Elbasynyng arnayy sheshimimen qúrylghan Jer komissiyasynyng júmysy ayaqtalugha jaqyn. Komissiyanyng keyingi otyrysynda onyng aldyna qoyylghan mәseleler boyynsha tiyisti sheshim qabyldandy. Komissiyanyng sheshimderi Elbasyna úsynylady.  

Shyn mәninde, Jer komissiyasynyng sheshimderi býgingi kýni auyl sharuashylyq jerlerine qatysty qalyptasqan jer qatynastary jaghdayynyn, ondaghy qordalanghan problemalardyn, auyldaghy jer reformasynyng elimiz ben halqymyzdyng týbegeyli mýddesine tolyq say emestigining ainasy siyaqty. Sondyqtan, "aynagha ókpeleudin" reti joq.

Osy salada qordalanghan mәselelerding bastauy – jer reformalarynyng konseptualdyq kemshilikteri men qatelikterinde jatyr. Onyng eng bastysy – tabighy emes, jasandy jolmen "naghyz menshik iyelerin" tapqymyz keldi.  Ol ýshin agrarlyq reformalardyng basty qaghidasy "jer – ony iygerushige" emes, "jer – kapital iyelerine" degen qaghida iske asyryldy.

Sonyng nәtiyjesinde, auyl sharuashylyq jerlerining iyesi negizinen auyl azamattary emes, dәlirek aitqanda, auyl enbekkerleri emes, "at tóbelindey" top – latifundister bolyp otyr. Olardyng kim ekenin biylik, shamasy úyalghanynan bolar, әli kýnge deyin halyqtan jasyryp keledi. 

Osy "at tóbelindey" top ýshin 2003 jyly Jer kodeksi kabyldanghan bolatyn. Sol kezdegi Mәjilis deputattarynyng basym qópshiligining úsynystaryn Tasmaghambetov Ýkimeti qabyldamay tastady. Ýkimet ózi otstavkagha ketip, onyng dayyndaghan jobasy "tizege basyp" zang retinde qabyldandy. Ózim qúramynda bolghan júmys toby jasaghan 700-den astam ózgertuler men tolyqtyrulardyng Jer kodeksine bir de bireui engen joq. Sol zang júmys istey bastaghaly mine, shiykilikteri shyghyp otyr. Óitkeni, әuel bastan búl zang qarapayym halyqtyng mýddesine keri zang boldy.  Jer reformalarynyng ózegin qúraytyn týbirli ústyndar eskerilmedi. «Jerge jeke menshikti engizu әli erte, uaqyty kelgen joq, dәl býgin Qazaqstan halqy dayyn emes» degen sózder sol kezde aityldy.  

Jer kodeksine arqau bolyp otyrghan konseptualdyq jaghdaylary men normalary basqa elderding ozyq tәjiriybesine de say kele bermeydi. Keshegi postkenestik elderding ózi auyl sharuashylyghy jerlerin ony óndeushilerge tegin berse, biz olargha tek satyp bergendi jón kórdik.

Jer kodeksi avtorlarynyng aituynsha, 10-15 jylda 10-15 mln. gektar jer jeke menshikke satyluy kerek edi. Mine, biyl Jer kodeksining qabyldanghanyna jәne júmys istegenine 13 jyl boldy. Jeke menshikke satylghany bar bolghany 1,3 mln gektar.

Búl Jer kodeksining "shiykiliginin" birden-bir bir kórsetkishi emes pe?

Abyroy bolghanda, búnyng "paydaly" jaghy da bar eken. Paydaly dep otyrghanym, jerdi satu atalghan mejege jetpey, memleketting menshiginde saqtalyp qaluy.

Osy "at tóbelindey toptyn" mýddesi ýshin QR Jer kodeksine 2015 jyldyng 2 qarashasynda qabyldanghan basty ózgertuler men tolyqtyrulargha  Preziydent halyqtyng oi-pikirin bilu ýshin 2016 jyldyng sonyna deyin moratoriy jariyalaghany dúrys ta әdil sheshim boldy.

Jer komissiyasynyng basty júmys nәtiyjesi – osy moratoriyding merzimin taghy bes jylgha sozu turaly sheshimge kelgeni. Kez-kelgen moratoriy mәseleni týpkilikti sheshpeytini anyq. Jer komissiyasynyng búl úsynysy býgingi kýni biylik pen halyq arasyndaghysy qalyptasqan jaghdaydy eskeretin jәne mýmkin bolyp otyrghan birden-bir kompromisstik shara siyaqty.   

Búl sheshimning birden-bir paydasy men mýmkindigi – jer reformalaryn jeke toptyng emes, jalpy halyqtyn, elimiz ben últymyzdyn, tәuelsiz Qazaq Elining týpki mýddesine jaratu. 
Jana jer reformalaryn jýrgizu ýshin bizge jana Jer kodeksin qabyldau kerek.

Búl kodekste elimiz ben halqymyz ýshin Jerding alatyn orny men manyzy, onyng bar qadir-qasiyeti men kiyesi anyqtalyp, zanmen bekitilui kerek.

Sonda ghana jer halyqtyki bolyp qalady jәne halyqtyng mýddesine qyzmet etedi. 

Jana jer reformalaryn qabyldau jәne jýrgizu ýshin bizding  elimizde sayasy reformalar da ornynan qozghaluy kerek. Onsyz halyq jana jer reformalarynyng qozghaushysy da, qoldaushysy da jәne qorghaushysy da bola almaydy. 

Jana jer reformalaryn qabyldau ýshin elimizde jasandy jergilikti ózin-ózi basqaru jýiesinen órkeniyetti jәne demokratiyalyq elderde qalyptasqan jergilikti ózin-ózi basqaru jýiesine ótu qajet.  

Memlekettik jerden basqa munisipaldyq jer boluy kerek.  Olar jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng iyeligine berilui     tiyis.

Jerding iyesi halyq ekeni belgili. «Halyq – biylikting qaynar kózi» dep jazylghan Qazaqstan Konstitusiyasynda. Biylik halyq ýshin ekeni de belgili. Konstitusiyany júmys istetu sayasy reformalardy qajet etedi. 

Osy qaghidalar saqtalsa, elimiz ben halqymyz aman-esen bolyp, damyghan elderding qataryna qosylamyz dep oilaymyn.  

Toqtar Esirkepov, Ekonomika ghylymdarynyng doktory, Qazaqstan qoghamyn jýieli zertteuler institutynyng diyrektory 

Abai.kz