Júma, 29 Nauryz 2024
Qogham 6577 0 pikir 25 Shilde, 2017 saghat 10:06

Auyldy «Dubaygha» ainaldyrugha bolady

Ata meken-auyl,babalarymyzdyng keyingi úrpaqqa qaldyrghan amanat múrasy, últymyzdyng salt-dәstýri, óneri, tili, dini, biligi-bilimi san ghasyrdyng súryptamasynan ótip,últymyzdyng qúndylyghyna ainalghan qazynalardyn, kógerip-kókteytin eng qymbatty mekeni. Tarih taghlymdaryna zer salsaq, ilgeri mәdeny damudy maqsat tútqan memleketter sayasaty, adamzat damuynyng ýzdik ýlgilerinen tәlim aluda. Qazaq elin tabighi-adamy qúnarsyzdanudan saqtaytyn, әreketting biri, auyl mәdeniyetine,auyl sәuletine airyqsha kónil bólu, zaman talaby.

Qazaq elining jartysyna juyghy auyl túrghyndary bolghandyqtan,memleketting basty baylyghy qazaq últynyng bolashaghy, býgingi tandaghy auyl mәdeniyetine sәikes ústanar sayasatqa tikeley baylanysty. Memleket sayasatyndaghy halqynyng densaulyghyna jәne onyng ruhany qúndylyghynyng janaruy men saqtaluyna jaghday jasaytyn alghashqy qadam, shaghyn eldi mekenderdegi sәulet salasyndaghy mekemelerde sauatty mamandardyng júmys isteui, qoghamdaghy ekologiyalyq problemalargha tosqauyl bolary anyq. Damu jolyna úmtylyp, órkeniyetti, bay-baquatty eldermen iyq tenestirmek ertengi maqsattarymyz, býgingi әrekettermen tyghyz úshtasuy mindetti. Auyl sәuletin kórkeytuge bizdegi mýmkindikting biri, jerimizding kendigi, osy baylyqty útymdy aqylmen paydalana bilsek, qazaqtyng baghy jarqyray týspek... Japon eli múhit suyna topyraq  tógip jerin keneytuge talpynuda, tipti birneshe ministrligining basyn biriktirip, jalpy ashyq aspan asty әleminen habarsyz bolatyn úrpaqtary ýshin, 50 metr terendikte jer astynan, qúny 80 mlrd dollardy qúraytyn qala jobasyn dayyndaghanyn bilseniz, amanat iyesine aitar alghysynyz arta týspek. Auasy las óndiristi qalalarynan Qytay memleketi 2050 jyly 250 000 000 halqyn kóshirudi maqsat etude. Halqy kóp elde jer jetpeydi... Tipti Gonkong degen qalasynda әlemge әigili «qúmyrysqanyng iyleui» dep atalatyn audany 0,3 ga jerde 35000 adam tirlik etedi eken, bizdegi ólshemmen alsaq, mektep stadionyna shamalas jer. Halyqtyng ornalasuyna say 2000-3000 túrghyny bar shaghyn,10000-15000 ortasha, 40000 asqan song qala tektes bolyp bólingen eldi mekender әri qaray adam túraghy, demalys, óndiristik, әkimshilik taghy basqa әrqily qyzmetterge say ózara oqshaulanady. Sәulet-qúrylys zanynyng densaulyq bólimine say, eldi meken nysandary, atqarar qyzmeti men qorshaghan ortagha tiygizer jaghymdy-jaghymsyz әserine sәikes avtomobili joldarymen, ósimdikter әlemi tektes «gigiyenalyq sanitarlyq beldeulermen» ózara bólinui mindetti. Adam organizmine ziyan әkeletin týtin, gaz, jaghar may, shirik iyisteri men shu dybystary bólinetin óndiris nysan oryndary 5 klasqa bólinip, 1-shi klasqa jatatyndar eldi mekennen 1000 m, 2-3-shiler 500 m, 4-5-shi klasqa jatatyndar 100 metrden әri ornalasuymen qatar, nysan salynghan jer audanynyng 20 payyzyna aghash-búta ósirilip, mýmkindiginshe regionnyng klimattyq erekshelikterine oray basymdylyqpen soghatyn jelding qarama-qarsy baghytyna ornalasuy tiyis. Eldi meken janynan ashylghan sement zavody, tas karierleri men eldi meken arasynda, u men shan, shudy jútatyn eni 500 metrden kem bolmaytyn aghash-bútalardan «sanitarlyq beldeu» ornalaasuy tiyisti. Damyghan órkeniyetti elder halqynyng densaulyghyna óte múhiyat qarauda, eldimeken arasyna óndiris nysandaryn saldyrmaydy jәne densaulyghyna ziyan keltiretin nysandargha qatysty túrghyn aryzdaryn qanaghattandyru jolgha qoyylghan. Eger el túrghyny óz qúqyghyn qorghaytynday qabiletti bolsa, ol zannyng erejesi bizding elde de bar ekeni shyndyq. Kinәni ózgeden izdegennen góri, talap etuding kemshiligin halyqtyng ózinde jatqanyn úqqanymyz jón.

Ayta keteyik, Vengriya  memleketi 2011 jyldyng qyrkýiek aiynan bastap, syrty qaptalyp keletin azyq-týlikter týri pechenie, chipsi, keks sekildi ónimdermen qosa energiyalyq ishimdikterding óndirisine salynatyn memlekettik salyqtardyng dengeyin tym qymbattatuyndaghy maqsaty, halqynyng densaulyghyn qorghau. Óndiris oshaqtary men eldi meken arasyna salynugha tiyisti «sanitarlyq jasyl beldeu»  talaby, 2020 jyly Qazaqstan halqynyng ortasha ómir sýru úzaqtyghyn 73 jasqa jetkizudi maqsat tútqan qadam. Qorshaghan ortanyng lastanuynan Qazaqstannyng әrbir 5-shi túrghyny bedeulikpen belsizdikke shaldyqqan, tua bitken aurular men sharasyzdyqtan ózine qol júmsau faktilerining jiyiligi, auru týrleri men jasaruynyng negizgi sebepteri aua lastyghy men azyq-týlik sapasyzdyghy ekenin moyyndauymyz kerek. Últ densaulyghy men mәdeniyeti әrbir zamandasty oilandyruy tiyisti, basqa eldermen beybit bәsekelestikte órkeniyetti qoghamnyng basty jetistigi әrbir adamnyng qosar ýlesinen qúralady. Tabighattyng birtútas zanyna sәikes, býgingi  dayyndyq  qadamdaryna sәikestendirilgen bolashaq bar... Qazirgi  túrghyn ýiler men óndiris nysandarynyng aralasyp ornalasuyna, ne topyraghy búrqyrap jatqan kósheler men jasyl týske boyalyp tóselgen, aghash ne búta ósetin jerlerge shashylghan shebeni tastargha qaray, auyl sәuletin kórkeytu mýmkin emes dep oilau - әntektik. Búl kórinis tek qana jergilikti biylik pen túrghyndardyng mәdeniyettik talghamy men otansýigishtik qabiletinin, úiymdastyra bilu dengeyinen ghana habar aityp túr. Jyldamdyghy 20m/sekundtan astam, jylyna 45 tәulikten asyp jyghylatyn, ólkemizding aduyndy jeli bolmasa, salynu maqsattary әrqily nysandardyng iysining ózi az mәsele tughyzbasy anyq ekeni ras. Oblys kólemindegi eldi mekenderde ólke erekshelikterindegi ekologiyalyq apat zardaptaryna qarsy tosqauyl bolar jasyl jelekting jetispeushiligine qosymsha óndiris oshaqtary men túrghyn ýi, әkimshilik, mәdeny nysandardyn, sәulet-qúrylys adam densaulyghyn qorghau zanyna say ornalaspauy, eshqanday syn kótermeydi. Aralas qúrylys pen jalanash kóshelerden, búrynghy dәuirde qúdaydyng baryna dәlel izdesek, býginde adamnyng baryna dәlel izdeytin jaghdaygha tirelip otyrghan jaghdayymyz bar ekeni shyndyq. Árbir qoghamnyng tәrbiyesindegi damu dengeyine baylanysty adamdarynda nanym bolady, osy nanymnyng nәtiyjesinde zamanauy tanym qalyptasady. Árkimder biletin Arab elindegi ataqty Dubay qalasyda osydan 28 jyl búryn, eleusiz kóptegen balyqshylar poselkasynyng biri bolghanyna senu qiynnyng qiyny ekeni ras, al shyntuaytqa kelgende qazirgi Shetpeni, Shebirdi ne kez-kelgen eldi mekendi adam tanymastay qylyp ózgertu mýldem oryndalmaytynday asa qiyn sharua emes, әlemdegi kez-kelgen keremetti túrghyzghan adam qoly, al adamdarynyng basty aiyrmashylyghy ózin syilaudaghy biyik talghampazdyq pen óz túratyn mekendi gýldendirudi maqsat etken adamy biyik armandary ghana. Ókinishtisi bizding kóptegen janashyldyqqa senbeuimizding eng basty sebebi, basymyzdyng ishindegi «mýmkin emes» dep qaqsap jatqan dәrmensizdikting shekarasyn búzyp shyghudaghy úmtylystyng joqtyghy, etimiz ýirenip ketken «qalypty jaghdaydan» úzaudan qorqatyn qúldyq sananyng tәrbiysi ghana. Auyl-poselka  qúrylymynyng qaladan aiyrmashylyghy aua tazalyghy men iyis-shudyng azdyghy, qarym-qatynas erkindigi, psihologiyalyq-fizikalyq qysymdardyng joqtyghy, tabighatpen etene aralasatyn adam mýmkindigining moldyghyn ataugha bolar... Osynday erekshelikterine  jәne túrghyndardyng tanym qabiletine say, qala sәuletine sәikes keletin әdemilik kórinisterin auyl arhiytekturasyna tyqpalau orynsyz .Auyl arhiytekturasy auyl túrghyndaryna, sol eldi mekenning jer reliefi men landshafty baylyghyna ynghaylay otyra, jergilikti qúrylys materialdarymen ornalastyrylghan sol ortany tolyqtyryp túratynday an-januar, qús, jәndik, ne auylda qoldanylatyn qúral-saymandardyng mýsinimen jan-jaghyn qorshaghan ortamen ýndestik tabuy tiyis. Kóshening abattandyrularyndaghy jol jiyegindegi beton tabaldyryqtardyng týrli týsti boluy, ayaldamalardyng ózi kiyizdi aghash ýy formaly bolyp, týnde janatyn kóshe elektr shamdary men sauda oryndaryndaghy jarnamalardyng «ózara oinauy» әdemi әser beredi. Skuliptura, eskertkish, gýldermen qatar ósken dala jusany bar gazon, aghash ýy keregesin elesteter skver qorshaulary, últtyq naqyshty  oryndyqtar men túrmys qúralyna úqsas qoqys jәshikteri, sol auyldyng tarihyna qatysty ne anyz-ertegi keyipkerlerimen somdalghan erkin, jabayy tabighat arasyndaghy su búrqaqtaryn, últ órnekteri bar búiymdardyng shaghyn sәulettik mýsinderining taza aua men beybit tynyshtyqtaghy tәrbiyelik mәnin, landshaftyq arhiytekturagha sinire oryndaluy auyl túrghyndarynyng tәrbiyesine de aiqyn izin salady.

«Árbir bala suretshi, biraq qiyndyghy qazirgi balanyng bal dәurennen ketkennen keyin de suretshi bolyp qaluynda» deydi әigili óner iyesi P.Pikasso. Auyl sәuletinin  adam tәrbiyesin qalyptastyrugha qosar asa zor ýlesi, órkeniyetti úrpaq tәrbiyesindegi jasalynar qadamdardyng biri ghana. «Jetilgen qoghamda adamdardyng barlyghy tvorchestvomen ainalysuy tiyis» degen úly oishyl әl-Faraby atamyz, jetilgimiz kelse, mәdeniyetti, últtyq iydeologiyamen ruhtanatyn úrpaq tәrbiyesine, qoghamdaghy parasatty qozghaushy kýshterding bәri maqsatty týrde at salysuy kerek. Auyl sәulet-sәnin ashatyn mәdeny qúrylymnyng biri - park... Ádette qúrylys zannamasynda auyl parkine audany 1-3 gektarday jer berilip, onyng 30 payyzy qydyrys alandary men tynysh demalys oryndaryna, 35 payyzy sporttyq, 15 payyzyna balalar demalysyna jaghday jasaugha tyrysady. Búlda qatyp qalghan zang emes, ólkedegi múnay-gaz óndirisine say, aghash egiletin jerlerding sanyn kóbeytkennen halyq densaulyghyna jasalar qamqorlyq azdyq etpesi anyq. Adam organizmining kýrdeliligi sonshama, terisining temperaturalary men syrtqy әserdi qabyldau dengeyi әrtýrli, tipti ong jaq tanau quysy men sol jaq tanau quysynyng iyis tanymdary migha eki týrli berilse, túrghyn ýy bólmesining 10m2 audanyn 14m2 ósirilui, enbek qabiletining ósuine 2,5 payyz ýles qosyp, auyru úzaqtyghyn 1,7 tәulikke qysqartqan. Parkting kirer auyzy ortalyq kóshedegi sauda oryndaryna ne auyl klubynan keletin baghytta bolghany tiyimdirek, auyzgha jaqyn siyrek otyrghyzylghan aghash, bútalar arasyndaghy kýndiz balalar oinaytyn alandar men oiyn attraksiondary, keshki qariyalar demalysyna arnalghan mekenge arnayy oryn belgileuding mәni zor. Jasy kelgen jannyng ózi, týisigining týbinde alansyz asyr salyp jýrgen, sanasynda saqtalghan nәrestesine kýtim izdeytin kezderi az bolmaydy, taza aua men beybit tynyshtyq adam densaulyghyna emosiyalyq túrghyda jaghymdy әser beretin bolady. Parkterde jergilikti aghashtar men bútalargha basymdylyq berilgenimen, klimatynda az-kem ózgeshelikteri bar renderi ózge aghash-bútalardy jersindiruge talaptanghan dúrys dep oilaymyn. Auyl parkining ortalyq yadrosyna ornalasqan auyl múrajayy jәdigerlerinin, kózi kórip qúshaghynda ósken tughan jer tarihyn, babasynyng ghúmyr keshken dәuirining túrmysy men taghlymynan habar beretin kuәgerlerdin, óskeleng úrpaqqa berer iman ónegesi, úrpaq tәrbiyesine ólshemsiz baylyq bolary aqiqat. Qazirgi zamanda auyldyq jerlerde meshit túrghyzu ýrdiske ainaluda, qúday ýii atalatyn meshit nasihaty, din ústanu manyzdylyghy qanshalyqty qajetti bolghanymen, últtyq dәstýrge eshqandayda ýstemdik jasamauy tiyis dep payymdaymyn. Otanyn sýy imannan bastau alsa, imandy bolu mәdeniyetti tәrbiyeden nәr jinaydy. Adamy qúnarlylyq, mәdeniyetti parasatty boludyng alghy sharty, últynnyn, ata-babannyng ótkenin úmytpauda ekeni shyndyq. Múrajay jәdigerlerindegi ata-analarymyzdyng kiyer kiyimge, isher asqa, jaghar otyngha jarymay jýrip, baylanys qúraldary men tehnika kólikteri jetispegen kezenderde, býgingi úrpaghynyng bolashaghy ýshin janqiyarlyq kýresterining izderi, hadis taghlymyndaghy; «qabyrstangha baryp ziyarat etip túryndar, ol esterine ahiyretti salady» degen úlaghatynan kem bolmay, talaylardy tәubasyna týsiretin, qazirgi erinshek-jalqaulyqty joyatyn, jemqorlyqtan qútqaryp, elining salty men jerining kiyesin syilaytynday sezim beretin tәrbie oshaghy bolary anyq. Arhiytektura óneri beyne bir auada qalyqtap túrghan әuezdi әuenning kózge kórinetin, shyiryqqan shabyttyng iyirimderi ispetti, tәkkappar asqaqtyghy bar kez-kelgenning qol shoqparyna kelmeytin, talantty talghamdy kerek etetin qiyn óner.

Adamzatty tang qaldyrghan «әlemning jeti keremeti» osy ónerding eskertkish tuyndylary ekenin moyyndamaytyn pende joq. Ólkemizdegi tarihy shayqas oqighalary men batyr, bi-abyzdardyng úlaghatty sózderi, mahabbat hiqayalary men sonau alghashqy qauymdyq adam izderinen bergi san aluan qúbylystardyng әrqaysysy, úrpaqqa ónege sәulet ónerining mýsinderine súranyp-aq túr. Jaqsy talgham bolsa, múrajaydyng syrtqy kórinisining ózin, súlulyq pen tәkapparlyqtyng kelisti kelbetine ainaldyrugha әbden bolady. Mysaly, qazaq topyraghynda alghash ret әdebiyettegi mifologiya taqyrybyna qalam tartqan, Shetpe kentining tumasy, ghalym S.Qondybay múrajayynyng syrtqy kelbeti, aldynan qarasang qazaqy kiyizdi aghash ýidi, qaptalynan qarasang jatqan arystandy elestetken, Manghystau ólkesining tanymdyq beynesi Sherqala tauy keskindes qylyp, Otman tauyndaghy tarihy memorialdy biyik tau shoqysyna ornalastyryp, Jana-ózenning úlu tastarynan  tau kaniondarynyng ornyna, ghylym enbekterindegi mifologiyalyq keyipkerlerining beynesin, múrajaydyng syrtqy qabyrghasyna oiyp, barelieftik әdispen shygharsa, el aralaghan turiske, jarqyrap túrghan pan-biyiktik, ejelgi grek elining eski dýnie eskertkishterinen kem әser bermesi anyq. Sol Sherqala tauynyng artyndaghy orys ofiyserimen, islam dinining haqtyghyna bәstesip sekiretinimen aty qalghan «Oraz úshqan» jartasynda múrajaygha jylu, ne toq beretin qosymsha qúrylys nysany qylyp ornalastyrugha  bolady. Qazirgi tartymsyz salynghan, audan ortalyghyndaghy ghalym atyndaghy múrajaydy esimin oqyp tanudamyz. Elimizding әr aulynda múrajaygha jәdiger bolar tarihy oryndar bar, mysaly býgingi Shebir auyly, keshegi Kenes Odaghy kezinde sosialistik jarystan Qazaq SSR-i boyynsha 2-shi oryn alghan, auyspaytyn túraqty qyzyl tu iyegeri, oblys kóleminde auyl sharuashylyq kórmesin ótkizgen, oblysta alghash bolyp elektr shamyn jaqqan 1-May qolhozynyng orny. Asa qabiletti basshylary bolghan Qúbyshev Medina men Dosjanov Týiteni býgingi auyl-audan jastary biledi dep aita almaymyn. Búl asyl azamattardyng el basqaru әdisterin zerdeleuding ózinen, býgingi basshylardyng alar tәlim-taghlymy orasang zor bolary anyq. Salystyru ýshin oqyrmangha aita keteyin, respublika boyynsha 1-shi oryn alghan qolhoz basshysy N.y.Golovaskiy (1912-1996) degen azamat 2 ret Sosialistik Enbek Eri ataghymen qosa 6 ret Lenin ordenimen marapattalghan adam. Orysty ilgeri qoyghan zamanda, 1-May qolhozynyng mýmkindikterimen salystyrsaq M.Qúbyshev pen T.Dosjanovtyng úiymdastyru qabileti anaghúrlym ilgeri boluy da ghajap emes...

Eldi meken, tirshilikti qamtamasyz etetin manyzdy funksiyalary bar dene mýshelerinen túratyn, beyne bir tiri organizm ispetti, eger olardyng ornalasu oryndarymen ózara baylanysu zandylyghy búzylsa úly denede auru etek alary aqiqat. Kóshe úly denedegi qan tamyrlary sekildi, auyl sәuletindegi ózara baylanysty qamtamasyz etetin birtútas qúrylym. Mashinalar jýretin joldardyng shama kelgenshe ortalyq әkimshilik pen auyl parki tektes demalys oryndarynan tysqaryraq ornalasqany tiyimdi, onday bolmaghan jaghdayda ortalyq alang mashina joldarynyng qiylysyna ainalady. Dúrys úiymdastyrylghan ishki joldar men jayau jýrginshiler soqpaghy, shaghyn alanqaylargha ornalasqan jasyl jelek arasyndaghy demalys oryndarynan tysqary ornalasyp, ortalyq kóshening jinishke tamyrlary sekildi bolghany abzal. Kóshening maqsatyna say asfalit, beton, shebeni, qayyrqúm jabyndylarymen eldi meken joldary tóseledi. Baghasy asa qymbat asfalitty ylghalda tósemey, sapaly jasaghan jaghdaydyng ózinde ómir sýru úzaqtyghy 18-20 jyldan aspauymen qatar qysqy múzghalaqta tayghaq, jazdaghy ystyq auada ezilip, adam aghzasyna ziyandy konsregendi uly gaz bóledi. Ómir sýru úzaqtyghy 4-5 jyldan aspaytyn shebeni tósenishi auyq-auyq tegistep otyrudaghy qúr aqsha shyghyny ghana. Ekonomika jaghynan tiyimdisi etek-jiyekterin dm-i 6mm-lik temir tormen kómkergen, razmerleri 500-500 mm-lik, qalyndyghy 8-10 sm-lik beton plita- jol tósenishin, kez-kelgen eldi mekennen dayyndaugha bolady jәne ómir sýru úzaqtyghy 40 jyldan astam jәne óndiru shyghyny 30-40 payyzgha asfalittan arzan. Ólke joldaryna, tas karierlerindegi paydasyz shashylyp jatqan formasyz tas bólshekteri men Qarataudyng tabighy materialdarynynda paydagha asary anyq, búdan ózge óndiristen shyqqan avto-rezinalar tósenishin kóshe aralyq qysqa joldargha molynan paydalanugha bolady. Jol salu maqsaty shan-topyraqpen birge, qazirgi tanda aspangha úshyp jatqan botulizm, gilimintez t.b. aurulargha sebepker adam aghzasyna ziyandy mikroptardy azaytady. Búdan 2000 jyl búryn, eski Rim biyleushisi Yu.Sezari týnde jýrmeuge jarlyq shygharghandaghy maqsaty, bas auruynyng 5/4-i,jýike auruynyng 4/1-i,shang topyraq pen shudyng adam aghzasyna tiygizgen әserine baylanysty ekenin dәleldegen, zamana ghylymynyng jetistigine sýiengen, halqyna qamqor patshanyng әreketi eken.

Úsynysym, ýirenshikti jol salu tehnologiyasyndaghy topyraq ýiip, nyghyzdalghan jol polotnasynan góri, kersinshe jerding shóp ósetin qabatyn qyrghannan keyingi tabighy tyghyzdylyqtan bastap jol qabattaryn ornalastyryp, ólimge aparar jol apatyn azaytu men auladaghy su aghysyn baghyttau maqsaty bar, jasaluy  sapaly, shyghyn aqshasy az joldar salugha bet búrghanymyz tiyimdi. Memleket baylyghy, qazaq últynyng densaulyghy men ruhany qúnarlylyghynyng altyn tamyry bastau alghan, qasiyetti qara shanyraq auyl sәuletining mәdeniyettiligi, órkeniyetti әlemdik bәsekelestegi qazaq últynyng jarqyn bolashaghynyng ainymas kepili. Damu jolyndaghy órkenniyetti, bay-quatty eldermen iyq tenestirmek ýshin býgingi «qalypty jaghdaydy» búzyp shyghu kerek. Oghan bizder tikeley jauaptymyz, zamandas!

Ázirbay Bekiyev, qúrylys mamany

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3600