri. Mine, solay. Súrau salusyz, referendumsyz. Jay ghana úighara sala, aldyn ala anyqtap qoyghan. Bizde Konstitusiya da, zandar da joqtay-aq. Búlargha múnday qúqyqty kim bergen? Múnday batyldyq qaydan payda bolghan?

Mynanday paradoks bar. Soltýstikke qaray jaqyndaghan sayyn oblys әkimderining totalitarlyq sipaty asqyna týsedi. Ondaghy әkimderding bәrin de býrip ústaghandary sonshalyq, dem aludyng ózi qiyngha týsedi. Shekten shyqqan jaysyzdyq.

Osynday oblystardyng bi­rinde ala­bóten jaghdaylar boy kórsetti. Soltýstik Qazaqstan oblysyndaghy, biylikke jaqyn biznesmenning biri shaghyn avto­bus­tar satyp alghan. Oghan oilaryna kelgenin jazyp, әldeqanday úiymdargha syigha tartqan. Olar da mәz. Jayau jýrip dauys ber­meytinine! Siz biylikting búghan qanshalyqty qatysy bar dep oilarsyz? Nelikten onyng qatysy bar ekenin qaranyz.

Sonymen qosa ol kóptegen súraqtardyng tuyndauyna sebepker boldy. Dәlirek aitqanda, 130 súraqtyn. Qazir bәri oilanuda. Oilanyp jatyr. Elekten ótkizude. Al qazaqtar kimge da­uys berui kerek? Ukraindyqtar she? Nemister she? Tatarlar? Dýngender? Kәrister? Evreyler? Assiriylikter de tandau jasaugha tiyis qoy. Tabasarandyqtar. Nganasandyqtar. Mine, osynday 130 qoylanghan, ot shashqan súraqtar! Birden-bir jalghyz ghana súraq boluy tiyis qoy! Qazaqstandyq! Jalpy memle­kettik! Jalpy últtyq!

Bylaysha aitqanda, biylik syzyqtan attap ótti. Ol shekten shyghyp ketti. Biz qadir tútqannyng bәri de býline bastady. Nazarbaev qolyna eki qyrly pyshaq aldy. Onymen kesuge de bolady, sonday-aq ózindi jaraqattap aluyna da bolady.

Ukrainanyng múnly tәjiriybe­si birden eske oralady. Onda basqa pәle izdegen sayasy tehnologtar eldi jasandy týrde bóluge tyrysty. Shyghys pen Batysqa! Ukraindyqtar men orystargha!

Sayasy tehnologtardyng oiyndary qanbaghan sekildi. Kýres­ker­lik kýiinishi men taptalghan sezimderi әli de qalghan. Jensik alugha yntyzarlyq qalghan. Olardy bizge shaqyrghan kim?

Eng qorqynyshtysy: biylik ýnsiz otyr. Prokuratura ýnsiz. Sottar ýnsiz. Ýkimettik BAQ ýnsiz. Ýki­mettegi iydeologtarymyz ýnsiz. Almatyny eskishe Alma-Ata dep ataugha tózgisi kelmeytin «jazylyp qoyylghan» qazaq «patriottary» da ýnsiz. Bәri de ainala qorghanghan jәne ýndemeydi.

Búlardyng oiyndary ózgeshe. Qauipti. Saldarlary onaygha soq­paytynday.

Olar Yugoslaviyanyng mysalyn úmyta qalghan ba? Karabahty úmytqan ba? Oshty úmytqan ba? Joq, esterinde. Búl turaly jii aitady. Olay bolsa múnday­gha nege barady?

Bireu aldygha maqsat qoyghangha úqsaydy: qanday qúnmen bolsa da jenu kerek. Qanday qúnmen - manyzdy emes. Jenu kerek. Arghy jaghy kórine jatar! Olar maqsat qúraldy aqtaydy dep oilasa kerek. Biraq múnday qúral boluy tiyis emes qoy! Maqsaty da qaterge baylanghan. Etnikalyq belgileri boyynsha dauys beruge shaqyrghan elding taghdyry ne bolmaq? Jiktelumen tynbaq. Olay etuge bolmaydy!

Sheshimin kýtken súraqtar bar. Búl - basqa is. Últtyq mәseleler de barshylyq. Alayda ony sheshu qajet. Jay ghana sheshu. Kýndelikti. Árbir naqtyly jaghdayda. Mәsele­lerdi toptap-toghyta bermey. Olardy túzdap qoymay. Býgingidey ke­yin­gige syr­ghytyp tastamay. Sheshu, yaghny qanday da bir qadam jasau kerek. Ymyrashyldyq jolyn izdeu­men. Onsyz avtoritarlyq jýie qiraghan kezde, memleket te qú­lap tynady.

Ministrlikter men әkimat­tar­­dyng basshylyq qúramyn qaranyz. Telefon anyqtamalaryn paraqtanyz. Orys tildegiler tegin­degi adamdardy kóbi­rek kezdes­tiresiz be? Lauazymdyq qyzmette otyrghandaryn. Qoghamda mún­day mәsele bar ma? Bar. Talqylana ma? IYә. Demek, olardy sheshu kerek.

Búl kvota belgileu degendi bil­dirmeydi. Búl azghantay adamdar tobynyng preziydentti qoldau turaly jasaghan mәlimdemeleri problemalardy ózdiginen sheshe salady degendi bildirmeydi. Búl sayasy jýiening zalaldy ekendigin bildiredi. Ol demokratiyalyq túr­patta emes. Ol jabyq. Ol әdette adal emes joldarmen qalyptastyrylghan.

Demek, demokratiya turaly mәselege qaytadan oralamyz. Jәne de bir ghana jenis qajet. Demokratiya men parasatty oy jenisi.

Týrkistangha sapary kezinde Nazarbaev til sayasatyn jýrgiz­gen kezde abaylau qajettiligin, memlekettik tildi ýnemi, kezen-kezenderimen engizu jó­ninde ait­ty. Dúrys-aq siyaqty. Alayda aqiqattan alystyq mynadan bayqalady: aitylghan sayasattyng ózining kórin­beytindigi qalay? Kezen-kezenimen jýrgizu qajet emes. Nelikten? Óitkeni istelinip jatqan is joqtyng qasy. Istelinip jatyr degenderi tek qaghaz jýzinde. Esep bar. Búryshtamasy bar. Mәlimdemesi bar. Tek qana is jetispeydi.

Tatyrlyq oqulyqtar men metodika az ba? Búl - shynayy shyndyq. Layyqty mamandar jetki­lik­siz be? Aqiqaty osy. Mektepterde til pәni kónil qaldyrarlyqtay jýrgizile me? Áriyne. Eng auyr jyldardyng ózinde telearnalarda til ýiretu baghdarlamalary shyghyp túrdy. Býginde ol joq. Fakt.

Áytse de til jogharydan tónip túrghan semserge ainaldy.

Shaghystyru qúralyna ainaldy. Sayasy úpay jinaytyn qúral boldy.

Biylik qylmystyq sipat alghan kezde, qylmys biylikke ainalyp shygha keledi!

Biylghy jyly biylik oppoziy­siya­men kýres ýstinde búrynghy ornynda qalmaudy úighardy. Janalyqtar engizdi. Onysy - qyl­mys­tyq әlemdi sayasy kýreste paydalanu. Búl Ós­kemende, Shymkentte jәne Atyrauda synaqtan ótti. Ol jayynda demokratiyalyq BAQ kóp jazdy. Al ýki­mettik basylymdar jaq ashpady.

Búl da - jol beruge bolmaytyn jaghday. Búl da - shekten shyghushylyq. Etnosayasy qúrylymdardaghy jaghday siyaqty. Tarih múnymen jәne qylmystyq әlemmen oinaudyng qauipti ekendigin kórsetedi. Múnyng al­ghashqysy mýlde priyn­siyp­shil, al ekinshisi prinsip ataulyny mo­yyndamaydy. Kóptegen rejiym­derding últshyldarmen, diny eks­tremistermen jәne jay ghana bandittermen auyz jalasu tәjiriy­besining basqarugha kón­beytin tótenshe jaghdaygha úryndyraryn kórse­tip berdi. Olar óz qarularyn op-onay óz «dostary» men «qamqorshylaryna» qaray kezenuge beyim túrady.

Qazirding ózinde zardap shekkender bar. Tәni jaraqattanghandar da. Moralidyq túrghydan qorlanghandar da. «Ádiletti Qa­zaqstan ýshin» qozghalysynyng belsendileri tәn jaraqatyn al­dy. Al biylik moralidyq soqqygha úryndy.

Biylikting oppozisiyany jaqsy kór­meytini týsinikti. Al banditter biylikke kómekke keletindey olargha әleumettik jaghynan jaqyn element bolghany ma? Kim kimdi qoldaydy? Biylik bandiyt­terdi me? Nemese banditter biylikti me? Kim útysqa shyqty? Qylmys­qa deyin qúldilaghan biylik pe? Nemese biylik dengeyine deyin kóterilgen banditter me? Týsi­nik­siz. Ayqyn nәrse bireu: sonday biylik ýstemdik qúrghan qogham útyldy...

Múnyng bәrining jogharghy jaghynda biylikting túrghandyghy әu degennen-aq týsinikti boldy. Tobyr arasynda әkimshilik qyzmetker­le­ri jýrgen kezde-aq. Avtobuspen banditterdi tasymaldaghanda-aq. Olardyng qauipsizdigin polisiyanyng kýzetkeninde-aq. Sottyng Jabayy Armandy bir jylgha jazalaghanynda-aq. Jabayy Arman taghdyr tәlkegimen basqalar ýshin tútyldy. Qanday kórinis dersiz! Jabayy Arman kýlli biylik ýshin jauap berdi! Ol «jabayy biylik» beynesine ainaldy.

Men ózime mynanday súraq qoyamyn: biylik sonshalyqty kimnen qorqady? Ol neden qorqady? Qylmystyq әlem onyng songhy sýienishi, senimdi tyly bolarlyqtay sonshalyqty onyng jaghdayy shatqayaqtap ketken be?

 

TAGhY DA ShEKTEN ShYGhUShYLYQ TURALY

Gazetterdi qalay da oqu qa­jet. Kez kelgenin. Tipti ertengi as kezinde de. Sonda ghana eli­mizde ne bolyp jatqandyghyn týsinesin.

Jaqynda keybir respublikalyq jәne aumaqtyq BAQ bir hatty jariyalady. Elimizding shyghys aimaghyndaghy 16 jastaghy qyz anasynyng hatyn. Búl mektep oqushysy jergilikti AIIB bastyghynyng mәjbýrleui boyynsha jergilikti jengetaylar qolyna týsedi. Kәme­let­tik jasqa tolmaghan qyzdyng «qyzmetin» kóptegen audandyq dókeyler paydalanady. Tipti audan әkimi de. Qyz ózi­ning basynan keshken qasireti turaly aitady. Alayda ony qútqaru jóninde ol eshtene de iste­meydi. Tyndady, kónil kóterdi, úmytyp kete bardy...

Attan salarlyq fakt. Qylmyspen kýresuge tiyisti biylikting ózi adamdardy qylmystyq jolgha iytermeleydi. Adamdar, әsirese, audan dengeyindegiler, qauqarsyz, qorghansyz qala beredi. Qorghaushysy joq. Qúqy joq. Olardyng ýreyge berilgendigi sonshalyqty, tipti kóp nәrsege tózuge bar. Tipten olardyng balalary jezókshege jәne janadan payda bolghan feodaldardyng qúldaryna ainalsa da.

«Totalitarlyq» kenestik zamanda múndaydyng mynnan birindey ghana kinәraty bolsa, onday sheneu­nik qyz­metinen quylyp, partiyalyq biyletinen    aiyrylar edi. Al zang qyzmet­ker­leri keminde bes jylgha otyrghyzylar edi. Býginde múnday «qayratkerler» ózderin tolyq biyliktegi qojayyndarday sezi­nedi. Eng tó­men bolghanda audan den­geyinde. Olardyng ne istegisi kel­se de erikteri ózderinde. Olargha esh­kim eshtene de aitpaydy!

Ekinshi mysal. Almaty әkimi Tasmaghambetov «erlik» jasady. Polisiyanyng kýsheytilgen jasaghynyng jәrdemimen qorghansyz әielderdi qughyndady. Olardy tayaqqa jyqqyzdy. Ayyp tólet­tir­di. Temir torgha qamatty. Ne ýshin? Oghan qabyldaugha, jazylugha kelgendigi ýshin.

Onyng qol astyndaghylar adamdardy óz menshigindegi ýilerinen shygharyp tastady. Óz pәterle­ri­nen. Júpyny basqalqalary men lashyqtarynan. Qonys audarylghan jataqhanalarynan. Múnyng ornyna olargha sәikes kelmeytin aqy úsynady. Keyde tipti qorlanatynday somany atady. Mún­day­da ol beysharalar qala әki­mine barmaghanda, kimge múnyn shaqpaq edi?

Onda nege әkim men onyng qaramaghyndaghylar el aldyna shyqpady? Mәselening mәn-jayyn nege týsindirip bermedi? Poliyseyler nege sharasyz әielder men qarttardy soqqynyng astyna aldy? Qala túr­ghyndary tólegen salyqtyng esebinen olargha osy ýshin jalaqy tólene me? Búl turaly baspasózde kóp jazyldy. Al preziydent oghan tipti maqtau sóz aityp: «Jaraysyn, Imanghali, jaqsy júmys istep jatyrsyn», - dep qolpashtap qoydy.

Taghy bir mysal. Jaqynda Manghystaudaghy әriptesterimiz keldi. Olar býgingi biylikting adamy bet-beyneden aiyrylghanyn dәleldeytin taghy bir soyqan jagh­daydy aitty. Ol jaqtaghy múnayshylardyng narazylyq aksiyasyn ótkizip jatqanyn júrt biletin shyghar.

Júmysshylar jalaqylaryn ósirudi talap etip jatyr. Olar en­bektegi ahualdyng jaqsaruyn qa­laydy. Jer astynan qansha múnaydyng «sorylyp» jatqanyn eng jaqsy biletin solar ghoy. Al ómirde esh ózgeris joq. Jergi­likti basshylyq olardyng zandy talabyna qúlaq aspady. Qughyn úiymdastyrdy. Kәsipodaq qoz­ghalysynyng belsen­dilerin qamap tastady. Bireulerin - 15, endi bireulerin - 5 kýnge.

Ol jaqta Kendirli degen demalys orny bar ekeni belgili. Bir ortanqol menedjer óz tughan kýnin әlgi demalys ornynda «atap ótipti». Dóngelek data da emes, әnsheyin kezekti tughan kýn. «Óte qarapayym» ótipti. Eki charterlik reyspen Reseyden estrada júl­dyzdary jetki­zilipti. As-sudyng bәri de sol jaqtan әkelinipti! Osy «qayretkerdin» qúrmetine atylghan otbúrqaqty sol manaydyng halqy anyz qylyp aityp jýr eken. Janghyryghy býkil ob­lys­qa jetipti. Bar bolghany osy-aq.

Basshylar Monte-Karlolarda sayrandap jatsa, Qúdaydyng jóni. Biz ony bayqamaymyz. Al júrttyng bәrining kózinshe sәn-saltanat qúryp jatsa, búl - adamgershilikke jat nәrse. Ási­rese, qarttardyn, zeynet­ker­lerdin, ýisiz-kýisiz, júmyssyz jýrgenderdin, mýgedek­terding jәne bastyq nemese biznesmen bolyp tuu peshenesine jazbaghandardyng kózinshe tayrandau dúrys pa? Al múndaylar milliondap sanalady. Búl milliondar osy «bayshykeshterdin» sa­uyq-sayranyna biri qyzghanyshpen, biri ashu-yzamen, endi biri kektene qaraydy.

Búl turaly nege tәptishtep jazyp otyrmyn? Óitkeni búl ómir zandylyghyna ainalyp barady. Búl qaptaghan sandar men syzbalargha qaraghanda býgingi biylikting bet-beynesin jaqsy aighaqtaydy. Búl - ótirikke, jalghan uәdege, jemqorlyqqa, paraqorlyqqa, prinsipsiz­dikke negizdel­gen, adamgershilikten ada biylik­ting bet-beynesi. Olardyng teje­gishi isten shyqqan. Eshqanday shet-shek degendi bilmeydi. Úyat seziminen júrday. Olar qoghamgha pysqyryp ta qaramaydy. Olargha basshylarynan basqalardyng sózi sóz emes. Mine, osylar saylaugha týskeli jatyr.

Múnday biylik óte qauipti. Ol ózdiginen sauyghyp kete almaydy. Esh qareket jasamasaq, ol búryn­ghydan da erkinsip ketui mýmkin. Sóitip, qoghamdy, onyng jas azamattaryn iritip-shiritedi. Basty qauip - osy.

Preziydent «ay sayyn Gruziya men Ukrainanyng ministrleri bizden sabaq alugha keledi» dey­di. Olar qanday ýlgi alady? Berer sabaghymyzdyng týri osy ma?

 

ARTYQShYLYQ DEGENIMIZ KEMShILIK BOLYP ShYGhYP JATSA...

Taghy da preziydentke jýgi­neyik. Bir Nazarbaev oppozisiya­ny «shә­uil­dek» dep atady. Ekinshi bir Nazarbaev, kerisinshe, onyng kerektigi men manyzdylyghyn ait­ty. Bizde ol órken jayyp keledi-mis. Búl ekeuining qaysysy shyndyqty aitty, bilmeymin.

Birinshi Nazarbaevqa jauap bergim kelmeydi. Jalpaq tilmen birdene deuding reti bolsa da... Olay etkim kelmeydi. Eng aldymen, әdepten ozbayyq. Al ekin­shisimen pikir jarystyryp kó­reyin. Ótken saylauda demokratiyalyq kýshter jeniske jetti. Olar jalpy alghanda, saylaushylardyng 50 payyzynyng dausyn jinady. Búl - halyqtyng erkin bildiruining shynayy nәtiyjesi boyynsha jasalghan tújyrym. Búl turaly kóp aityldy, kóp jazyldy.

Demek, biylik jappay jýgen­siz­­dikke boy aldyryp, kýshti әkimshi­lik resursty, kompromattar soghysyn, aqparattyq blokadany, birik­kken oppozisiya bel­sen­dilerine qysym jasap, bopsalau әdisterin paydalansa da jenilis tapty. Olardyng demokratiyalyq oppozisiyagha qarsy qoyar eshtenesi bolmady. Al oppozisiyalyq kýshter aqparattyq, qarjylyq jәne adam resurstary az bolsa da qazaqstandyqtardyng - miliondaghan saylaushylardyng jýregine senim úyalata bildi.

Ángime «biylikte kim, oppozisiya jaghynda kim bar?» degen súraqqa tirelip túrghan joq. Mә­se­le jeke adamdar turaly emes. Ángime demokratiyalyq kýshter úsynghan iydeyalar turasynda. Olar halyqqa shynymen qajet. Olar qoghamnyng qajetti­lik­teri men mýddelerine say. Mәsele osynda! Mine, sondyqtan biz kýn sayyn teledidardan sol bir qoyyrtpaqty kóremiz. Mine, sondyqtan, kompiuterlik tehnologiyany, sputnik pen arnayy effekti­lerdi eseptemegende, baspasóz bayaghy Brejnev zamanyna qayta oralyp jatqanday.

Sondyqtan ol «qola» pat­riarhtyng beynesin qalyptastyrugha tyrysady. Sondyqtan kýn sayyn, saghat sayyn «kósemge degen sýiispen­shilik» pash etilip jatady. Sondyqtan aldyn ala dayyndalghan adamdar «jyrlaryn» jyrlap jatady. Aq patshagha alghys, alghys, taghy da al­ghys. Barlyghy ýshin alghys: jaryq ýshin de, gaz ýshin de, kýn ýshin de, týn ýshin de. Múghalimder - oqytyp jatqany ýshin, oqushylar - oqyp jatqany ýshin raqmet aitady. Qolyn sýi ghana qaldy. Ontýstik­tegi kórshimiz siyaqty. Biznesmender oghan óz biznesi jýrip jatqany ýshin alghys aitatyn kórinedi. Múnysynyng jany bar. Eger oghan nemese onyng jaqyndaryna әldene únamay qal­sa, ol bәrin tartyp aluy mýmkin ghoy. Bir kýni qarttar jinalyp, baqytty balalyq shaghy ýshin preziydentke alghys aityp jýrmese boldy.

Keybir arnalar «kek alu saghatyn» úiymdastyryp, oppozisiyagha qara kýie jaghyp-aq baghuda. Ese­sine, «jarylqaushyny» madaqtap, onyng astyna kópshik qongdy. Ol bizding teledidarymyzgha myqtap «ornyghyp» aldy. Qosqyshqa súqqanynnyng bәri sol kisi turaly sóileytin boldy. Ýtikting ózin qosudan qorqatyn boldyq. Ol kýndiz-týni ekonomikanyng túraqtylyghyn, memle­ketting qorghanysqa qabiletti­ligin, kespening qalyndyghyn, sýtting maylylyghyn, dәnning tolyqtyghyn «oylap», bas qatyryp jýredi. Áyteuir, óz basym teledidardy qosqan sayyn, «Kazpravdany» oqyghan sayyn múnyng bәrin kenestik kezde bastan ótkerge­ni­mizdi oigha ala beremin. Múnday eki úday sezimge tek men ghana bólenip otyrmaghanymdy bilemin.

Múnyng bәri bos әureshilik qoy. Búrynghy Nazarbaev jaqsy edi. Elding jaghdayy onsha jaqsy bolmaghan kýnning ózinde Nazar­baev halyqqa únaytyn. Shiraq, elgezek jәne shynshyl edi. «Qolamen» qaptalmaghan, shang baspaghan Nazarbaev edi ol.

 

DEMOKRATIYaLYQ KÝShTER QANDAY?

Olar saylaugha búryn-sondy bolmaghan birynghay kýshpen keldi. Olar barghan sayyn qarqyn aluda. Qoghamdaghy bedelderi ósu­de. Olar birlese aldy jәne «Ádi­letti Qazaqstan ýshin» qozghalysy shenberinde birynghay saylau-aldy koalisiyasyn qúra aldy.

Songhy ailardyng ishinde ghana onyng qataryna 250 mynnan astam mýshe qosyldy. Onyng edәuir bó­ligi búryn eshqanday partiyalarda bolmaghandar. Búdan birneshe ay búryn keybir iydeologtar kórealmastyng sózin aitqan edi. Olar blok ból­shek­tenip qalady degen tújyrym jasady. Bәribir ambisiya aspangha shapshidy-mys.

Bir-birimen shaynasady. Ár­kim óz jolymen ketedi.

Oppozisiya olay emestigin dә­leldedi. Tarihta birinshi ret qoghamnyng neghúrlym iske tatyrlyq kýshteri - partiyalar, qozghalystar, ýkimettik emes úiymdar birlesti. Olar ortaq maqsat jolynda birtútas komandada jú­mys isteude. Osy uaqyt ishinde kóp sharua atqaryldy. Ortaq sheshimder jasaldy. Birynghay strategiya bar. Olar aldaghy saylaugha birynghay kandidatty anyqtady. Olardyng kandidaty - belgili memlekettik jәne qoghamdyq qayratker Jarmahan Túyaqbay.

Keybir adamdar ony «naghyz qareketting adamy» dep ataydy. Esesine qanday Qarekettin! Jәne qanday sәtte! Milliondar­gha shyndyq turaly mәlimdeu ýshin bәrinen bas tartu! Árkimning qolynan kelmeytin is.

Ol óz ómirine jasalghan qastandyqty basynan ótkerdi. Qoryqpady. Shetke shyghyp qalmady. Kerisinshe, minezding tabandylyq ýlgisin kórsetti. Tandanugha tatyrlyq jeke batyldyghyn tanytty. Ol әr nәrseni óz atymen atap, óte kýshti mәlimde­me jasady. Jәne qazirgi preziy­dentti adal kýresuge shaqyrdy.

Túyaqbay úiymdastyrushynyng tamasha ónegesin kórsetti. Óz iydeologiyalary boyynsha әrtýrli sayasy kýshterdi, belgili qogham qay­ratkerlerin toptastyru, olarmen kýndelikti birlesken júmysty jolgha qoy - onay is emes. Onyng basshylyghymen Qa­zaqstannyng Jana Konstitusiyasynyng jobasy jasaldy. Búl - dausyz irgeli qújat. Ol saylau aldyndaghy baghdarlamanyng sayasy bólimine kiredi.

Jarmahannyng basshylyghymen auqymdy ortasha - shúghyl әleu­mettik-ekonomikalyq baghdarlama jasaldy. 2006-2010 jyl­dar­gha arnalghan. Ony jasaugha belgili ekonomister, sarapshylar, tәji­riybeli adamdar qatysty. Qysqa merzim ishinde kedey­shilikti jenu­din, korrupsiyamen kýresting arnayy baghdarlamasy, sonday-aq basqa da eleuli mәselelerge arnalghan, mú­qiyat qarastyrylghan qújattar jasaldy.

Keybireuler oppozisiya әlsiz degendi taghy da aita alar ma eken? Jәne bireuler oppozisiya «shәuil­dek» degendi aita alar ma eken?

Biylik әlsiz jәne qorqaq. Oppozisiyamen kýresu ýshin zansyz tәsilderdi jәne qughyndaudy paydalanatyn - biylik. Zansyz týrmelerge otyrghyzatyn - biylik.

Sayasatkerler men baspasózge teatrlandyrylghan sot pro­sesterin jasaytyn - biylik. Onday biylikting ghúmyry úzaq bolmaydy.

 

ELITANYNG AUYSUY APATQA ÚRYNDYRA MA?

Mәngilik biyleushi bolmaydy, múny bәrimiz de biluge tiyispiz. TMD biyleushilerining qasireti bir ghana mәselege tirelip túr: avtoritarlyq ýlgi-qalyptyng bolashaghy joq jәne asa ziyandy.

Biz preziydent Nazarbaevtyng enbegin joqqa shygharmaymyz. Ásirese, Tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy. Ol KSRO taraghannan keyin teris ssenariy­lerding óristeuine jol bergen joq. Ol tipti manyzdy reformalardy bastap ta ketti. Ras, orta jolda toqtap qaldy. Bәlkim, toqtatty. Kim toqtatty? Otbasy ma, dostary ma, alpauyttar ma, ainalasy ma! Ne kerek, onyng býgin óz halqyna bergeninen góri alghany әldeqayda kóbeyip ketti. Preziydentting kemshiligi men qateligi onyng jetistikterin basyp ozyp ketti. Shyn jetistikte­rin de, qoldan jasalghan «jetis­tik­terin» de.

Masqaralyqqa úshyrap, abyroydan birjolata aiyrylyp qalmasy ýshin múnday jaghdayda ózin-ózi syilaytyn sayasatkerler sahnadan ketedi. Áriyne, әrkim әrtýrli jolmen ketedi. Bireuler Boris Elisin siyaqty keshirim súrap ketedi. Ekinshi bireuler Vaslav Gavel sekildi halqyna raqmeti men rizashylyghyn aita otyryp ketedi.

Kýndelikti tirlikte adamnyng kóp mәselege tereng ýnile ber­meytini de bar, biraq saylaudyng túsynda halyqtyng sanasy ótkir­lene, janghyra, úshtala týsedi. Qogham shyndap oilana bastaydy. «Biz qanday qoghamda ómir sýrip jatyrmyz?» dep ainalasyna jiti kóz tastaydy. Qúndylyqtargha, jaghdaygha, kónil-kýige bagha beriledi, ony jan-jaqty paryqtaydy. Osy prosesting bizding azamattarymyz ýshin, hal­qymyz ýshin asa paydaly әri jemisti bolatynyna óz basym senimdimin.

Bizge qazir «Nazarbaev - túraqtylyqtyng kepili» dep ýsti-ýstine tópep aityp jatyr. Nazarbaevsyz bizding memleket qarang qalady eken-mis.

Endi osy jerde tómendegidey súraq óz-ózinen tuyndaydy, sonda ol 14 jylda ne qúrghan? Memleket pe, joq әlde jeke menshik kompaniya ma? Al eger, jaman ait­pay jaqsy joq, ol ayaq astynan birdenege úshyray qalsa she? (Áriyne, Qúday múnyng betin әri qylsyn). Biraq bizding bәri­mizding taghdyrymyz Allanyng qolynda ghoy. Múnday jaghdayda býgingi parlamentting eldegi tynyshtyqty saqtap túrugha shamasy jete me? «Ekinshi» adamymyz Ábiqaev jagh­daydy túraqtandyra ala ma? Kýdigim kóp. Óitkeni olardyng óki­­lettiligi jalghan. Eliy­tanyng auysuy qajet pe? IYә, qajet. Eng bolmaghanda, eski biy­likting qate­ligi men qylmysy eli­mizding da­muyna kedergi keltirmeui ýshin.

Kim jenedi? Uaqyt kórsetedi. Ne desek te, oppozisiya ýlken be­­lesterden ótti. Qazir kýshinde. Biylik qorghanugha kóshti. Qaru-jaraq satyp aluda. Poliyseylik terror úiymdastyryp, oyyna kelgenderin jasauda. Ándijan­daghy qandy oqighany eske týsirip, múryndary oq-dәrining iyisin erte bastan seze bersin degen oimen halyqty qorqytyp, ýrkitip baghuda.

 

BIYLIK ÝShIN KIMDER KÝRESEDI?

Qalay aitsaq ta, qalay ton pishsek te, shynayy ýmitker ekeu ghana. Olar: demokratiyalyq kýsh­terding kóshbasshysy Jarmahan Túyaqbay men qazirgi preziydent Núrsúltan Nazarbaev. Áriyne, búl preziydenttikke layyqty bas­qa túlgha joq degendi bildir­meydi. Kerisinshe, bizde Nazarbaevqa balama bola alatyn la­yyqty sayasatkerler jeterlik. Biraq bizding zanymyz da, onyng ýstine sayasy mýmkin­dikter de kez kelgen ýmitkerge 12 kýnde 90 mynnan astam dauysty jinata qoymasy da belgili.

Ásirese, qorqytyp-ýrkitu, basqan izindi andu, arandatu asqynyp túrghan uaqytta. Múnday kedergini asa quatty, qarjysy bar sayasy qúrylymdar ghana jene alady. Biylikti eseptemegende, әzirge múnday mýmkindikke ie qúrylym «Ádiletti Qazaqstan» ghana.

Múnyng ózi de preziydenttik saylaugha eki-aq adam týsedi degendi bildirmese kerek. Me­ninshe, búl nauqangha Túyaqbay men Nazarbaevtan basqa taghy eki-ýsh ghabbasovtar aralasady. Ghabbasovtar demokratiyalyq kýsh­terding dausyn bólip-jaryp, elektoratyn bólshekteuge tyrysady. Olargha biylik kómektesedi. Dauys jinap beredi. Olar ýshin baghdarlama jazyp, maqala jariyalap otyrady. Olar preziy­dentti synamaydy. Onyng esesine Túyaqbaydy «ózing aqymaqsyn» degen prinsippen jerden alyp, jerge salatyn bolady.

Búl da asa manyzdy emes. Jyldar óter. Sol kezde halyq býgingi biyleushi biz ýshin kim boldy jәne artyna ne qaldyrdy dep óz-ózinen súraytyn bolady. Sol kezde onyng óz qolymen saraylar men zәulim ýy túrghyzghany, Astanany, nemese Atyraudy sal­ghany, qol qoyghan jar­lyqtary, qanday zauyt pen fabrika salghyzghany manyzdy bolmay qalady. Múny ózgeler de túrghyza, sogha alady. Eng manyzdysy, jal­ghyz myna mәsele ghana bolyp qalmaq: ol qanday qúndylyqtardy qalyptastyrdy jәne ózinen keyin halyqqa qanday qogham qaldyryp ketti!

Eger nazarbaevtyq kezende qoghamnyng negizgi qúndylyqtary jappay sybaylas jemqorlyq, nigilizm, arsyzdyq, qylmysqa jauap bermeushilik, azghyndyq, kedey­shilik, bostandyqqa jol bermeu, tózbeushilik bolsa, onda búl jyldar Tarihta qara әrippen jazylady.

Eger Nazarbaevtan keyin әr adamgha teng dәrejede mýmkindik berilgen jarqyn qogham, adamnyng erkindigi men bostandyghyn qúr­metteu, memleketting әrbir adam aldyndaghy biyik jauapker­shiligi,  adam­ger­shilikke negizdelgen saya­sat, eng aldymen adamnyng qamyn kýit­teytin bәsekeli ekonomika qalsa, onda ol Tarihta ózining jaqsy atyn qaldyrary sózsiz.

Ol reformalardy jýzege asyrushy jәne ony logikalyq týrde ayaqtaghan adam retinde de Tariyhqa ene alar edi. Nemese biylikke, iygilik pen syi-qúrmetke ómirining sonyna deyin jabysyp qalmay, uaqtyly әri der kezinde ketip qalu arqyly da Tariyhqa ener edi.

Biraq Tariyhqa jaghymsyz jaghymen de enui әbden mýmkin. Avtoritarlyq biyleushi retinde. Birde-bir ret әdil de taza saylau ótkizbegen adam retinde. Óz halqynyng dausyn úrlaghan, sol arqyly onyng bolashaghyn kýl-tal­qan etken adam retinde.

Múnyng bәrine men kózjúm­bay­lyqpen qaray almaymyn. Memle­ketimizding bolashaghy ýshin ghana emes. Tәuelsizdigimizding qaz-qaz túra bastaghan qaterli de kýrdeli shaghynda úzaq jyldar onymen qoyan-qoltyq birge júmys istegenim ýshin. Men Qazaqstannyn ózining mýmkin­digin paydalana almay, bosqa jiberip alghan memleket bolghanyn qalamaymyn. Tek men ghana emes, mening buynym da. Bizden keyingi buyn da.

Sondyqtan da keyde osynday maqala jazugha tura keledi. Maghan tәn emes janrda.

Abai.kz