ۇلت مۇددەسى (مەملەكەت مۇددەسى) جولىنداعى ۇلى كۇرەس قاي زاماندا داء بىر ساتكە توقتاعان ەمەس. بۇل كۇرەستىڭ مازمۇنى وزگەرمەيدى. تەك فورماسى عانا زامانىنا قاراي اۋىسىپ وتىرادى. ال، كۇرەسكەردى ۇلت تۋدىرادى. قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى تەرريتوريالىق، مەملەكەتتىك، مادەني-تاريحي جانە تىلدىك، حالىقتىڭ ءھام ۇلتتىق بىرتۇتاستىعى التىن باسىن الاشتىڭ باقىتى جولىنا بايگەگە تىككەن باتىر ۇلداردىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ەرلىگىنىڭ ەڭبەگى. سونداي ساردار تۇلعانىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، ەكى عاسىر توعىسىنداعى ءولىارا شاقتا قازاقتىڭ كوشىن العا سۇيرەگەن، سول جولدا مەرت بولعان - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلى.

12-ءنشى قىركۇيەك - التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. 

ۇلت كۇرەسى جولىندا ولگەن ەردە ارمان جوق. ويتكەنى، قارا ورمان قازاقتىڭ جادىندا ءسوزى جاتتاۋلى، بەينەسى ساقتاۋلى.

التەكەڭنىڭ تۋعان كۇنىنە وراي، كوز تىرىسىندە جازىلعان ماقالالارىنىڭ ءبىرى –« بۇقپانتايدىڭ بۇلعاعى نەمەسە بيلiك اقىرىندا جونiنە كەلدi...» اتتى ماقالاسىن بەرىپ وتىرمىز.

 «Abai.kz»

 

 

 بۇقپانتايدىڭ بۇلعاعى نەمەسە بيلIك اقىرىندا جونIنە كەلدI...

تۇيە تولعاقتارى بiتتi. بيلiك اقىرىندا ازاپتان قۇتىلدى. بiر جاعىنا شىقتى. قازiرشە تەك سايلاۋ كۇنiن عانا ايقىندادى. نازارباەۆ ءوز جولداۋىن داۋىستاپ وقىعان كۇننەن-اق بەلگiلi بولعان ەدi: سايلاۋدى اتتاپ كەتپەسi. سايلاۋ بولادى. اۋا رايى قولايسىز بولسا دا. قار مەن جاۋىنعا قاراماستان. 2007-شi جىلى ەمەس. 2006-شى جىلى ەمەس. ال ءدال 2005-شi جىلى! ويتپەسە سۇلۋ بيكەشتەي سىلاڭداپ قاجەتi نە ەدi?

بۇعان كۇمان تۋعىزعاندار كiم؟ وپپوزيتسيا ما؟ جوق! ءباسپاسوز بە؟ جوق! بالكiم، قوعام بولار؟ جوق. وندا كiم؟ بيلiك پە؟ ءدال ءوزi!

بيىلعى جىلى سايلاۋ وتەرiن ءبارi دە بiلەدi. اسiرەسە، بيلiك. بiراق ول ونى مويىنداي قويعىسى كەلمەدi. بالكiم، قورقاقتاعان شىعار. ۋاقىتىنان بۇرىن قاجەتi قانشا دەگەندەي. حالىقتىڭ باسىن قاتىرىپ قاجەتi نە دەگەندەي. ۋاقىتى كەلەر، ءبارiن دە بiلەر...

مۇنىڭ ءبارi دە بەكەرشiلiك ەدi. ءبارi دە ءبارi تۋرالى بiلەتiن. ال بيلiككە ەشكiم دە سەنگەن جوق. تiپتi وسك توراعاسى جۇمابەكوۆ مۇنى جوققا شىعارعاندا دا سەنبەدi. ول قۇددى گەستاپو قولىنا تۇسكەن پارتيزانداي قاسارىسسا دا. سايلاۋ بولارىن ادiلەت مينيسترi زاعيپا باليەۆا جوققا شىعارعاندا دا سەنبەدi. ءماجiلiس سايلاۋىنان كەيiن سەنiمنەن جۇرداي بولعاندىعى ءۇشiن عانا ەمەس. ويتكەنi وتiرiكتiڭ ەبەدەي­سiز قۇلاعى تىم سورايىپ تۇردى.

پرەزيدەنتكە قاجەت بولعان كەزدە، وزدەرiڭiز بiلەسiزدەر، مۇمكiن ەمەس نارسە جوق. تiپتi بiز­دiڭ بەت مونشاعى توگiلiپ تۇرعان ۇكiمەتiمiزدەن 100 ميل­لياردتى سۇراي سالۋ تۇككە تۇرمايدى. بيلiك دەگەنiڭiز ايەل سەكiلدi. ەگەر ول بiردەڭەنi سۇراي قالسا، ەڭ دۇرىسى - بەرە سالۋ. ويتپەسە قالتاعا قولدى ءوزi سالادى.

الايدا اڭگiمە بۇل تۋرالى ەمەس.  سايلاۋ بيىلعى جىلى ءوتۋi تيiس دەپ نۇكتە قويىلسا كەرەك ەدi. نەلiكتەن؟ ەندi بۇل دا ەشكiمگە قۇپيا بول­ماس. شەتەلدەن قاراقوشقىل بۇلت ءتونiپ كەلەدi. 2006 جىلعى قاڭتاردا اقش-تا پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ەكس-كەڭەسشiسi دجەيمس گيففەننiڭ سوتى باستالادى.

قاشاندا دا سولاي، مۇحيتتىڭ ار جاعىنان كۇن كۇركiرەي باستاسا، بiزدەگiلەر بەرەكە تاپپايدى. سالدارى «كاترينادان» دا جامان بولۋى مۇمكiن. بiزدiڭ ۇستەمدiك قۇرۋشى بيلiك ءۇشiن. مiنە، ءسويتiپ كەيبiرەۋ­لەر ويعا قالدى. نە iستەۋ كەرەك؟ تۇسiنiكتi جايت، تەزدەتiپ سايلاۋ وتكiزۋ كەرەك! ەڭ باستىسى - تەزدەتۋ! سوت باستالعانعا دەيiن. كۇناعا باتسا دا وتكiزۋ قاجەت. كوپ بولسا، ادەتتەگiسiن ايتار. ەشتەڭەنi دە بiلمەيمiز، ساراڭ قۇلاعىمىز ەشتەڭەنi دە ەستiمەيدi دەگەندەي. كەرەك دەسەڭiز، بiز ايدان تۇسكەندەيمiز، اڭ-تاڭبىز دەگەندەي بiردەڭەلەردi ويلاپ تابار. سودان سوڭ ايىپتاي بەرسiن. ازiرەيiل سانالارمىز، بiزگە تiپتi قولدارىن بەرمەيتiن بولار. تۇكiردiك، ەسەسiنە سايلانعان بولامىز! ارينە، ادامگەرشiلiك تۇرعىدان العاندا كۇتە تۇرعان دا ابزال. ماسەلە، تiپتi اريفمەتيكاعا تiرەلiپ قالعان جوق. سارجامباس بولعانشا وتىرعاندار از با ەكەن؟ انە، كەيبiر ادامدار وتىز جىل بويى باسقارعان. شىندىعىنا جۇگiنسەك، ولاردىڭ اقىرى اقىرزامانعا اينالدى. سۋحارتو، ساددام حۋسەين، سلوبودان ميلوشەۆيچ. ءارi قاراي جالعاستىرماساق تا جەتەر. بۋشتان بۋشقا دەيiن وتىرعانى دا ماڭىزدى ەمەس. تاياۋ كۇندەرi ءوزi كەزدەسكەن كلينتوننىڭ ەكi مەرزiمiن دە ءسوز ەتپەي-اق قويالىق.

الايدا كۇتە تۇرۋ قاجەت-اق ەدi. سايلاۋدى سوت دۇرمەگiنەن كەيiن وتكiزسە عوي. حالىق كiمگە داۋىس بەرەرiن بiلەر ەدi. بالكiم، اياق استىنان اقتاپ قالار؟ و، وندا قانداي جەڭiلدiك سەزiلەر ەدi! اسiرەسە، وپپوزيتسيا ءۇشiن. ونى سەبەپتi, سەبەپسiز سiلكiلە­مەس ەدi. گيففەننiڭ قارماققا iلiنiپ قالعانىنا ولاردىڭ نە جازىعى بار ەدi!

ەندi ايقىن بولدى، سايلاۋدىڭ نەلiكتەن وسى جەلتوقساندا وتەتi­نi. تۇسiنiكتi-اق. بiراق وسى بiر ءساتسiز قويىلىمنىڭ - سپەكتاكل­دiڭ قاجەتi نە ەدi? وعان دەپۋتاتتار، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس، مينيسترلەر، پارتيالار قاتىستى عوي. اقىلگويسiنگەن بiرەۋ ايتتى عوي: «نۇرەكەڭ قالاعان كەزدە «بiز جاريالايمىز» دەپ. بiردەن-اق جاريالاي سالمادى ما. ساعىزداي سوزعانى نەسi?

وڭاي شارۋا قايدا دەرسiڭ. مۇنىڭ دا ءوز بۇقپانتايى بار. كەز كەلگەن قۋعا كك-نiڭ شەشiمi تابىلار دەيتiن ءسوز شىققان. تە­گiن ايتىلماعان. ۇلكەن كiسiگە كەدەرگi كەلتiرiپ قايتسiن. ونىڭ قولى تيمەي جاتتى ەمەس پە. ايماقتاردى ارمانسىز ارالادى، سايلاۋشىلارمەن كەزدەستi. ساي­لاۋ­الدى ناۋقانىن جۇرگiزدi. مiنە، ەندi ونىسىن اياقتاپ تا ۇلگەردi. مەرزiمiنەن بۇرىن. ەسi كەتكەن ەسكi زامانداعىداي، ءوزi وزا شاپتى. ال باسقالار ۇلگەرمەي جاتسا، وزدە­رiنەن كورسiن، ول ەندi ماڭىزدى سانالمايدى. ولاردى ءبارiبiر بiرنەشە ساعات بويى «حاباردان»، «قازاقستاننان» كورسەتپەيدi عوي.

مiنە، ەندi ءبارi دە تاماشا! كەزدەسۋلەر وتكiزدi. پiكiرلەردi تىڭدادى. با­رiنە ءۇيiپ-توگiپ ۋادە بەردi. ەندi جاعانى جايلاۋعا جiبەرiپ، دەم السا دا بولادى. ەندi جارماحان تۇياقبايمەن تەلەديدارداعى پiكiر-تارتىستان باتىل تۇردە باس تارتسا دا بولادى. مەيلi ول ەندi قالىپقا سالىن­عان، دايىندالماعان سايلاۋشىلارمەن كەزدەسە بەرسiن. نەمەسە، كەرiسiنشە، «دايىندالعاندارمەن»، ياعني، تاس پەن تاياق بەرiلگەن­دەر­مەن-اق...

پرەزيدەنت ءوز ناۋقانىن، مiنە، اياقتاپ شىقتى. سايلاۋدى جاريا­لاي بەرسە دە بولادى. ونىڭ بiتكەنiن كۇتتi دە، جاريالادى.

 

بIر وزەنگە ەكI رەت تۇسۋگە بولا ما نەمەسە باستى ماسەلە تۋرالى ەسكI اندەر

تاياۋ كۇندەردە پرەزيدەنت ادال سايلاۋعا ۋادە بەردi. ەلگە جانە دە شەكارادان تىس جاقتارداعى ارقيلى وبكومدار مەن قالاكومدارعا. الەم دەموكراتيانىڭ شارىقتاۋىنان شاشالۋعا تيiس ەدi. كەڭ مۇمكiن­­دiكتەر سiلكiندiرiپ تاستاسا كەرەك ەدi. ءبارiن دە. اسiرەسە سىنشىلاردى. بiراق اسەرi جوق. جiگەر­لەن­دiرمەيدi دە. بiزدiڭ جاعدايىمىزدا مۇنداي ساليقالى مالiمدەمەلەر باياعىدان-اق ەرەكشە قوزعالىس تۋعىزبايدى. ۆيشنەۆسكي ايتقانداي: «مادام، مەن سiزدi سۇيمەيمiن عوي، ءدال سiز ۇزدiككەندەي...»

پرەزيدەنت نازارباەۆ تۋرا بىلاي دەپ مالiمدەدi:

«...مەن ءوز مiندەتiمدi تەرەڭ تۇ­سiنەمiن ءارi الداعى سايلاۋدىڭ مەيلiنشە ەركiن، ادال ءارi اشىق ءوتۋi ءۇشiن جانە دە قورىتىندىلارى قازاقستاندىقتاردىڭ دا، حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ دا زارەدەي كۇمان تۋعىزباۋى ءۇشiن قولىمنان كەلگەننiڭ ءبارiن دە جاسايتىن بولامىن».

ادەمi مە؟ ارينە، ادەمi. بۇل ادەمiلiكتەن قورقىنىش تۋىندايدى.

بiزدiڭ ەلiمiزدە ادەمiلiكتەن قارابايىرلىققا دەيiنگi ارالىقتىڭ جارتى قادامعا دا جەتپەي­تiنi بەلگiلi عوي.

وسىعان ۇقساس بiردەڭەلەردiڭ بۇرىن بولعانى ەستە ساقتالىپ قالىپتى. 1998 جىلعىسى دا. 2003 جىلعىسى دا. 2004 جىلعىسى دا. سوزبە-ءسوز قايتالان­عانداي.

چەرنومىردين جارىقتىقتىڭ ايتقانىنداي بولىپ تۇر. ال ول اراق تۋرالى عانا ايتىپ قويعان جوق قوي. باسقاشاسى قولدان كەل­مەيدi. ول سان رەت «كەپiلدiك بەرگەن»، «قامتاماسىز ەتكەن»، «ىقپال ەتكەن». ونىڭ ءبارiنiڭ نەمەن تىنعانى بەلگiلi. وتكەن كۇزدە «قامتاماسىز» ەتكەنi سوندايلىق، ءالi كۇن­گە دەيiن جۇرەك اينىتادى. كوپ­شiلiكتiڭ داۋىس بەرۋگە دەگەن كوڭiلiن قالدىرىپ تىندى. بiزدi قويشى - دەپۋتاتتاردىڭ ءوزi قو­لايسىزدانىپ ءجۇر. كiمگە ول كە­پiل­دiك بەردi, سول پارلامەنتكە توپ ەتە ءتۇستi. ال قالعاندارى، حالىقتى قوسقاندا، جاي عانا جەرگە «توپ ەتە ءتۇستi». تiرشiلiگiمiزدiڭ سيقى وسىنداي...

ارينە، سەنگiڭ-اق كەلەدi. ءۇمiت سوڭىنان ولەدi دەگەندەي... بiراق سەنە المايسىڭ. سەنەيiن دەپ ءوزiڭدi قانشالىقتى قيناساڭ دا. ءسوز بار. بiراق ناقتىلى قادام جوق! تiپتi بiر تابان دا جىلجۋ جوق! ەگەر ول ءماجiلiستiڭ سول جيى­نىندا ورتالىق سايلاۋ كوميس­سيا­سىنىڭ قۇرامىنا وپپوزيتسيا وكiلدەرiن ەنگiزسە عوي... سودان سوڭ ونىڭ وكiلدەرiن وكرۋگتiك ۋچاس­كەلiك كوميسسيالاردىڭ قۇرامىنا تەڭدەي جاعدايدا ەنگiزسە. «ەلەكتروندىق الدامشىنى» الىپ تاستاسا. وپپوزيتسياعا مەملە­كەت­تiك كانالداردا سويلەۋگە مۇم­كiندiك بەرسە. وزدەرiنiڭ گازەتتە­رi مەن ۇنپاراقتارىن كەدەرگiسiز تاراتسا. ەگەر دە... ەگەر دە... ون­دا ايت­قان سوزدە­رiنە سەنiپ تە قالار ما ەدiك...

 

تۇلكI, تاۋىق كۇركەگە تIركەۋگە تۇردى نەمەسە تاعى دا ادال سايلاۋلار تۋرالى...

ەگەر ادامنىڭ اياق-قولىنىڭ ساۋساقتارىنان باستاپ ءتان شiرۋi (گانگرەنا) باستالسا، ادەتتە ونى كەسiپ تاستايدى. دارiگەرلەر سولاي دەيدi. جانە دە ونى كەشەۋiل­دەتپەي، دەرەۋ جاسايدى!

بiزدiڭ ەلiمiزدە ساياسي رەفورما جاساۋ قاجەتتiلiگi باياعىدا پiسiپ جەتiلگەن. قاي جاعىنان الساڭىز دا. مەيلi وبەكتيۆ­تiك، مەيلi سۋبەك­تيۆتiك تۇرعىدان بولسا دا. اسiرەسە، سۋبەكتيۆتiك جاعىنان. مiنە، سول «سۋبەكتيۆ­تiك» دەگەنiمiز - شiرۋدiڭ-قاعىنۋدىڭ ناق ءوزi. ول قانعا تاراپ، بارلىق ءتاندi بۇلدiرمەي تۇر­عاندا، بۇگiن كەسiپ تاستاۋ كەرەك. ەرتەڭگە قالدىرسا، ودان دا كوبiرەك كەسۋگە تۋرا كەلەدi. بۇل - كۇن تارتi­بiندەگi باستى ماسەلە.

بۇگiندە، وكiنiشكە قاراي، ءبارi دە بiر ادامنىڭ - پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قولىندا تۇر. باس دارiگەر بەينەسiندە. انىعىندا باس حيرۋرگ­تiڭ. باس تەراپەۆتi دە، انەستەزيولوگتى دا، تiزiم بويىنشا ودان ارعىلارىن دا بiر ءوزi الماستىرعان كەيiپتە.

سوڭعى 10 كۇن iشiندە باس دارi­گەر وسى ماسەلەگە قاتىستى بiرiن-بiرi جوققا شىعاراتىن ءۇش ءتۇرلi مالiمدەمە جاسادى. تورەلiگiن وزدەرiڭiز ايتىڭىزدار.

1) رەسپۋبليكالىق ون تەلەارنا بويىنشا كورسەتiلگەن تiكەلەي ەفيردە ول بىلاي دەدi: «پارلا­مەنت­تiڭ سانىن كورنەكiلiك تۇرعىدا ۇلعايتۋ - بۇل تiپتi دە دەموكراتيانىڭ ماسە­لەسi ەمەس. اتقارۋشى ورگاندار تاعايىندالا ما، نەمەسە سايلانا ما، بۇل دا دەموكراتيانىڭ ماسە­لەسi ەمەس. دەموكراتيانىڭ ماسە­لە­سi اشىق تا ءادiل سايلاۋلاردا. مiنە، بۇل باس­تى ماسەلە بولۋعا تيiس. ال ەندi پارتيالىق تiزiم بويىنشا ما نەمەسە پارتيالىق تiزiم بويىنشا بولماۋى دەگەنگە كەلسەك، تاعى دا تالقىلاپ، قا­زاقستانعا قايسىسى كەرەك ەكەنi تۋرالى پiكiرلەسۋ قاجەت».

2) كونستيتۋتسيانىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا بىلاي دەپ مالiم­دەدi: «بiز وسىناۋ جىلدارى سوندايلىق ەڭبەكپەن قول جەتكەننiڭ ءبارiن وي­لانباستان iستەل­گەن بiر قاداممەن سىزىپ تاستاپ، بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىن تاۋەكەلگە سالا المايمىز.

بيلiك دەگەنi­مiز، بۇل - ەڭ الدىمەن، جاۋاپ­كەر­شiلiك. سوندىقتان دا مەن بۇكiل جاۋاپكەر­شi­لiكپەن بىلاي دەيمiن: بiز سەنiمدi بولعاندا عا­نا ارەكەت ەتەمiز - تا­ريح بiزگە ەكiنشi رەت مۇمكiندiك بەر­مەيدi.

ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابi­لەتتiگi جەتiمسiز بولىپ، ازاماتتىق قوعام نىعايماعان جاعدايدا راديكالدىق ساياسي رەفورمالاردى اسىعىس، دەمەك، دايىندالماي جۇرگiزۋ الەۋمەتتiك تۇرلاۋسىزدىقتى تۋعىزۋى جانە ليبەرالدىق قۇندىلىقتاردان ايىرۋعا، دەموكراتيالىق ۇردiستەر­دiڭ توقتالۋىنا سوقتىرۋى مۇمكiن. مۇنى بiز كەيبiر پوستكەڭەستiك رەسپۋبليكالاردان بايقاپ وتىرمىز. بۇل تەك سولاردان عانا بايقالىپ وتىر­عان جوق.

سوندىقتان قوعامدا بۇگiندە ءجۇرiپ جاتقان پiكiرتالاستىڭ باس­تى ماسەلەسi - دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ قارقىنى تۋرالى ماسەلە.

مەن كەزەڭ-كەزەڭمەن ەۆوليۋتسيالىق ىرىقتاندىرۋدى جاقتايمىن، مۇندا ينتەنسيۆتiك ەكونوميكالىق دامۋ ساياسي جۇيەنi دەموكراتيالاندىرۋدىڭ تەرەڭدiگi مەن تۇراقتىلىعىن ايقىندايدى. الەم­دiك تاجiري­بە، سونىڭ iشiندە بiزدiڭ كورشiلەرi­مiز­دiڭ تاجiري­بەسi كورسەتكەنiندەي، كەدەي قا­ۋىم­داستىقتاردا دەموكراتيا مەن ساياسي بوستاندىق ەش مۇمكiن ەمەس».

(مۇندا ول بiزدiڭ ەكونوميكامىزدىڭ «باسەكەگە قابiلەتتiلiگiنiڭ جەتiمسiزدiگiن» مويىنداعانىنا شۇكiرشiلiك ەتەيiك، از بولماعاندا كوش باسشىلاردىڭ قاتارىندامىز دەگەندi تىقپالاي بەرۋشi ەدi).

3) ال پارلامەنتتiڭ سەسسياسىن اشاردا 1 قىركۇيەكتە سويلە­گە­نiندە بىلاي دەدi: «...مەن ءوزiمنiڭ توراعالىعىممەن دەموكراتيالىق رەفورمالار باعدارلاماسىن ازiرلەۋ جانە ناقتىلاۋ جونiندەگi مەملە­كەتتiك كوميسسيا قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. ونىڭ قۇرامىنا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، پرەزيدەنت اكiمشiلi­گiنiڭ، ۇكiمەتتiڭ، پارتيالاردىڭ، قوعامدىق بiرلەس­تiكتەردiڭ جانە ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكiلدە­رi كiرەتiن بولادى. كوميسسيا 2006 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ناقتى ۇسىنىستارىن بەرۋگە تيiس.

تەك وسىنداي تەرەڭ دەموكراتيالىق وزگەرiستەر عانا بiزدiڭ ەكونوميكالىق تابىستارىمىزعا ساي كەلەتiن بولادى...

البەتتە، ورنىققان دەموكراتيالىق داستۇرلەردiڭ جوق ەكەنi دە راس جانە بiزگە «تاجiريبە جاساۋ مەن قاتەلiك كەشۋ» تاسiلiمەن العا جۇرۋگە تۋرا كەلەدi. بۇل وڭاي جول بولا قويمايدى. مۇنى دا بiز بiلەمiز. وڭايلىقپەن كەل­مەيتiن وسى تاريحي قايتا قۇ­رۋدى بiز سول ارقىلى ەلiمiزدiڭ بولاشاعى ءۇشiن قازاقستاندىقتاردى ودان ءارi توپتاستىرا تۇسە­مiز دەگەن ۇمiتپەن جۇرگiزۋگە تيiسپiز».

بiر-بiرiنەن مۇلدە بولەك، تۇراقسىز ءۇش جولداۋ. مۇندايدى بۇگiندە قويىرتپاق دەيدi. قايسىسىنا سەنەمiز؟

بۇل نە - بولىپ-تولعاندىق پا؟ الدە «ولتiرۋگە بولمايدى كەشiرiم جاساۋعانىڭ» جاڭا ءتۇرi مە؟ ەگەر سوڭعىسى بولسا، وندا ءۇتiر بەلگiسi قاي جەردەن قويىلادى؟ جانە دە باستىسى، ونى قويا­تىن كiم؟ ەگەر جولداۋلارى وسىنداي ارقيلى بولسا، وندا پرەزيدەنتكە قالاي سەنەسiڭ؟ ەل ءۇشiن ءتۇيiندi ماسەلە بويىنشا باسى اڭكi-تاڭكi بولعان ادامعا ەلدiڭ تاعدىرىن تابىستاپ، بiز ورىنسىز تا­ۋەكەلشiلدiك جاساپ وتىرعان جوقپىز با؟

1999 جىلى پرەزيدەنت ءوزiنiڭ يناۋگراتسياسىنداعى سوزiندە قازاقستاندىقتارعا تەك ەكi نارسە بويىنشا ۋادە ەتتi - دەموكراتيا مەن ءال-اۋقاتتىلىعى. ەسiم­دە، ءسوزiن دايىنداۋعا ءوزiم دە قاتىس­تىم. كەيiننەن ول باسقاشا ايتا باستادى: الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيiن ساياسي رەفورما دەگەندەي. بiردە اتتى اربانىڭ الدىنا جەكسە، ەندi بiردە ارتقا...

جەتi جىل ءوتتi. دەموكراتيا جوق - ول ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. سوعان وراي ءال-اۋقاتتىلىق تا جوق. ونىڭ سوزiنە قاراعاندا ەكونوميكا گۇلدەنگەن. ستاتيستيكانىڭ دەرەكتەرi بويىنشا ەلiمiز­دەگi iشكi ءونiم شىعارۋ وسۋدە. ال باقىتقا كەنەلۋ، ياعني حالىقتىڭ ءال-اۋقاتتىلىعىنىڭ جاقسارۋى جوق! ازiرشە ونىڭ توبەسi دە كورi­نەر ەمەس. قاشان بولارى دا تۇسiنiكسiز. ءالi جەتi جىل كۇتۋ كەرەك پە؟

بۇل ارادا باسقا يدەيا تۋىندايدى. ءبارi ءۇشiن جانە بiردەن ءال-اۋقاتتىلىقتى جاساي المايسىڭ. ول ۇزاق تا. سوندىقتان، بال­كiم، باسقاشا جاساپ كورۋگە بولار؟ ەگەر كورسەتiلگەن رەتپەن قيسىنى كەلمەسە. مىسالعا ايتالىق، الدىمەن - دەموكراتيا، سودان سوڭ - ەكونوميكا! قارا دا تۇرىڭىز، iسكە اسىپ-اق كەتەدi! ويتكەنi دەموكراتيا كەزiندە ۇرلاۋعا كونبەيدi. سايلانعان باس­قارۋشىلارعا دا ىڭعايسىزدىق تۋادى. گازەتتەر شۋ كوتەرە­دi. پارلامەنت تەكسەرۋ جۇرگiزە باستايدى. «ەلەكتورات» الاڭدايدى. اقشانى بيۋدجەتتەن «سۋى­رىپ الۋ» قيىندايدى. تiپتi عارىشتىق باعدارلامالار ءۇشiن بولسا دا. پيراميدالار مەن مۇحيتاريۋمدار ءۇشiن دە.

پرەزيدەنت ساياسي رەفورمالارعا ۋادە ەتكەن ءدال سول كۇنi, ەلiمiزدiڭ ەكiنشi بiر شەتiندە ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، بiر ادام­عا سوگiس بەردi. تاعدىرلىق ءمانi زور رەفورما مەن سوگiس جاريالاۋدا نە بايلانىس بار؟ ماسەلە ءمانiسi سوگiستە ەمەس. ونىڭ كiمگە بەرiلگەندiگiندە.

سوگiستi عالىمجان جاقيانوۆ­قا بەردi. قايراتتى دا قاجىماس ادامعا. وعان بۇگiندە كۇشتەپ مال باقتىرىپ قويعان. بەلگiلi بولعانىنداي، كۇندiز دە، تۇندە دە. زاڭ­دى بەلدەن باسا وتىرىپ. بiزدە قاي جەردە زاڭ ساقتالعان ەدi?

ونىڭ سەرiگi بار. ەسiمi - نۇر­سۇلتان. عالىمجان ودان جارتى ساعاتقا سۇرانعان. ۇيگە بارىپ، جىلى كيiم اكەلۋگە. ءتۇن سۋىتىپ، جاۋىن جاۋارعا اينالعان سوڭ. ءدال وسى ارادا تۇنگi جورتۋشىلار، پولكوۆنيكتەر ساپ ەتە قالادى دا، بولمادى دەپ اكتi قاتتايدى. سونىمەن سوگiس جاريالايدى.

سوگiس دەگەنiڭiز - شارتتى-مەرزiمiنەن بۇرىن بوساتۋعا جاسال­عان تىيىم سالۋشىلىق. ونى زاڭ بويىنشا 2 قازاندا بوستاندىققا شىعارۋعا بولار ەدi. ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسىنىڭ باستالۋى وسى ەمەس پە؟!

الايدا بiرەۋلەر مۇنى تiپتi دە قاتتى قالامايتىن كورiنەدi. بiر نۇرسۇلتان جiبەرەدi, ەكiنشiسi - قالامايدى. ويتكەنi جاقيانوۆ ساياساتپەن اينالىساتىن بولادى.

ويپىر-اۋ، ول ونسىز دا اينالىسىپ كەلەدi عوي. ول - «ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن» قوزعالىسى كەڭەسiنiڭ مۇشەسi.

مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: «ەگەر كەلەسi كۇنi ونىڭ قول استىنداعىلار ءوزiنiڭ ايتقانىنىڭ ءبارiن سىزىپ تاستايتىن بولسا، وندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزiنiڭ شىنايىلىعىنا قالايشا كوز جەتكiزiپ، سەنۋگە بولادى؟! بiرەۋ­لەر ايتار، بالكiم، نەلiكتەن ول دەپ. سولاي-اق بولسىن. وندا «نە­لiكتەن ول» كiم؟ قانداي سەبەپتەرمەن ءار كەزدە «نەلiكتەن ول» جاۋاپكەرشiلiكتەن تايسالىپ كەتەدi? «نەلiكتەن ولدى» تەك بiر عانا ادام بولاتىنداي جۇيەنi جاساعان نازارباەۆ كiنالi. ءدال سونىڭ ءوزi! ول كiمگە وكپە ارتادى؟ بiر قاراعاندا وكپەلەمەيتiن دە سەكiلدi. تەك ءار كەزدە-اق سوڭعىنىڭ تاپتىرماي كەتەتiنi جامان. تۇيىقتالىپ قالعان شەڭبەر بولىپ شىعادى.

مiنەكي، نازارباەۆ عالىمجان جاقيانوۆتى بوستاندىققا شىعاردى دەيiك. وندا ونىڭ جازىلىپ قويىلعان جاقتاستارى عانا ەمەس، تiپتەن بiز دە، وپپوزيتسياداعىلار دا، «راقمەت» ايتار ەدiك. تiپتi «ويتكiمiز كەلمەسە» دە...

نەمەسە باسقا بiر مىسال، نازارباەۆ ءسوز بوستاندىعى تۋرالى ايتادى. شىندىعىنا سايعاندا، ول زاڭنىڭ شەڭبە­رiندە، ياعني قىسقا قارعىباۋدا بولۋى تيiس دەپ بiردەن اتاپ كورسەتەدi. Iس جۇزiندە قالاي؟ جۋرناليستەردi ەندi قورقىتپايدى، ولاردى ولتiرە باستايدى. گازەتتi جاي عانا جاۋىپ تاستامايدى، ولاردى جويۋعا تىرىسادى. پروكۋراتۋرا وپپوزيتسيالىق ۇيىمداردىڭ عيماراتتارى مەن ۇيلەرiن زاڭسىز تiن­تەدi جانە دەموكراتيالىق باسىلىمداردى زاڭسىز تارتىپ الادى. پوليتسەيلەر وپپوزيتسيالىق گازەت­تەردi ساتىپ جۇرگەن كەمپiرلەردi قۋعىندايدى. پرە­زيدەنتتiڭ ساياسي وزگەرiستiڭ قاجەتتiگi تۋرالى ءاربiر سوزiنەن كەيiن دۇنيە تارىلىپ سالا بەرەدi. ەلiمiز ءۇشiن قورقىنىشتى. ونىڭ قازiرشە باسقا ءسوز ايتا قويماعانى قانداي عانيبەت...

 

جەكە-جەكە داۋىس بەرەمIز، نەمەسە نازارباەۆ يدەولوگياسىنىڭ «ساۋىن سيىرى» تۋرالى

ايماقتارداعى سايلاۋالدى ءوز ساپارىن اياقتاي كەلە الماتىدا بولعان نازارباەۆ تۇراقتىلىق تۋرالى تاعى دا تiل قاتتى.

ول «تۇراقتىلىق - بiزدiڭ باستى جەتiستiگiمiز» دەدi. دۇرىس-اق ايتىپ تۇر! تۇراقتىلىق - بiزدiڭ جەتiستiگiمiز! ونىڭ عانا ەمەس! بiزدەر ءۇي-iشiمiزبەن، اۋلەتiمiز­بەن، اۋلامىزبەن، قالامىزبەن دوستىق قارىم-قاتىناستامىز. مىنا بiزدەر بiر-بiرiمiزبەن اتىس­قاندى قالامايمىز. بiر-بiرiمiز­دiڭ كوزiمiزگە شۇقىمايمىز. ادامدار بiرلiك پەن كەلiسiمنiڭ قا­جەتتiلiگiن ەجەلدەن-اق تۇسiنگەن. بۇل كوپ ۇلتتىق ەلدەگi تiرشiلiك ەتۋدiڭ بiردەن-بiر ءتاسiلi. بiز ەتنيكالىق جانە دiني ۇرىس-كەرiستەردiڭ ەڭ بiر قانتوگiستi جانە ەڭ بiر ماقساتسىز ەكەندiگiن بiلەمiز. ونى باستاپ العان سوڭ توقتاتۋ مۇمكiن ەمەس. بiز وسىنى وتە ەرتەدە تۇسiندiك. بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ كۇشi دە وسىندا.

پرەزيدەنتتi قولداۋشى كەيبiر ۇيىمداردىڭ كەڭ تۇردە جارنامالانعان ناۋقاندارى ەسكە ورالادى. ولار بىلاي دەيدi: «ورىس­تار نازارباەۆ ءۇشiن!». قازاقستاندىقتار ەمەس، حالىق ەمەس، ال كوپ ەتنوستاردىڭ بiرi. مiنە، سولاي. سۇراۋ سالۋسىز، رەفەرەندۋمسىز. جاي عانا ۇيعارا سالا، الدىن الا انىقتاپ قويعان. بiزدە كونستيتۋتسيا دا، زاڭدار دا جوقتاي-اق. بۇلارعا مۇنداي قۇقىقتى كiم بەرگەن؟ مۇنداي باتىلدىق قايدان پايدا بولعان؟

مىنانداي پارادوكس بار. سولتۇستiككە قاراي جاقىنداعان سايىن وبلىس اكiمدەرiنiڭ توتاليتارلىق سيپاتى اسقىنا تۇسەدi. ونداعى اكiمدەردiڭ ءبارiن دە ءبۇرiپ ۇستاعاندارى سونشالىق، دەم الۋدىڭ ءوزi قيىنعا تۇسەدi. شەكتەن شىققان جايسىزدىق.

وسىنداي وبلىستاردىڭ بi­رiندە الا­بوتەن جاعدايلار بوي كورسەتتi. سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى، بيلiككە جاقىن بيزنەسمەننiڭ بiرi شاعىن اۆتو­بۋس­تار ساتىپ العان. وعان ويلارىنا كەلگەنiن جازىپ، الدەقانداي ۇيىمدارعا سىيعا تارتقان. ولار دا ءماز. جاياۋ ءجۇرiپ داۋىس بەر­مەيتiنiنە! سiز بيلiكتiڭ بۇعان قانشالىقتى قاتىسى بار دەپ ويلارسىز؟ نەلiكتەن ونىڭ قاتىسى بار ەكەنiن قاراڭىز.

سونىمەن قوسا ول كوپتەگەن سۇراقتاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولدى. دالiرەك ايتقاندا، 130 سۇراقتىڭ. قازiر ءبارi ويلانۋدا. ويلانىپ جاتىر. ەلەكتەن وتكiزۋدە. ال قازاقتار كiمگە دا­ۋىس بەرۋi كەرەك؟ ۋكرايندىقتار شە؟ نەمiستەر شە؟ تاتارلار؟ دۇڭگەندەر؟ كارiستەر؟ ەۆرەيلەر؟ اسسيريلiكتەر دە تاڭداۋ جاساۋعا تيiس قوي. تاباساراندىقتار. نگاناساندىقتار. مiنە، وسىنداي 130 قويۋلانعان، وت شاشقان سۇراقتار! بiردەن-بiر جالعىز عانا سۇراق بولۋى تيiس قوي! قازاقستاندىق! جالپى مەملە­كەتتiك! جالپى ۇلتتىق!

بىلايشا ايتقاندا، بيلiك سىزىقتان اتتاپ ءوتتi. ول شەكتەن شىعىپ كەتتi. بiز قادiر تۇتقاننىڭ ءبارi دە بۇلiنە باستادى. نازارباەۆ قولىنا ەكi قىرلى پىشاق الدى. ونىمەن كەسۋگە دە بولادى، سونداي-اق ءوزiڭدi جاراقاتتاپ الۋىڭا دا بولادى.

ۋكراينانىڭ مۇڭلى تاجiريبە­سi بiردەن ەسكە ورالادى. وندا باسقا پالە iزدەگەن ساياسي تەحنولوگتار ەلدi جاساندى تۇردە بولۋگە تىرىستى. شىعىس پەن باتىسقا! ۋكرايندىقتار مەن ورىستارعا!

ساياسي تەحنولوگتاردىڭ ويىندارى قانباعان سەكiلدi. كۇرەس­كەر­لiك كۇيiنiشi مەن تاپتالعان سەزiمدەرi ءالi دە قالعان. جەڭسiك الۋعا ىنتىزارلىق قالعان. ولاردى بiزگە شاقىرعان كiم؟

ەڭ قورقىنىشتىسى: بيلiك ءۇنسiز وتىر. پروكۋراتۋرا ءۇنسiز. سوتتار ءۇنسiز. ۇكiمەتتiك باق ءۇنسiز. ۇكi­مەتتەگi يدەولوگتارىمىز ءۇنسiز. الماتىنى ەسكiشە الما-اتا دەپ اتاۋعا توزگiسi كەلمەيتiن «جازىلىپ قويىلعان» قازاق «پاتريوتتارى» دا ءۇنسiز. ءبارi دە اينالا قورعانعان جانە ۇندەمەيدi.

بۇلاردىڭ ويىندارى وزگەشە. قاۋiپتi. سالدارلارى وڭايعا سوق­پايتىنداي.

ولار يۋگوسلاۆيانىڭ مىسالىن ۇمىتا قالعان با؟ كاراباحتى ۇمىتقان با؟ وشتى ۇمىتقان با؟ جوق، ەستەرiندە. بۇل تۋرالى جيi ايتادى. ولاي بولسا مۇنداي­عا نەگە بارادى؟

بiرەۋ الدىعا ماقسات قويعانعا ۇقسايدى: قانداي قۇنمەن بولسا دا جەڭۋ كەرەك. قانداي قۇنمەن - ماڭىزدى ەمەس. جەڭۋ كەرەك. ارعى جاعى كورiنە جاتار! ولار ماقسات قۇرالدى اقتايدى دەپ ويلاسا كەرەك. بiراق مۇنداي قۇرال بولۋى تيiس ەمەس قوي! ماقساتى دا قاتەرگە بايلانعان. ەتنيكالىق بەلگiلەرi بويىنشا داۋىس بەرۋگە شاقىرعان ەلدiڭ تاعدىرى نە بولماق؟ جiكتەلۋمەن تىنباق. ولاي ەتۋگە بولمايدى!

شەشiمiن كۇتكەن سۇراقتار بار. بۇل - باسقا iس. ۇلتتىق ماسەلەلەر دە بارشىلىق. الايدا ونى شەشۋ قاجەت. جاي عانا شەشۋ. كۇندەلiكتi. ءاربiر ناقتىلى جاعدايدا. ماسەلە­لەردi توپتاپ-توعىتا بەرمەي. ولاردى تۇزداپ قويماي. بۇگiنگiدەي كە­يiن­گiگە سىر­عىتىپ تاستاماي. شەشۋ، ياعني قانداي دا بiر قادام جاساۋ كەرەك. ىمىراشىلدىق جولىن iزدەۋ­مەن. ونسىز اۆتوريتارلىق جۇيە قيراعان كەزدە، مەملەكەت تە قۇ­لاپ تىنادى.

مينيسترلiكتەر مەن اكiمات­تار­­دىڭ باسشىلىق قۇرامىن قاراڭىز. تەلەفون انىقتامالارىن پاراقتاڭىز. ورىس تiلدەگiلەر تەگiن­دەگi ادامداردى كوبi­رەك كەزدەس­تiرەسiز بە؟ لاۋازىمدىق قىزمەتتە وتىرعاندارىن. قوعامدا مۇن­داي ماسەلە بار ما؟ بار. تالقىلانا ما؟ ءيا. دەمەك، ولاردى شەشۋ كەرەك.

بۇل كۆوتا بەلگiلەۋ دەگەندi بiل­دiرمەيدi. بۇل ازعانتاي ادامدار توبىنىڭ پرەزيدەنتتi قولداۋ تۋرالى جاساعان مالiمدەمەلەرi پروبلەمالاردى وزدiگiنەن شەشە سالادى دەگەندi بiلدiرمەيدi. بۇل ساياسي جۇيەنiڭ زالالدى ەكەندiگiن بiلدiرەدi. ول دەموكراتيالىق تۇر­پاتتا ەمەس. ول جابىق. ول ادەتتە ادال ەمەس جولدارمەن قالىپتاستىرىلعان.

دەمەك، دەموكراتيا تۋرالى ماسەلەگە قايتادان ورالامىز. جانە دە بiر عانا جەڭiس قاجەت. دەموكراتيا مەن پاراساتتى وي جەڭiسi.

تۇركiستانعا ساپارى كەزiندە نازارباەۆ تiل ساياساتىن جۇرگiز­گەن كەزدە ابايلاۋ قاجەتتiلiگiن، مەملەكەتتiك تiلدi ۇنەمi, كەزەڭ-كەزەڭدەرiمەن ەنگiزۋ جو­نiندە ايت­تى. دۇرىس-اق سياقتى. الايدا اقيقاتتان الىستىق مىنادان بايقالادى: ايتىلعان ساياساتتىڭ ءوزiنiڭ كورiن­بەيتiندiگi قالاي؟ كەزەڭ-كەزەڭiمەن جۇرگiزۋ قاجەت ەمەس. نەلiكتەن؟ ويتكەنi iستەلiنiپ جاتقان iس جوقتىڭ قاسى. Iستەلiنiپ جاتىر دەگەندەرi تەك قاعاز جۇزiندە. ەسەپ بار. بۇرىشتاماسى بار. مالiمدەمەسi بار. تەك قانا iس جەتiسپەيدi.

تاتىرلىق وقۋلىقتار مەن مەتوديكا از با؟ بۇل - شىنايى شىندىق. لايىقتى ماماندار جەتكi­لiك­سiز بە؟ اقيقاتى وسى. مەكتەپتەردە تiل ءپانi كوڭiل قالدىرارلىقتاي جۇرگiزiلە مە؟ ارينە. ەڭ اۋىر جىلداردىڭ وزiندە تەلەارنالاردا تiل ۇيرەتۋ باعدارلامالارى شىعىپ تۇردى. بۇگiندە ول جوق. فاكت.

ايتسە دە تiل جوعارىدان ءتونiپ تۇرعان سەمسەرگە اينالدى.

شاعىستىرۋ قۇرالىنا اينالدى. ساياسي ۇپاي جينايتىن قۇرال بولدى.

بيلiك قىلمىستىق سيپات العان كەزدە، قىلمىس بيلiككە اينالىپ شىعا كەلەدi!

بيىلعى جىلى بيلiك وپپوزي­تسيا­مەن كۇرەس ۇستiندە بۇرىنعى ورنىندا قالماۋدى ۇيعاردى. جاڭالىقتار ەنگiزدi. ونىسى - قىل­مىس­تىق الەمدi ساياسي كۇرەستە پايدالانۋ. بۇل وس­كەمەندە، شىمكەنتتە جانە اتىراۋدا سىناقتان ءوتتi. ول جايىندا دەموكراتيالىق باق كوپ جازدى. ال ۇكi­مەتتiك باسىلىمدار جاق اشپادى.

بۇل دا - جول بەرۋگە بولمايتىن جاعداي. بۇل دا - شەكتەن شىعۋشىلىق. ەتنوساياسي قۇرىلىمدارداعى جاعداي سياقتى. تاريح مۇنىمەن جانە قىلمىستىق الەممەن ويناۋدىڭ قاۋiپتi ەكەندiگiن كورسەتەدi. مۇنىڭ ال­عاشقىسى مۇلدە پرين­تسيپ­شiل، ال ەكiنشiسi پرينتسيپ اتاۋلىنى مو­يىندامايدى. كوپتەگەن رەجيم­دەردiڭ ۇلتشىلدارمەن، دiني ەكس­ترەميستەرمەن جانە جاي عانا بانديتتەرمەن اۋىز جالاسۋ تاجiري­بەسiنiڭ باسقارۋعا كون­بەيتiن توتەنشە جاعدايعا ۇرىندىرارىن كورسە­تiپ بەردi. ولار ءوز قارۋلارىن وپ-وڭاي ءوز «دوستارى» مەن «قامقورشىلارىنا» قاراي كەزەنۋگە بەيiم تۇرادى.

قازiردiڭ وزiندە زارداپ شەككەندەر بار. ءتانi جاراقاتتانعاندار دا. مورالدىق تۇرعىدان قورلانعاندار دا. «ادiلەتتi قا­زاقستان ءۇشiن» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندiلەرi ءتان جاراقاتىن ال­دى. ال بيلiك مورالدىق سوققىعا ۇرىندى.

بيلiكتiڭ وپپوزيتسيانى جاقسى كور­مەيتiنi تۇسiنiكتi. ال بانديتتەر بيلiككە كومەككە كەلەتiندەي ولارعا الەۋمەتتiك جاعىنان جاقىن ەلەمەنت بولعانى ما؟ كiم كiمدi قولدايدى؟ بيلiك بانديت­تەردi مە؟ نەمەسە بانديتتەر بيلiكتi مە؟ كiم ۇتىسقا شىقتى؟ قىلمىس­قا دەيiن قۇلديلاعان بيلiك پە؟ نەمەسە بيلiك دەڭگەيiنە دەيiن كوتەرiلگەن بانديتتەر مە؟ تۇسi­نiك­سiز. ايقىن نارسە بiرەۋ: سونداي بيلiك ۇستەمدiك قۇرعان قوعام ۇتىلدى...

مۇنىڭ ءبارiنiڭ جوعارعى جاعىندا بيلiكتiڭ تۇرعاندىعى ءاۋ دەگەننەن-اق تۇسiنiكتi بولدى. توبىر اراسىندا اكiمشiلiك قىزمەتكەر­لە­رi جۇرگەن كەزدە-اق. اۆتوبۋسپەن بانديتتەردi تاسىمالداعاندا-اق. ولاردىڭ قاۋiپسiزدiگiن پوليتسيانىڭ كۇزەتكەنiندە-اق. سوتتىڭ جابايى ارماندى بiر جىلعا جازالاعانىندا-اق. جابايى ارمان تاعدىر تالكەگiمەن باسقالار ءۇشiن تۇتىلدى. قانداي كورiنiس دەرسiز! جابايى ارمان كۇللi بيلiك ءۇشiن جاۋاپ بەردi! ول «جابايى بيلiك» بەينەسiنە اينالدى.

مەن وزiمە مىنانداي سۇراق قويامىن: بيلiك سونشالىقتى كiمنەن قورقادى؟ ول نەدەن قورقادى؟ قىلمىستىق الەم ونىڭ سوڭعى سۇيەنiشi, سەنiمدi تىلى بولارلىقتاي سونشالىقتى ونىڭ جاعدايى شاتقاياقتاپ كەتكەن بە؟

 

تاعى دا شەكتەن شىعۋشىلىق تۋرالى

گازەتتەردi قالاي دا وقۋ قا­جەت. كەز كەلگەنiن. تiپتi ەرتەڭگi اس كەزiندە دە. سوندا عانا ەلi­مiزدە نە بولىپ جاتقاندىعىن تۇسiنەسiڭ.

جاقىندا كەيبiر رەسپۋبليكالىق جانە اۋماقتىق باق بiر حاتتى جاريالادى. ەلiمiزدiڭ شىعىس ايماعىنداعى 16 جاستاعى قىز اناسىنىڭ حاتىن. بۇل مەكتەپ وقۋشىسى جەرگiلiكتi اIIب باستىعىنىڭ ماجبۇرلەۋi بويىنشا جەرگiلiكتi جەڭگەتايلار قولىنا تۇسەدi. كامە­لەت­تiك جاسقا تولماعان قىزدىڭ «قىزمەتiن» كوپتەگەن اۋداندىق دوكەيلەر پايدالانادى. تiپتi اۋدان اكiمi دە. قىز ءوزi­نiڭ باسىنان كەشكەن قاسiرەتi تۋرالى ايتادى. الايدا ونى قۇتقارۋ جونiندە ول ەشتەڭە دە iستە­مەيدi. تىڭدادى، كوڭiل كوتەردi, ۇمىتىپ كەتە باردى...

اتتان سالارلىق فاكت. قىلمىسپەن كۇرەسۋگە تيiستi بيلiكتiڭ ءوزi ادامداردى قىلمىستىق جولعا يتەرمەلەيدi. ادامدار، اسiرەسە، اۋدان دەڭگەيiندەگiلەر، قاۋقارسىز، قورعانسىز قالا بەرەدi. قورعاۋشىسى جوق. قۇقى جوق. ولاردىڭ ۇرەيگە بەرiلگەندiگi سونشالىقتى، تiپتi كوپ نارسەگە توزۋگە بار. تiپتەن ولاردىڭ بالالارى جەزوكشەگە جانە جاڭادان پايدا بولعان فەودالداردىڭ قۇلدارىنا اينالسا دا.

«توتاليتارلىق» كەڭەستiك زاماندا مۇندايدىڭ مىڭنان بiرiندەي عانا كiناراتى بولسا، ونداي شەنەۋ­نiك قىز­مەتiنەن قۋىلىپ، پارتيالىق بيلەتiنەن    ايىرىلار ەدi. ال زاڭ قىزمەت­كەر­لەرi كەمiندە بەس جىلعا وتىرعىزىلار ەدi. بۇگiندە مۇنداي «قايراتكەرلەر» وزدەرiن تولىق بيلiكتەگi قوجايىندارداي سەزi­نەدi. ەڭ تو­مەن بولعاندا اۋدان دەڭ­گەيiندە. ولاردىڭ نە iستەگiسi كەل­سە دە ەرiكتەرi وزدەرiندە. ولارعا ەش­كiم ەشتەڭە دە ايتپايدى!

ەكiنشi مىسال. الماتى اكiمi تاسماعامبەتوۆ «ەرلiك» جاسادى. پوليتسيانىڭ كۇشەيتiلگەن جاساعىنىڭ جاردەمiمەن قورعانسىز ايەلدەردi قۋعىندادى. ولاردى تاياققا جىققىزدى. ايىپ تولەت­تiر­دi. تەمiر تورعا قاماتتى. نە ءۇشiن؟ وعان قابىلداۋعا، جازىلۋعا كەلگەندiگi ءۇشiن.

ونىڭ قول استىنداعىلار ادامداردى ءوز مەنشiگiندەگi ۇيلەرiنەن شىعارىپ تاستادى. ءوز پاتەرلە­رi­نەن. جۇپىنى باسقالقالارى مەن لاشىقتارىنان. قونىس اۋدارىلعان جاتاقحانالارىنان. مۇنىڭ ورنىنا ولارعا سايكەس كەلمەيتiن اقى ۇسىنادى. كەيدە تiپتi قورلاناتىنداي سومانى اتادى. مۇن­داي­دا ول بەيشارالار قالا اكi­مiنە بارماعاندا، كiمگە مۇڭىن شاقپاق ەدi?

وندا نەگە اكiم مەن ونىڭ قاراماعىنداعىلار ەل الدىنا شىقپادى؟ ماسەلەنiڭ ءمان-جايىن نەگە ءتۇسiندiرiپ بەرمەدi? پوليتسەيلەر نەگە شاراسىز ايەلدەر مەن قارتتاردى سوققىنىڭ استىنا الدى؟ قالا تۇر­عىندارى تولەگەن سالىقتىڭ ەسەبiنەن ولارعا وسى ءۇشiن جالاقى تولەنە مە؟ بۇل تۋرالى باسپاسوزدە كوپ جازىلدى. ال پرەزيدەنت وعان تiپتi ماقتاۋ ءسوز ايتىپ: «جارايسىڭ، يمانعالي، جاقسى جۇمىس iستەپ جاتىرسىڭ»، - دەپ قولپاشتاپ قويدى.

تاعى بiر مىسال. جاقىندا ماڭعىستاۋداعى ارiپتەستەرiمiز كەلدi. ولار بۇگiنگi بيلiكتiڭ ادامي بەت-بەينەدەن ايىرىلعانىن دالەلدەيتiن تاعى بiر سويقان جاع­دايدى ايتتى. ول جاقتاعى مۇنايشىلاردىڭ نارازىلىق اكتسياسىن وتكiزiپ جاتقانىن جۇرت بiلەتiن شىعار.

جۇمىسشىلار جالاقىلارىن ءوسiرۋدi تالاپ ەتiپ جاتىر. ولار ەڭ­بەكتەگi احۋالدىڭ جاقسارۋىن قا­لايدى. جەر استىنان قانشا مۇنايدىڭ «سورىلىپ» جاتقانىن ەڭ جاقسى بiلەتiن سولار عوي. ال ومiردە ەش وزگەرiس جوق. جەرگi­لiكتi باسشىلىق ولاردىڭ زاڭدى تالابىنا قۇلاق اسپادى. قۋعىن ۇيىمداستىردى. كاسiپوداق قوز­عالىسىنىڭ بەلسەن­دiلەرiن قاماپ تاستادى. بiرەۋلەرiن - 15, ەندi بiرەۋلەرiن - 5 كۇنگە.

ول جاقتا كەندiرلi دەگەن دەمالىس ورنى بار ەكەنi بەلگiلi. بiر ورتاڭقول مەنەدجەر ءوز تۋعان كۇنiن الگi دەمالىس ورنىندا «اتاپ ءوتiپتi». دوڭگەلەك داتا دا ەمەس، انشەيiن كەزەكتi تۋعان كۇن. «وتە قاراپايىم» ءوتiپتi. ەكi چارتەرلiك رەيسپەن رەسەيدەن ەسترادا جۇل­دىزدارى جەتكi­زiلiپتi. اس-سۋدىڭ ءبارi دە سول جاقتان اكەلiنiپتi! وسى «قايرەتكەردiڭ» قۇرمەتiنە اتىلعان وتبۇرقاقتى سول ماڭايدىڭ حالقى اڭىز قىلىپ ايتىپ ءجۇر ەكەن. جاڭعىرىعى بۇكiل وب­لىس­قا جەتiپتi. بار بولعانى وسى-اق.

باسشىلار مونتە-كارلولاردا سايرانداپ جاتسا، قۇدايدىڭ ءجونi. بiز ونى بايقامايمىز. ال جۇرتتىڭ ءبارiنiڭ كوزiنشە ءسان-سالتانات قۇرىپ جاتسا، بۇل - ادامگەرشiلiككە جات نارسە. اسi­رەسە، قارتتاردىڭ، زەينەت­كەر­لەردiڭ، ءۇيسiز-كۇيسiز، جۇمىسسىز جۇرگەندەردiڭ، مۇگەدەك­تەردiڭ جانە باستىق نەمەسە بيزنەسمەن بولىپ تۋ پەشەنەسiنە جازباعانداردىڭ كوزiنشە تايراڭداۋ دۇرىس پا؟ ال مۇندايلار ميلليونداپ سانالادى. بۇل ميلليوندار وسى «بايشىكەشتەردiڭ» سا­ۋىق-سايرانىنا بiرi قىزعانىشپەن، بiرi اشۋ-ىزامەن، ەندi بiرi كەكتەنە قارايدى.

بۇل تۋرالى نەگە تاپتiشتەپ جازىپ وتىرمىن؟ ويتكەنi بۇل ءومiر زاڭدىلىعىنا اينالىپ بارادى. بۇل قاپتاعان ساندار مەن سىزبالارعا قاراعاندا بۇگiنگi بيلiكتiڭ بەت-بەينەسiن جاقسى ايعاقتايدى. بۇل - وتiرiككە، جالعان ۋادەگە، جەمقورلىققا، پاراقورلىققا، پرينتسيپسiز­دiككە نەگiزدەل­گەن، ادامگەرشiلiكتەن ادا بيلiك­تiڭ بەت-بەينەسi. ولاردىڭ تەجە­گiشi iستەن شىققان. ەشقانداي شەت-شەك دەگەندi بiلمەيدi. ۇيات سەزiمiنەن جۇرداي. ولار قوعامعا پىسقىرىپ تا قارامايدى. ولارعا باسشىلارىنان باسقالاردىڭ ءسوزi ءسوز ەمەس. مiنە، وسىلار سايلاۋعا تۇسكەلi جاتىر.

مۇنداي بيلiك وتە قاۋiپتi. ول وزدiگiنەن ساۋىعىپ كەتە المايدى. ەش قارەكەت جاساماساق، ول بۇرىن­عىدان دا ەركiنسiپ كەتۋi مۇمكiن. ءسويتiپ، قوعامدى، ونىڭ جاس ازاماتتارىن iرiتiپ-شiرiتەدi. باستى قاۋiپ - وسى.

پرەزيدەنت «اي سايىن گرۋزيا مەن ۋكراينانىڭ مينيسترلەرi بiزدەن ساباق الۋعا كەلەدi» دەي­دi. ولار قانداي ۇلگi الادى؟ بەرەر ساباعىمىزدىڭ ءتۇرi وسى ما؟

 

ارتىقشىلىق دەگەنIمIز كەمشIلIك بولىپ شىعىپ جاتسا...

تاعى دا پرەزيدەنتكە جۇگi­نەيiك. بiر نازارباەۆ وپپوزيتسيا­نى «شا­ۋiل­دەك» دەپ اتادى. ەكiنشi بiر نازارباەۆ، كەرiسiنشە، ونىڭ كەرەكتiگi مەن ماڭىزدىلىعىن ايت­تى. بiزدە ول وركەن جايىپ كەلەدi-مiس. بۇل ەكەۋiنiڭ قايسىسى شىندىقتى ايتتى، بiلمەيمiن.

بiرiنشi نازارباەۆقا جاۋاپ بەرگiم كەلمەيدi. جالپاق تiلمەن بiردەڭە دەۋدiڭ رەتi بولسا دا... ولاي ەتكiم كەلمەيدi. ەڭ الدىمەن، ادەپتەن وزبايىق. ال ەكiن­شiسiمەن پiكiر جارىستىرىپ كو­رەيiن. وتكەن سايلاۋدا دەموكراتيالىق كۇشتەر جەڭiسكە جەتتi. ولار جالپى العاندا، سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزىنىڭ داۋسىن جينادى. بۇل - حالىقتىڭ ەركiن بiلدiرۋiنiڭ شىنايى ناتيجەسi بويىنشا جاسالعان تۇجىرىم. بۇل تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى.

دەمەك، بيلiك جاپپاي جۇگەن­سiز­­دiككە بوي الدىرىپ، كۇشتi اكiمشi­لiك رەسۋرستى، كومپروماتتار سوعىسىن، اقپاراتتىق بلوكادانى، بiرiك­ككەن وپپوزيتسيا بەل­سەن­دiلەرiنە قىسىم جاساپ، بوپسالاۋ ادiستەرiن پايدالانسا دا جەڭiلiس تاپتى. ولاردىڭ دەموكراتيالىق وپپوزيتسياعا قارسى قويار ەشتەڭەسi بولمادى. ال وپپوزيتسيالىق كۇشتەر اقپاراتتىق، قارجىلىق جانە ادام رەسۋرستارى از بولسا دا قازاقستاندىقتاردىڭ - ميليونداعان سايلاۋشىلاردىڭ جۇرەگiنە سەنiم ۇيالاتا بiلدi.

اڭگiمە «بيلiكتە كiم، وپپوزيتسيا جاعىندا كiم بار؟» دەگەن سۇراققا تiرەلiپ تۇرعان جوق. ما­سە­لە جەكە ادامدار تۋرالى ەمەس. اڭگiمە دەموكراتيالىق كۇشتەر ۇسىنعان يدەيالار تۋراسىندا. ولار حالىققا شىنىمەن قاجەت. ولار قوعامنىڭ قاجەتتi­لiك­تەرi مەن مۇددەلەرiنە ساي. ماسەلە وسىندا! مiنە، سوندىقتان بiز كۇن سايىن تەلەديداردان سول بiر قويىرتپاقتى كورەمiز. مiنە، سوندىقتان، كومپيۋتەرلiك تەحنولوگيانى، سپۋتنيك پەن ارنايى ەففەكتi­لەردi ەسەپتەمەگەندە، ءباسپاسوز باياعى برەجنەۆ زامانىنا قايتا ورالىپ جاتقانداي.

سوندىقتان ول «قولا» پات­ريارحتىڭ بەينەسiن قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. سوندىقتان كۇن سايىن، ساعات سايىن «كوسەمگە دەگەن سۇيiسپەن­شiلiك» پاش ەتiلiپ جاتادى. سوندىقتان الدىن الا دايىندالعان ادامدار «جىرلارىن» جىرلاپ جاتادى. اق پاتشاعا العىس، العىس، تاعى دا ال­عىس. بارلىعى ءۇشiن العىس: جارىق ءۇشiن دە، گاز ءۇشiن دە، كۇن ءۇشiن دە، ءتۇن ءۇشiن دە. مۇعالiمدەر - وقىتىپ جاتقانى ءۇشiن، وقۋشىلار - وقىپ جاتقانى ءۇشiن راقمەت ايتادى. قولىن ءسۇيۋ عانا قالدى. وڭتۇستiك­تەگi كورشiمiز سياقتى. بيزنەسمەندەر وعان ءوز بيزنەسi ءجۇرiپ جاتقانى ءۇشiن العىس ايتاتىن كورiنەدi. مۇنىسىنىڭ جانى بار. ەگەر وعان نەمەسە ونىڭ جاقىندارىنا الدەنە ۇناماي قال­سا، ول ءبارiن تارتىپ الۋى مۇمكiن عوي. بiر كۇنi قارتتار جينالىپ، باقىتتى بالالىق شاعى ءۇشiن پرەزيدەنتكە العىس ايتىپ جۇرمەسە بولدى.

كەيبiر ارنالار «كەك الۋ ساعاتىن» ۇيىمداستىرىپ، وپپوزيتسياعا قارا كۇيە جاعىپ-اق باعۋدا. ەسە­سiنە، «جارىلقاۋشىنى» ماداقتاپ، ونىڭ استىنا كوپشiك قويۋدى. ول بiزدiڭ تەلەديدارىمىزعا مىقتاپ «ورنىعىپ» الدى. قوسقىشقا سۇققانىڭنىڭ ءبارi سول كiسi تۋرالى سويلەيتiن بولدى. ۇتiكتiڭ ءوزiن قوسۋدان قورقاتىن بولدىق. ول كۇندiز-ءتۇنi ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعىن، مەملە­كەتتiڭ قورعانىسقا قابiلەتتi­لiگiن، كەسپەنiڭ قالىڭدىعىن، ءسۇتتiڭ مايلىلىعىن،ء داننiڭ تولىقتىعىن «ويلاپ»، باس قاتىرىپ جۇرەدi. ايتەۋiر، ءوز باسىم تەلەديداردى قوسقان سايىن، «كازپراۆدانى» وقىعان سايىن مۇنىڭ ءبارiن كەڭەستiك كەزدە باستان وتكەرگە­نi­مiزدi ويعا الا بەرەمiن. مۇنداي ەكi ۇداي سەزiمگە تەك مەن عانا بولەنiپ وتىرماعانىمدى بiلەمiن.

مۇنىڭ ءبارi بوس اۋرەشiلiك قوي. بۇرىنعى نازارباەۆ جاقسى ەدi. ەلدiڭ جاعدايى ونشا جاقسى بولماعان كۇننiڭ وزiندە نازار­باەۆ حالىققا ۇنايتىن. شيراق، ەلگەزەك جانە شىنشىل ەدi. «قولامەن» قاپتالماعان، شاڭ باسپاعان نازارباەۆ ەدi ول.

 

دەموكراتيالىق كۇشتەر قانداي؟

ولار سايلاۋعا بۇرىن-سوڭدى بولماعان بiرىڭعاي كۇشپەن كەلدi. ولار بارعان سايىن قارقىن الۋدا. قوعامداعى بەدەلدەرi وسۋ­دە. ولار بiرلەسە الدى جانە «ادi­لەتتi قازاقستان ءۇشiن» قوزعالىسى شەڭبەرiندە بiرىڭعاي سايلاۋ-الدى كواليتسياسىن قۇرا الدى.

سوڭعى ايلاردىڭ iشiندە عانا ونىڭ قاتارىنا 250 مىڭنان استام مۇشە قوسىلدى. ونىڭ ەداۋiر بو­لiگi بۇرىن ەشقانداي پارتيالاردا بولماعاندار. بۇدان بiرنەشە اي بۇرىن كەيبiر يدەولوگتار كورەالماستىڭ ءسوزiن ايتقان ەدi. ولار بلوك بول­شەك­تەنiپ قالادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ءبارiبiر امبيتسيا اسپانعا شاپشيدى-مىس.

بiر-بiرiمەن شايناسادى. ار­كiم ءوز جولىمەن كەتەدi.

وپپوزيتسيا ولاي ەمەستiگiن دا­لەلدەدi. تاريحتا بiرiنشi رەت قوعامنىڭ نەعۇرلىم iسكە تاتىرلىق كۇشتەرi - پارتيالار، قوزعالىستار، ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمدار بiرلەستi. ولار ورتاق ماقسات جولىندا بiرتۇتاس كوماندادا جۇ­مىس iستەۋدە. وسى ۋاقىت iشiندە كوپ شارۋا اتقارىلدى. ورتاق شەشiمدەر جاسالدى. بiرىڭعاي ستراتەگيا بار. ولار الداعى سايلاۋعا بiرىڭعاي كانديداتتى انىقتادى. ولاردىڭ كانديداتى - بەلگiلi مەملەكەتتiك جانە قوعامدىق قايراتكەر جارماحان تۇياقباي.

كەيبiر ادامدار ونى «ناعىز قارەكەتتiڭ ادامى» دەپ اتايدى. ەسەسiنە قانداي قارەكەتتiڭ! جانە قانداي ساتتە! ميلليوندار­عا شىندىق تۋرالى مالiمدەۋ ءۇشiن بارiنەن باس تارتۋ! اركiمنiڭ قولىنان كەلمەيتiن iس.

ول ءوز ومiرiنە جاسالعان قاستاندىقتى باسىنان وتكەردi. قورىقپادى. شەتكە شىعىپ قالمادى. كەرiسiنشە، مiنەزدiڭ تاباندىلىق ۇلگiسiن كورسەتتi. تاڭدانۋعا تاتىرلىق جەكە باتىلدىعىن تانىتتى. ول ءار نارسەنi ءوز اتىمەن اتاپ، وتە كۇشتi مالiمدە­مە جاسادى. جانە قازiرگi پرەزي­دەنتتi ادال كۇرەسۋگە شاقىردى.

تۇياقباي ۇيىمداستىرۋشىنىڭ تاماشا ونەگەسiن كورسەتتi.ء وز يدەولوگيالارى بويىنشا ءارتۇرلi ساياسي كۇشتەردi, بەلگiلi قوعام قاي­راتكەرلەرiن توپتاستىرۋ، ولارمەن كۇندەلiكتi بiرلەسكەن جۇمىستى جولعا قويۋ - وڭاي iس ەمەس. ونىڭ باسشىلىعىمەن قا­زاقستاننىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى جاسالدى. بۇل - داۋسىز iرگەلi قۇجات. ول سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامانىڭ ساياسي بولiمiنە كiرەدi.

جارماحاننىڭ باسشىلىعىمەن اۋقىمدى ورتاشا - شۇعىل الەۋ­مەتتiك-ەكونوميكالىق باعدارلاما جاسالدى. 2006-2010 جىل­دار­عا ارنالعان. ونى جاساۋعا بەلگiلi ەكونوميستەر، ساراپشىلار، تاجi­ريبەلi ادامدار قاتىستى. قىسقا مەرزiم iشiندە كەدەي­شiلiكتi جەڭۋ­دiڭ، كوررۋپتسيامەن كۇرەستiڭ ارنايى باعدارلاماسى، سونداي-اق باسقا دا ەلەۋلi ماسەلەلەرگە ارنالعان، مۇ­قيات قاراستىرىلعان قۇجاتتار جاسالدى.

كەيبiرەۋلەر وپپوزيتسيا ءالسiز دەگەندi تاعى دا ايتا الار ما ەكەن؟ جانە بiرەۋلەر وپپوزيتسيا «شاۋiل­دەك» دەگەندi ايتا الار ما ەكەن؟

بيلiك ءالسiز جانە قورقاق. وپپوزيتسيامەن كۇرەسۋ ءۇشiن زاڭسىز تاسiلدەردi جانە قۋعىنداۋدى پايدالاناتىن - بيلiك. زاڭسىز تۇرمەلەرگە وتىرعىزاتىن - بيلiك.

ساياساتكەرلەر مەن باسپاسوزگە تەاترلاندىرىلعان سوت پرو­تسەستەرiن جاسايتىن - بيلiك. ونداي بيلiكتiڭ عۇمىرى ۇزاق بولمايدى.

 

ەليتانىڭ اۋىسۋى اپاتقا ۇرىندىرا ما؟

ماڭگiلiك بيلەۋشi بولمايدى، مۇنى ءبارiمiز دە بiلۋگە تيiسپiز. تمد بيلەۋشiلەرiنiڭ قاسiرەتi بiر عانا ماسەلەگە تiرەلiپ تۇر: اۆتوريتارلىق ۇلگi-قالىپتىڭ بولاشاعى جوق جانە اسا زياندى.

بiز پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ەڭبەگiن جوققا شىعارمايمىز. اسiرەسە، تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جىلدارىنداعى. ول كسرو تاراعاننان كەيiن تەرiس ستسەناري­لەردiڭ ورiستەۋiنە جول بەرگەن جوق. ول تiپتi ماڭىزدى رەفورمالاردى باستاپ تا كەتتi. راس، ورتا جولدا توقتاپ قالدى. بالكiم، توقتاتتى. كiم توقتاتتى؟ وتباسى ما، دوستارى ما، الپاۋىتتار ما، اينالاسى ما! نە كەرەك، ونىڭ بۇگiن ءوز حالقىنا بەرگەنiنەن گورi العانى الدەقايدا كوبەيiپ كەتتi. پرەزيدەنتتiڭ كەمشiلiگi مەن قاتەلiگi ونىڭ جەتiستiكتەرiن باسىپ وزىپ كەتتi. شىن جەتiستiكتە­رiن دە، قولدان جاسالعان «جەتiس­تiك­تەرiن» دە.

ماسقارالىققا ۇشىراپ، ابىرويدان بiرجولاتا ايىرىلىپ قالماسى ءۇشiن مۇنداي جاعدايدا ءوزiن-ءوزi سىيلايتىن ساياساتكەرلەر ساحنادان كەتەدi. ارينە، اركiم ءارتۇرلi جولمەن كەتەدi. بiرەۋلەر بوريس ەلتسين سياقتى كەشiرiم سۇراپ كەتەدi. ەكiنشi بiرەۋلەر ۆاتسلاۆ گاۆەل سەكiلدi حالقىنا راقمەتi مەن ريزاشىلىعىن ايتا وتىرىپ كەتەدi.

كۇندەلiكتi تiرلiكتە ادامنىڭ كوپ ماسەلەگە تەرەڭ ۇڭiلە بەر­مەيتiنi دە بار، بiراق سايلاۋدىڭ تۇسىندا حالىقتىڭ ساناسى وتكiر­لەنە، جاڭعىرا، ۇشتالا تۇسەدi. قوعام شىنداپ ويلانا باستايدى. «بiز قانداي قوعامدا ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز؟» دەپ اينالاسىنا جiتi كوز تاستايدى. قۇندىلىقتارعا، جاعدايعا، كوڭiل-كۇيگە باعا بەرiلەدi, ونى جان-جاقتى پارىقتايدى. وسى پروتسەستiڭ بiزدiڭ ازاماتتارىمىز ءۇشiن، حال­قىمىز ءۇشiن اسا پايدالى ءارi جەمiستi بولاتىنىنا ءوز باسىم سەنiمدiمiن.

بiزگە قازiر «نازارباەۆ - تۇراقتىلىقتىڭ كەپiلi» دەپ ءۇستi-ۇستiنە توپەپ ايتىپ جاتىر. نازارباەۆسىز بiزدiڭ مەملەكەت قاراڭ قالادى ەكەن-مiس.

ەندi وسى جەردە تومەندەگiدەي سۇراق ءوز-وزiنەن تۋىندايدى، سوندا ول 14 جىلدا نە قۇرعان؟ مەملەكەت پە، جوق الدە جەكە مەنشiك كومپانيا ما؟ ال ەگەر، جامان ايت­پاي جاقسى جوق، ول اياق استىنان بiردەڭەگە ۇشىراي قالسا شە؟ (ارينە، قۇداي مۇنىڭ بەتiن ءارi قىلسىن). بiراق بiزدiڭ ءبارi­مiزدiڭ تاعدىرىمىز اللانىڭ قولىندا عوي. مۇنداي جاعدايدا بۇگiنگi پارلامەنتتiڭ ەلدەگi تىنىشتىقتى ساقتاپ تۇرۋعا شاماسى جەتە مە؟ «ەكiنشi» ادامىمىز ابiقاەۆ جاع­دايدى تۇراقتاندىرا الا ما؟ كۇدiگiم كوپ. ويتكەنi ولاردىڭ وكi­­لەتتiلiگi جالعان. ەلي­تانىڭ اۋىسۋى قاجەت پە؟ ءيا، قاجەت. ەڭ بولماعاندا، ەسكi بي­لiكتiڭ قاتە­لiگi مەن قىلمىسى ەلi­مiزدiڭ دا­مۋىنا كەدەرگi كەلتiرمەۋi ءۇشiن.

كiم جەڭەدi? ۋاقىت كورسەتەدi. نە دەسەك تە، وپپوزيتسيا ۇلكەن بە­­لەستەردەن ءوتتi. قازiر كۇشiندە. بيلiك قورعانۋعا كوشتi. قارۋ-جاراق ساتىپ الۋدا. پوليتسەيلiك تەررور ۇيىمداستىرىپ، ويىنا كەلگەندەرiن جاساۋدا. اندiجان­داعى قاندى وقيعانى ەسكە ءتۇسiرiپ، مۇرىندارى وق-ءدارiنiڭ يiسiن ەرتە باستان سەزە بەرسiن دەگەن ويمەن حالىقتى قورقىتىپ، ۇركiتiپ باعۋدا.

 

بيلIك ءۇشIن كIمدەر كۇرەسەدI?

قالاي ايتساق تا، قالاي تون پiشسەك تە، شىنايى ۇمiتكەر ەكەۋ عانا. ولار: دەموكراتيالىق كۇش­تەردiڭ كوشباسشىسى جارماحان تۇياقباي مەن قازiرگi پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ارينە، بۇل پرەزيدەنتتiككە لايىقتى باس­قا تۇلعا جوق دەگەندi بiلدiر­مەيدi. كەرiسiنشە، بiزدە نازارباەۆقا بالاما بولا الاتىن لا­يىقتى ساياساتكەرلەر جەتەرلiك. بiراق بiزدiڭ زاڭىمىز دا، ونىڭ ۇستiنە ساياسي مۇمكiن­دiكتەر دە كەز كەلگەن ۇمiتكەرگە 12 كۇندە 90 مىڭنان استام داۋىستى جيناتا قويماسى دا بەلگiلi.

اسiرەسە، قورقىتىپ-ۇركiتۋ، باسقان iزiڭدi اڭدۋ، ارانداتۋ اسقىنىپ تۇرعان ۋاقىتتا. مۇنداي كەدەرگiنi اسا قۋاتتى، قارجىسى بار ساياسي قۇرىلىمدار عانا جەڭە الادى. بيلiكتi ەسەپتەمەگەندە، ازiرگە مۇنداي مۇمكiندiككە يە قۇرىلىم «ادiلەتتi قازاقستان» عانا.

مۇنىڭ ءوزi دە پرەزيدەنتتiك سايلاۋعا ەكi-اق ادام تۇسەدi دەگەندi بiلدiرمەسە كەرەك. مە­نiڭشە، بۇل ناۋقانعا تۇياقباي مەن نازارباەۆتان باسقا تاعى ەكi-ءۇش عابباسوۆتار ارالاسادى. عابباسوۆتار دەموكراتيالىق كۇش­تەردiڭ داۋسىن ءبولiپ-جارىپ، ەلەكتوراتىن بولشەكتەۋگە تىرىسادى. ولارعا بيلiك كومەكتەسەدi. داۋىس جيناپ بەرەدi. ولار ءۇشiن باعدارلاما جازىپ، ماقالا جاريالاپ وتىرادى. ولار پرەزي­دەنتتi سىنامايدى. ونىڭ ەسەسiنە تۇياقبايدى ء«وزiڭ اقىماقسىڭ» دەگەن پرينتسيپپەن جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن بولادى.

بۇل دا اسا ماڭىزدى ەمەس. جىلدار وتەر. سول كەزدە حالىق بۇگiنگi بيلەۋشi بiز ءۇشiن كiم بولدى جانە ارتىنا نە قالدىردى دەپ ءوز-وزiنەن سۇرايتىن بولادى. سول كەزدە ونىڭ ءوز قولىمەن سارايلار مەن ءزاۋلiم ءۇي تۇرعىزعانى، استانانى، نەمەسە اتىراۋدى سال­عانى، قول قويعان جار­لىقتارى، قانداي زاۋىت پەن فابريكا سالعىزعانى ماڭىزدى بولماي قالادى. مۇنى وزگەلەر دە تۇرعىزا، سوعا الادى. ەڭ ماڭىزدىسى، جال­عىز مىنا ماسەلە عانا بولىپ قالماق: ول قانداي قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىردى جانە وزiنەن كەيiن حالىققا قانداي قوعام قالدىرىپ كەتتi!

ەگەر نازارباەۆتىق كەزەڭدە قوعامنىڭ نەگiزگi قۇندىلىقتارى جاپپاي سىبايلاس جەمقورلىق، نيگيليزم، ارسىزدىق، قىلمىسقا جاۋاپ بەرمەۋشiلiك، ازعىندىق، كەدەي­شiلiك، بوستاندىققا جول بەرمەۋ، توزبەۋشiلiك بولسا، وندا بۇل جىلدار تاريحتا قارا ارiپپەن جازىلادى.

ەگەر نازارباەۆتان كەيiن ءار ادامعا تەڭ دارەجەدە مۇمكiندiك بەرiلگەن جارقىن قوعام، ادامنىڭ ەركiندiگi مەن بوستاندىعىن قۇر­مەتتەۋ، مەملەكەتتiڭ ءاربiر ادام الدىنداعى بيiك جاۋاپكەر­شiلiگi,  ادام­گەر­شiلiككە نەگiزدەلگەن سايا­سات، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ قامىن كۇيت­تەيتiن باسەكەلi ەكونوميكا قالسا، وندا ول تاريحتا ءوزiنiڭ جاقسى اتىن قالدىرارى ءسوزسiز.

ول رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋشى جانە ونى لوگيكالىق تۇردە اياقتاعان ادام رەتiندە دە تاريحقا ەنە الار ەدi. نەمەسە بيلiككە، يگiلiك پەن سىي-قۇرمەتكە ءومiرiنiڭ سوڭىنا دەيiن جابىسىپ قالماي، ۋاقتىلى ءارi دەر كەزiندە كەتiپ قالۋ ارقىلى دا تاريحقا ەنەر ەدi.

بiراق تاريحقا جاعىمسىز جاعىمەن دە ەنۋi ابدەن مۇمكiن. اۆتوريتارلىق بيلەۋشi رەتiندە. بiردە-بiر رەت ءادiل دە تازا سايلاۋ وتكiزبەگەن ادام رەتiندە. ءوز حالقىنىڭ داۋسىن ۇرلاعان، سول ارقىلى ونىڭ بولاشاعىن كۇل-تال­قان ەتكەن ادام رەتiندە.

مۇنىڭ بارiنە مەن كوزجۇم­باي­لىقپەن قاراي المايمىن. مەملە­كەتiمiزدiڭ بولاشاعى ءۇشiن عانا ەمەس. تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ قاز-قاز تۇرا باستاعان قاتەرلi دە كۇردەلi شاعىندا ۇزاق جىلدار ونىمەن قويان-قولتىق بiرگە جۇمىس iستەگەنiم ءۇشiن. مەن قازاقستاننىڭ وزiنiڭ مۇمكiن­دiگiن پايدالانا الماي، بوسقا جiبەرiپ العان مەملەكەت بولعانىن قالامايمىن. تەك مەن عانا ەمەس، مەنiڭ بۋىنىم دا. بiزدەن كەيiنگi بۋىن دا.

سوندىقتان دا كەيدە وسىنداي ماقالا جازۋعا تۋرا كەلەدi. ماعان ءتان ەمەس جانردا.

Abai.kz