Serbiya Respublikasynyn Preziydenti Tomislav NIKOLIChPEN súhbat 

- Qúrmetti Preziydent, ótken jyly Siz resmiy saparmen Qazaqstanda boldynyz. Sizdin resmiy saparynyz kezinde qol jetkizilgen uaghdalastyqtar qalay jýzege asuda?Qazirgi sәtte qanday da bir naqty nәtiyjeler bar dep aytugha bola ma? 

- Dostas el Qazaqstangha sapar әrkez menin esimde qalatyn saparlardyn biri bolyp tabylady. Qazaqstan halqynyn qonaqjaylylyghy men Preziydent Nazarbaev kórsetken shynayy dostyq iltipat menin jýregimde jәne Serbiyanyn býkil azamattarynyng jýreginde ayryqsha oryn alatyn naghyz qúndylyq bolyp sanalady. Biz Preziydent Nazarbaevpen barlyq saladaghy yqpaldastyqtyn belsendiligin arttyru ýshin qajetti jaghdaylar men sharttardy belgiledik. Ekijaqty qarym-qatynastardy jappay damytugha qosqan jeke ózining zor ýlesi jәne kýshti sayasiy qoldauy ýshin men 2013 jyly Preziydent Núrsúltan Nazarbaevty Serbiya Respublikasynyn lentadaghy Ordenimen marapattadym. 

Men óz tarapymnan ekijaqty yntymaqtastyqty, әsirese, ekonomikalyq qarym-qatynastar bóligindegi yntymaqtastyqty damytu jolyn berik ústanamyn. Preziydent Nazarbaevtyng saparynyn jalpy yntymaqtastyqtyn belsendiligin arttyrugha quatty serpin beretinine menin senimim mol. Ókinishke qaray, bizdin eki eldin ekonomikalary ortaq tauar aynalymy kórsetip otyrghandaghygha qaraghanda,    әldeqayda zor mýmkindikterge iye. Men úzaq merzimdi, joghary jәne óndiristik formadaghy yntymaqtastyqty negizge ala otyryp ózara tauar ainalymyna jatatyn tauarlar qúrylymyn keneytudin manyzy zor dep esepteymin. Odan arghy jerde qarjy jәne bankaralyq yntymaqtastyqty damytu jәne eki elde de ókildik jelilerin ashu qajettigi seziledi. Biznes-forum eki eldin kәsipkerleri arasyndaghy osynday uaghdalastyqtardy naqtylau ýshin mýmkindik tughyzbaq. Biz búrynghysynsha Qazaqstannan tartylatyn investisiyalargha, atap aytqanda, Serbiya kompaniyalaryn jekeshelendiruge qatysugha, strategiyalyq әriptestikke nemese múnay-himiya, auyl sharuashylyghy, farmasevtika, turizm siyaqty salalardaghy yntymaqtastyqtyn ózge de kez kelgen formalaryna mýddelimiz. Bizde qazirdin ózinde yntymaqtastyqtyn osynday formalarynyng belsendiligin odan әri arttyru ýshin jaqsy negiz bolyp tabylatyn túqym men sebu materialdaryn, әsirese, jýgeri budandaryn jetkizip beruge qatysty jaqsy tәjiriybe qalyptasty. 

– Qazaqstan men Serbiya arasyndaghy tauar ainalymy 2015 jyly 55 millionnan astam dollardy qúrady. Tauar aynalymy kólemin úlghaytu ýshin qanday perspektivalar bar? 

– Bizdegi mәlimetter boyynsha, 2016 jyldyn qantar-nauryzy kezeninde tauar aynalymy 14 million dollardy qúrady, al 2015 jyly búl soma 166 million dollargha jetken bolatyn. Búl eki eldin ekonomikalyq әleuetimen salystyrghanda әldeqayda tómen, sondyqtan da biz Preziydent Nazarbaevpen aradaghy әngimenin aytarlyqtay bóligin bizdin yntymaqtastyghymyzdyn osy segmentin qalaysha jetildirip, belsendirek jýrgizu qajet degen mәselege arnaytyn bolamyz. 

Qazaqstanda birqatar serbiyalyq kompaniyalar júmys isteydi jәne Astanada Serbiyanyn Ónerkәsip palatasynyn ókildigin ashu qajettiligi kózge kórinip túr. Preziydent Nazarbaevtyng saparynan keyin Serbiyanyn investisiya salu ýshin salystyrmaly týrdegi artyqshylyqtaryn qazaqstandyq kompaniyalardyn sezinetinine menin senimim mol. 

Serbiya tamasha geografiyalyq jaghdaygha iye, erkin sauda turaly kóptegen kelisimder, qolayly klimattyq jaghdaylar, aytarlyqtay miyneraldy resurstar men turizm salasynda zor әleuet bar. Serbiya ónerkәsiptin múnay-gaz salasyndaghy yntymaqtastyqty damytu jónindegi qyzmetti bastaugha meylinshe mýddeli, onyn barysynda mýmkindikter men yntymaqtastyqty jýzege asyru modeliderin anyqtaugha bolar edi. 

– Úzaq uaqyttargha deyin Qazaqstan DSÚ-gha mýshe bola almay keldi. Serbiyanyn әli de DSÚ-gha mýshe emes ekenin nazargha alghanda, Sizdin pikirinizshe, Qazaqstan DSÚ-gha mýshe bolu arqyly qanday artyqshylyqtargha qol jetkizdi? 

– Dýniyejýzilik sauda úiymy mýshe-memleketterdin ýkimetterinen ghana emes, sonymen birge, Europalyq odaq siyaqty kedendik aumaqtardan da túrady. Búl úiymnyn manyzdylyghy mýshe-memleketter ýshin EO tarapynan belgilengen, óz kezeginde kepil bolyp tabylatyn sauda shenberlerine negizdeledi, yaghniy saudagha qatysty sheshimder konsensusqa negizdelmek. Eng aldymen, DSÚ kópjaqty sauda kelissózderi ýshin forum bolyp tabylady, búl úiym memleketter arasyndaghy sauda daularyn sheshedi, kelisimder arqyly negizgi sauda erejelerin belgileydi jәne «sauda sayasatyn baghalau mehanizmi» arqyly býkil mýshe-memleketterdin sauda sayasatyna múqiyat qadaghalau jýrgizedi. 

Serbiya DSÚ-gha óz ótinimin 2004 jyly berdi, sodan beri osy úiymnyn tolyqqandy mýshesi mәrtebesin alugha qajetti kriyteriylerge sәikes kelu ýshin qúqyqtyq jәne qúrylymdyq reformalardan ótti. EO DSÚ-gha ótu jónindegi kelissózderde Serbiyagha óte ýlken qoldau kórsetti. Men jekelegen zandargha ózgerister engizgennen keyin Serbiya tayau uaqytta DSÚ-gha ótedi dep esepteymin. Men Preziydent Nazarbaevty tarihiy tabysymen: 20 jylgha juyq kelissózderden keyin DSÚ-gha ótuimen qúttyqtaymyn. Álemdik úiymgha qosylu arqyly Qazaqstan tayau uaqyttarda ekonomikalyq túrghyda da jәne azamattardyn túrmys dengeyin arttyru túrghysynda da tiyimdilikti sezinetin bolady. DSÚ-gha ótu jana júmys oryndaryn ashudy, enbekaqyny jәne býtindey alghanda túrmys dengeyin arttyrudy bildiredi. Qazaqstannyn DSÚ-gha ótui arqyly búl úiymnyn Ortalyq Aziyagha jaqynday týsuinin ózi manyzdy fakt bolyp tabylady, býginde Qazaqstan jahandyq rynoktargha qol jetkizu mýmkindigine iye. 

– Serbiyanyn EO-gha ótkisi keletini jaqsy mәlim. EO-daghy tayauda bolghan oqighalar Serbiyanyn EO-gha qosyluyna әser ete me? 

– Serbiya otyz bes taraudyng ýsheuin ashty, kelissózder úzaqtyghyn boljau qiyn, óitkeni, ol eldin ózining dayyndyghyna, EO-men ýilesimdilikke, taraulardy ashu nemese jabu ýshin berilgen jaghdaylardyn oryndalu jyldamdyghyna, sonday-aq, әrbir jana qadam turaly sheshimdi býkil mýsheler qabyldaytyndyqtan, kelissózder barysyna tosqauyl qoyy mýmkin EO mýshesimen yqtimal degen ekijaqty daulargha baylanysty bolmaq. Ótpeli kriyteriylerdin boluy, yaghniy sheshushi 23 jәne 24 tarau siyaqty anaghúrlym kýrdeli taraular ýshin kelissózder barysyndaghy jaghdaylar da ýderiske tejeu saluy mýmkin. Degenmen, Serbiya qosymsha erekshelikke iye, atap aytqanda, «Basqa mәseleler» dep atalatyn 35-taraugha qatysty, Belgrad ýshin ol Prishtinamen qarym-qatynastardy qalypqa keltiru, yaghniy kelisimderdin oryndaluyn qadaghalaytyn tarau bolyp tabylady. Bizdin ol tarauda Kosovo men Metohiyany moyyndau jónindegi formalidy talaptyn bar-joghyn osy kýnge deyin bilmeuimizge baylanysty búl tarau Serbiya ýshin ayryqsha manyzgha iye. Eger ol solay bolsa, onda biz búl shartty orynday almaymyz. 

Sizdin saualynyzgha keler bolsaq, ol oqighalardyn is jýzinde taraulardy ashu dinamikasyna әser etetinine men onsha senimdi emespin, óitkeni, Europalyq odaq Serbiyagha tolyq qúqyly mýshe mәrtebesin beruge ózinin dayyn ekendigin ayqyn kórsetti. Men 35-tarau mazmúnyndaghy belgisizdik anaghúrlym eleuli problema bolyp tabylady dep esepteymin. Eger ol yntymaqtastyq jolymen, Kosovo men Metohiyanyn býkil azamattarynyn ómirlerin jaqsartu, demokratiyalyq qaghidattar men adam qúqyqtaryn barlyq azamattargha birdey qoldanu arqyly Belgradtyng Prishtinamen qalypty qarym-qatynastar qúruyn bildirse, Serbiya tolyq qúqyly mýshe bolugha dayyn. 

– Bosqyn mәselesine qatysty pikirinizdi bilsek. Osynau ýderisti toqtatudyng qanday joldaryn úsynar ediniz? 

– Europa migranttar mәselesin tiyisti dengeyde sheshe almaghan siyaqty. Onyn aumaghynda bolyp jatqan terrorlyq aktiler osy tújyrymnyn dәleli bolyp sanalady. Men týpki tamyry Tayau Shyghys pen Afrika resurstaryn paydalanudan bastalatyn daghdarys sebepteri turaly aytyp óttim. Búl ónirlerdin halqy is jýzinde ózderinen alyp ketken nesibesinin sonynan kelip jatyr. Ókinishke qaray, soghys zobalanynan qashqan, jaqsy ómir izdegenderdin arasynda terrorister, IYM mýsheleri de bar. Olardyng mindetteri óte dәl әri tynghylyqty ayqyndalghan. Europany túraqsyzdandyru ýshin qarapayym azamattardyn opat boluyna әkeletin jankeshtilerdin terrorlyq aktilerin paydalanu maqsatymen kýni búryn josparlanghan. En ýlken problema sol – Europa azamattary endi әrbir bosqynnan terroristi kóretindigi. Europalyq egoizm búl joly basymdyq almauy tiyis, odan góri europalyq izgilik manyzdyraq. Europa izgi bet-beynesin, әli de bolsa saqtalyp otyrghan en izgi bet-beynesin kórsetui tiyis. 

Degenmen, jergilikti jerlerdegi jaghday basqasha. Óitkeni, EO kórshiles memleketterdin ýkimetteri arqyly jaghdaydy baqylaugha shamasy jetpey jatqan tústarda bosqyndardan oqshaulanugha, dual-qorshaular túrghyzugha tyrysuda. Euroodaqta úsynylyp jatqan sheshimder turaly tym úzaq aytylady, biraq ony jýzege asyru isi bastala qoymaydy. Euroodaq búdan әldeqayda tiyimdi boluy kerek. Búl jerde memleketterding arasyndaghy yntymaq mәselesi de tuyndaydy. Eger EO-gha mýshe memleketter shekaralaryn jauyp, bosqyndargha Grekiya, Makedoniya, Serbiya baghytynda jol ashatyn bolsa, búl osy elderden europalyq getto jasau maqsatyn bayqatpay ma? Meninshe, jaqsy ómir sýrui mýmkin elderge jetu jolyndaghy bosqyndardyn talpynysyn eshqanday dual-qorshau toqtata almaydy, múnday ssenariy týbinde Europany Tayau Shyghys jasar edi. Múny búdan әri eshkim baqylay almas edi. 

– Serbiyada pravoslaviyelik senimdegiler men islam dinin ústanatyndardyn qarym-qatynasyn jaqsartu isi, olardyn qoghamdyq integrasiyasy sәtti jýrip jatyr deuge bola ma? 

– Sizdi Serbiyadaghy músylman senimindegi halyqtyn jaghdayymen jaqynyraq  tanystyru ýshin músylman jamaghaty qalay damyghanyn qysqasha aytyp bereyin. Músylmandyqty ústanatyn halyq ózge nanym-senimdegi halyqtarmen barlyq jaghynan tenestirilgen. 

Mәselen, Serbiyadaghy islam diniy jamaghaty 1863 jylghy «Vakuf elderi turaly» zangha sýienedi. Serbiya Knyazdigindegi islam dinin ústanu bostandyghy 1868 jyly knyazi Mihaiyl Obrenovichtin jarlyghymen bekitilgen. Sol kezde Belgradtaghy diniy munisipaliytetke –jematqa (jamaghat) әli kýnge deyin birden-bir minәjat orny retinde qyzmet etetin Bayrakly meshiti paydalanugha berildi. Serbterdin, horvattardyn jәne slovendikterdin korolidigi qúrylghan sәtten bastap islamdyq eki diniy jamaghat qatar ómir sýre bastady. Belgrad muftiyi basshylyq etetin bireui Serbiya, Makedoniya jәne Chernogoriya ýshin, ekinshisi – Saraevodaghy reiys’uli ulema basqaratyn Bosniya jәne Gersegovina, Horvatiya, Slavoniya, Sloveniya jәne Dalmasiya ýshin. Yugoslaviya Korolidigindegi islam diniy jamaghatynyn birligi 1930 jylghy «Islam diniy jamaghaty turaly» zangha negizdeldi. 

Zannyn negiz qalaushy baby bylay deydi: «ygoslaviya Korolidigindegi barlyq músylman jogharghy diniy basshy retindegi reiys’uli ulemanyn basshylyghyndaghy derbes Islam diniy jamaghaty bolyp sanalady». Reiys’uli ulemanyn túrghylyqty orny astanagha – Belgradqa auystyryldy. YuFHR 1946 jylghy Konstitusiyasy jәne 1953 jylghy «Diniy qauymdardyn qúqyqtyq mәrtebesi turaly» zan arqyly memleket ózinin diniy qauymdarmen qarym-qatynasynyn negizgi qaghidattaryn ayqyndady, sonyn ishinde negizgileri shirkeudi memleketten bólu, ar-újdan jәne diniy senim bostandyghy, sonday-aq diniy jamaghattar qúru, sosyn diniy qauymdardyn tendigi men shirkeudi mektepten bólu, shirkeuler men hramdarda erkin diniy bilim berudi úiymdastyru boldy. Barlyq konfessiyanyn tendigin jariyalau jәne sekulyarizasiya igoslaviyalyq músylmandardy ten jaghdaygha jetkizdi. Serbiyada 280 myngha juyq músylman túrady, búl – halyqtyn 3,6%-y. Músylmandar Rashka jәne Ontýstik Serbiya siyaqty oblystarda basym kópshilik bolsa, Noviy-Pazar qalasynda – 90%, Senisada – 80%, Buyanovasta shamamen – 60%, Tutinde – 95% jәne Preshevoda shamamen 90% halyq músylmandar. Serbiyada 190-nan astam meshit bar, sonyn 120-sy Sandjakta, 60-y ontýstik Serbiyada bolsa, Belgradta, Niyshe, Subotiyse jәne Maliy-Zvornikte bir-birden bar. En әigili meshitter Noviy-Pazar qalasyndaghy Altyn Álem, Seniysedegi Súltan Valiyde jәne Bayrakly bolyp sanalady. 

– Biyl Qazaqstan Tәuelsizdiktin 25 jyldyq belesine shyghyp otyr. Osy oraydaghy tileginizdi jәne Astana qalasy turaly pikirinizdi bilsek. 

– Bizdin halyqtarymyzgha ortaq nәrse – azattyq pen tәuelsizdikke degen sýiispenshilik. Bizder beybitshilik pen bostandyqta ómir sýru ýshin babalarymyz qan tókti. Biraq búl bizdin qazirgi kezde eshqanday qauip-qaterge úshyrap otyrmaghanymyzdy bildirmeydi. Serbiya ózinin territoriyalyq tútastyghyn, halqyn jәne Kosovo men Metohiyadaghy mәdeny múralaryn saqtau ýshin qazir de kýresip keledi. Biz Serbiyanyn aumaqtyq tútastyghyn saqtau túrghysynan Qazaqstannyn kórsetip otyrghan qoldauyn joghary baghalaymyz. 

Qazaqstan tәuelsizdigin saqtaudan da zor tabysqa jetti. Sizdin halyq jarqyn bolashaqqa kóz tigip otyr. Astana ghajayyp súlulyq qalasy, onyn keremet alandary, eskertkishteri, ghimarattary, sayabaqtary men kósheleri әlemnin barsha qúrylysshylaryna shabyt beredi. Qazaq mәdeniyeti qalanyng arhiytekturasymen órilgen. Sizder ýshin osynyn bәrin EKSPO-2017 kórmesin ótkizu barysynda kórsetuge zor mýmkindik bar. Búghan qosa, BÚÚ Qauipsizdik Kenesinin 2017-2018 jyldardaghy túraqty emes mýshesi bolu bastamasy osy halyqaralyq úiymgha on yqpalyn tiygizip, Qazaqstannyn qarqyndy әri senimdi seriktes ekendigin tanyta týsedi. 130 etnostyq toptyn tatulyq pen kelisimde ómir sýrip jatqany tamsandyrady jәne ózgeler ýshin beybitshilik pen yntymaqta qalay ómir sýruge bolatynyna mysal bola alady. Bizdin ortaq úqsastyqtarymyz kóp, sondyqtan men bir-birimizge qoldau kórsetip, dostyghymyz ben ekonomikalyq baylanystarymyzdy nyghaytudy, tәjiriybelerimizben kóbirek almasudy tileymin. Osy mýmkindikti paydalana otyryp, Preziydent Nazarbaevqa jәne Qazaqstan halqyna 2014 jylghy su tasqyny kezinde kórsetken qoldauy ýshin taghy da alghys aytqym keledi. Biz múny eshqashan úmytpaymyz. 

– Astanagha kelgen saparynyzda Qazaqstan futbol klubtarynyng jetistigi turaly da aitqanynyz esimizde. Jalpy, futbolgha qyzyghushylyghynyz qalay? Jankýiersiz be? 

– Qazaqstan futbolynyn dengeyi kóterilip keledi. Sporttyn osy týrine kóp kónil bólinip jatqany kórinip túr. Byltyr shamamen osy kezde «Srvena júldyzy» futbolshylary Europa ligasynyng irikteu kezeninin ashyluyndaghy matchta «Qayrattan» 2:0 (1:0) esebimen jenilip qaldy. Almatylyq qonaqtardy jeniske shabuylshylar Isael men Gou bastady, al Miodrag Bojovichting komandasy algha úmtylghan әri óte jaqsy dayyndalghan qarsylastaryna tótep bere almady. Qonaqtar jas qúramalardyn әlem chempionatynda ýzdik qaqpashy atanghan jәne bizdin komandany birneshe ret qútqaryp qalghan Predrag Raykovichtin qaqpasy aldynda tughan bir-eki sәtti mýlt jibergen joq. Júrt búl matchty әli kýnge aytyp jýr. Ýzdik komandanyn jenisin moyyndap, qúttyqtau kerek. Bizdin komandagha kelesi joly jaqsylap dayyndalu qajet. 

P.S. «Egemen Qazaqstan» gazetinin redaksiyasy osy súhbatty úiymdastyrugha kómek kórsetken Qazaqstannyn Majarstandaghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi, Serbiyada, Makedoniyada elshilik qyzmetti qosa atqarushy Núrbah Rýstem myrzagha alghys bildiredi. 

"Egemen Qazaqstan" gazeti