اتا مەكەن-اۋىل،بابالارىمىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان امانات مۇراسى، ۇلتىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى، ونەرى، ءتىلى، ءدىنى، بىلىگى-ءبىلىمى سان عاسىردىڭ سۇرىپتاماسىنان ءوتىپ،ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىعىنا اينالعان قازىنالاردىڭ، كوگەرىپ-كوكتەيتىن ەڭ قىمباتتى مەكەنى. تاريح تاعلىمدارىنا زەر سالساق، ىلگەرى مادەني دامۋدى ماقسات تۇتقان مەملەكەتتەر ساياساتى، ادامزات دامۋىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنەن ءتالىم الۋدا. قازاق ەلىن تابيعي-ادامي قۇنارسىزدانۋدان ساقتايتىن، ارەكەتتىڭ ءبىرى، اۋىل مادەنيەتىنە،اۋىل ساۋلەتىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولۋ، زامان تالابى.

قازاق ەلىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋىل تۇرعىندارى بولعاندىقتان،مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى، بۇگىنگى تاڭداعى اۋىل مادەنيەتىنە سايكەس ۇستانار ساياساتقا تىكەلەي بايلانىستى. مەملەكەت ساياساتىنداعى حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا جانە ونىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ جاڭارۋى مەن ساقتالۋىنا جاعداي جاسايتىن العاشقى قادام، شاعىن ەلدى مەكەندەردەگى ساۋلەت سالاسىنداعى مەكەمەلەردە ساۋاتتى مامانداردىڭ جۇمىس ىستەۋى، قوعامداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا توسقاۋىل بولارى انىق. دامۋ جولىنا ۇمتىلىپ، وركەنيەتتى، باي-باقۋاتتى ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرمەك ەرتەڭگى ماقساتتارىمىز، بۇگىنگى ارەكەتتەرمەن تىعىز ۇشتاسۋى مىندەتتى. اۋىل ساۋلەتىن كوركەيتۋگە بىزدەگى مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى، جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى، وسى بايلىقتى ۇتىمدى اقىلمەن پايدالانا بىلسەك، قازاقتىڭ باعى جارقىراي تۇسپەك... جاپون ەلى مۇحيت سۋىنا توپىراق  توگىپ جەرىن كەڭەيتۋگە تالپىنۋدا، ءتىپتى بىرنەشە مينيسترلىگىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جالپى اشىق اسپان استى الەمىنەن حابارسىز بولاتىن ۇرپاقتارى ءۇشىن، 50 مەتر تەرەڭدىكتە جەر استىنان، قۇنى 80 ملرد دوللاردى قۇرايتىن قالا جوباسىن دايىنداعانىن بىلسەڭىز، امانات يەسىنە ايتار العىسىڭىز ارتا تۇسپەك. اۋاسى لاس ءوندىرىستى قالالارىنان قىتاي مەملەكەتى 2050 جىلى 250 000 000 حالقىن كوشىرۋدى ماقسات ەتۋدە. حالقى كوپ ەلدە جەر جەتپەيدى... ءتىپتى گونكونگ دەگەن قالاسىندا الەمگە ايگىلى «قۇمىرىسقانىڭ يلەۋى» دەپ اتالاتىن اۋدانى 0,3 گا جەردە 35000 ادام تىرلىك ەتەدى ەكەن، بىزدەگى ولشەممەن الساق، مەكتەپ ستاديونىنا شامالاس جەر. حالىقتىڭ ورنالاسۋىنا ساي 2000-3000 تۇرعىنى بار شاعىن،10000-15000 ورتاشا، 40000 اسقان سوڭ قالا تەكتەس بولىپ بولىنگەن ەلدى مەكەندەر ءارى قاراي ادام تۇراعى، دەمالىس، وندىرىستىك، اكىمشىلىك تاعى باسقا ارقيلى قىزمەتتەرگە ساي ءوزارا وقشاۋلانادى. ساۋلەت-قۇرىلىس زاڭىنىڭ دەنساۋلىق بولىمىنە ساي، ەلدى مەكەن نىساندارى، اتقارار قىزمەتى مەن قورشاعان ورتاعا تيگىزەر جاعىمدى-جاعىمسىز اسەرىنە سايكەس اۆتوموبيل جولدارىمەن، وسىمدىكتەر الەمى تەكتەس «گيگيەنالىق سانيتارلىق بەلدەۋلەرمەن» ءوزارا ءبولىنۋى مىندەتتى. ادام ورگانيزمىنە زيان اكەلەتىن ءتۇتىن، گاز، جاعار ماي، شىرىك يىستەرى مەن شۋ دىبىستارى بولىنەتىن ءوندىرىس نىسان ورىندارى 5 كلاسقا ءبولىنىپ، 1-ءشى كلاسقا جاتاتىندار ەلدى مەكەننەن 1000 م، 2-3-شىلەر 500 م، 4-5-ءشى كلاسقا جاتاتىندار 100 مەتردەن ءارى ورنالاسۋىمەن قاتار، نىسان سالىنعان جەر اۋدانىنىڭ 20 پايىزىنا اعاش-بۇتا ءوسىرىلىپ، مۇمكىندىگىنشە رەگيوننىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە وراي باسىمدىلىقپەن سوعاتىن جەلدىڭ قاراما-قارسى باعىتىنا ورنالاسۋى ءتيىس. ەلدى مەكەن جانىنان اشىلعان تسەمەنت زاۆودى، تاس كارەرلەرى مەن ەلدى مەكەن اراسىندا، ۋ مەن شاڭ، شۋدى جۇتاتىن ەنى 500 مەتردەن كەم بولمايتىن اعاش-بۇتالاردان «سانيتارلىق بەلدەۋ» ورنالااسۋى ءتيىستى. دامىعان وركەنيەتتى ەلدەر حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا وتە مۇحيات قاراۋدا، ەلدىمەكەن اراسىنا ءوندىرىس نىساندارىن سالدىرمايدى جانە دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىن نىساندارعا قاتىستى تۇرعىن ارىزدارىن قاناعاتتاندىرۋ جولعا قويىلعان. ەگەر ەل تۇرعىنى ءوز قۇقىعىن قورعايتىنداي قابىلەتتى بولسا، ول زاڭنىڭ ەرەجەسى ءبىزدىڭ ەلدە دە بار ەكەنى شىندىق. كىنانى وزگەدەن ىزدەگەننەن گورى، تالاپ ەتۋدىڭ كەمشىلىگىن حالىقتىڭ وزىندە جاتقانىن ۇققانىمىز ءجون.

ايتا كەتەيىك، ۆەنگريا  مەملەكەتى 2011 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ، سىرتى قاپتالىپ كەلەتىن ازىق-تۇلىكتەر ءتۇرى پەچەنە، چيپسي، كەكس سەكىلدى ونىمدەرمەن قوسا ەنەرگيالىق ىشىمدىكتەردىڭ وندىرىسىنە سالىناتىن مەملەكەتتىك سالىقتاردىڭ دەڭگەيىن تىم قىمباتتاتۋىنداعى ماقساتى، حالقىنىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ. ءوندىرىس وشاقتارى مەن ەلدى مەكەن اراسىنا سالىنۋعا ءتيىستى «سانيتارلىق جاسىل بەلدەۋ»  تالابى، 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن 73 جاسقا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان قادام. قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنان قازاقستاننىڭ ءاربىر 5-ءشى تۇرعىنى بەدەۋلىكپەن بەلسىزدىككە شالدىققان، تۋا بىتكەن اۋرۋلار مەن شاراسىزدىقتان وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرىنىڭ جيىلىگى، اۋرۋ تۇرلەرى مەن جاسارۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى اۋا لاستىعى مەن ازىق-تۇلىك ساپاسىزدىعى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ۇلت دەنساۋلىعى مەن مادەنيەتى ءاربىر زامانداستى ويلاندىرۋى ءتيىستى، باسقا ەلدەرمەن بەيبىت باسەكەلەستىكتە وركەنيەتتى قوعامنىڭ باستى جەتىستىگى ءاربىر ادامنىڭ قوسار ۇلەسىنەن قۇرالادى. تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاس زاڭىنا سايكەس، بۇگىنگى  دايىندىق  قادامدارىنا سايكەستەندىرىلگەن بولاشاق بار... قازىرگى  تۇرعىن ۇيلەر مەن ءوندىرىس نىساندارىنىڭ ارالاسىپ ورنالاسۋىنا، نە توپىراعى بۇرقىراپ جاتقان كوشەلەر مەن جاسىل تۇسكە بويالىپ توسەلگەن، اعاش نە بۇتا وسەتىن جەرلەرگە شاشىلعان ششەبەن تاستارعا قاراي، اۋىل ساۋلەتىن كوركەيتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلاۋ - انتەكتىك. بۇل كورىنىس تەك قانا جەرگىلىكتى بيلىك پەن تۇرعىنداردىڭ مادەنيەتتىك تالعامى مەن وتانسۇيگىشتىك قابىلەتىنىڭ، ۇيىمداستىرا ءبىلۋ دەڭگەيىنەن عانا حابار ايتىپ تۇر. جىلدامدىعى 20م/سەكۋندتان استام، جىلىنا 45 تاۋلىكتەن اسىپ جىعىلاتىن، ولكەمىزدىڭ ادۋىندى جەلى بولماسا، سالىنۋ ماقساتتارى ارقيلى نىسانداردىڭ ءيسىنىڭ ءوزى از ماسەلە تۋعىزباسى انىق ەكەنى راس. وبلىس كولەمىندەگى ەلدى مەكەندەردە ولكە ەرەكشەلىكتەرىندەگى ەكولوگيالىق اپات زارداپتارىنا قارسى توسقاۋىل بولار جاسىل جەلەكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە قوسىمشا ءوندىرىس وشاقتارى مەن تۇرعىن ءۇي، اكىمشىلىك، مادەني نىسانداردىڭ، ساۋلەت-قۇرىلىس ادام دەنساۋلىعىن قورعاۋ زاڭىنا ساي ورنالاسپاۋى، ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى. ارالاس قۇرىلىس پەن جالاڭاش كوشەلەردەن، بۇرىڭعى داۋىردە قۇدايدىڭ بارىنا دالەل ىزدەسەك، بۇگىندە ادامنىڭ بارىنا دالەل ىزدەيتىن جاعدايعا تىرەلىپ وتىرعان جاعدايىمىز بار ەكەنى شىڭدىق. ءاربىر قوعامنىڭ تاربيەسىندەگى دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ادامدارىندا نانىم بولادى، وسى نانىمنىڭ ناتيجەسىندە زاماناۋي تانىم قالىپتاسادى. اركىمدەر بىلەتىن اراب ەلىندەگى اتاقتى دۋباي قالاسىدا وسىدان 28 جىل بۇرىن، ەلەۋسىز كوپتەگەن بالىقشىلار پوسەلكاسىنىڭ ءبىرى بولعانىنا سەنۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەنى راس، ال شىنتۋايتقا كەلگەندە قازىرگى شەتپەنى، شەبىردى نە كەز-كەلگەن ەلدى مەكەندى ادام تانىماستاي قىلىپ وزگەرتۋ مۇلدەم ورىندالمايتىنداي اسا قيىن شارۋا ەمەس، الەمدەگى كەز-كەلگەن كەرەمەتتى تۇرعىزعان ادام قولى، ال ادامدارىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى ءوزىن سىيلاۋداعى بيىك تالعامپازدىق پەن ءوز تۇراتىن مەكەندى گۇلدەندىرۋدى ماقسات ەتكەن ادامي بيىك ارماندارى عانا. وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ كوپتەگەن جاڭاشىلدىققا سەنبەۋىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبى، باسىمىزدىڭ ىشىندەگى «مۇمكىن ەمەس» دەپ قاقساپ جاتقان دارمەنسىزدىكتىڭ شەكاراسىن بۇزىپ شىعۋداعى ۇمتىلىستىڭ جوقتىعى، ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن «قالىپتى جاعدايدان» ۇزاۋدان قورقاتىن قۇلدىق سانانىڭ ءتاربيسى عانا. اۋىل-پوسەلكا  قۇرىلىمىنىڭ قالادان ايىرماشىلىعى اۋا تازالىعى مەن ءيىس-شۋدىڭ ازدىعى، قارىم-قاتىناس ەركىندىگى، پسيحولوگيالىق-فيزيكالىق قىسىمداردىڭ جوقتىعى، تابيعاتپەن ەتەنە ارالاساتىن ادام مۇمكىندىگىنىڭ مولدىعىن اتاۋعا بولار... وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە  جانە تۇرعىنداردىڭ تانىم قابىلەتىنە ساي، قالا ساۋلەتىنە سايكەس كەلەتىن ادەمىلىك كورىنىستەرىن اۋىل ارحيتەكتۋراسىنا تىقپالاۋ ورىنسىز .اۋىل ارحيتەكتۋراسى اۋىل تۇرعىندارىنا، سول ەلدى مەكەننىڭ جەر رەلەفى مەن لاندشافتى بايلىعىنا ىڭعايلاي وتىرا، جەرگىلىكتى قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن ورنالاستىرىلعان سول ورتانى تولىقتىرىپ تۇراتىنداي اڭ-جانۋار، قۇس، جاندىك، نە اۋىلدا قولدانىلاتىن قۇرال-سايمانداردىڭ مۇسىنىمەن جان-جاعىن قورشاعان ورتامەن ۇندەستىك تابۋى ءتيىس. كوشەنىڭ اباتتاندىرۋلارىنداعى جول جيەگىندەگى بەتون تابالدىرىقتاردىڭ ءتۇرلى ءتۇستى بولۋى، ايالدامالاردىڭ ءوزى كيىزدى اعاش ءۇي فورمالى بولىپ، تۇندە جاناتىن كوشە ەلەكتر شامدارى مەن ساۋدا ورىندارىنداعى جارنامالاردىڭ «ءوزارا ويناۋى» ادەمى اسەر بەرەدى. سكۋلپتۋرا، ەسكەرتكىش، گۇلدەرمەن قاتار وسكەن دالا جۋسانى بار گازون، اعاش ءۇي كەرەگەسىن ەلەستەتەر سكۆەر قورشاۋلارى، ۇلتتىق ناقىشتى  ورىندىقتار مەن تۇرمىس قۇرالىنا ۇقساس قوقىس جاشىكتەرى، سول اۋىلدىڭ تاريحىنا قاتىستى نە اڭىز-ەرتەگى كەيىپكەرلەرىمەن سومدالعان ەركىن، جابايى تابيعات اراسىنداعى سۋ بۇرقاقتارىن، ۇلت ورنەكتەرى بار بۇيىمداردىڭ شاعىن ساۋلەتتىك مۇسىندەرىنىڭ تازا اۋا مەن بەيبىت تىنىشتىقتاعى تاربيەلىك ءمانىن، لاندشافتىق ارحيتەكتۋراعا سىڭىرە ورىندالۋى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تاربيەسىنە دە ايقىن ءىزىن سالادى.

«ءاربىر بالا سۋرەتشى، بىراق قيىندىعى قازىرگى بالانىڭ بال داۋرەننەن كەتكەننەن كەيىن دە سۋرەتشى بولىپ قالۋىندا» دەيدى ايگىلى ونەر يەسى پ.پيكاسسو. اۋىل ساۋلەتىنىڭ  ادام تاربيەسىن قالىپتاستىرۋعا قوسار اسا زور ۇلەسى، وركەنيەتتى ۇرپاق تاربيەسىندەگى جاسالىنار قادامداردىڭ ءبىرى عانا. «جەتىلگەن قوعامدا ادامداردىڭ بارلىعى تۆورچەستۆومەن اينالىسۋى ءتيىس» دەگەن ۇلى ويشىل ءال-فارابي اتامىز، جەتىلگىمىز كەلسە، مادەنيەتتى، ۇلتتىق يدەولوگيامەن رۋحتاناتىن ۇرپاق تاربيەسىنە، قوعامداعى پاراساتتى قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ ءبارى ماقساتتى تۇردە ات سالىسۋى كەرەك. اۋىل ساۋلەت-ءسانىن اشاتىن مادەني قۇرىلىمنىڭ ءبىرى - پارك... ادەتتە قۇرىلىس زاڭناماسىندا اۋىل پاركىنە اۋدانى 1-3 گەكتارداي جەر بەرىلىپ، ونىڭ 30 پايىزى قىدىرىس الاڭدارى مەن تىنىش دەمالىس ورىندارىنا، 35 پايىزى سپورتتىق، 15 پايىزىنا بالالار دەمالىسىنا جاعداي جاساۋعا تىرىسادى. بۇلدا قاتىپ قالعان زاڭ ەمەس، ولكەدەگى مۇناي-گاز وندىرىسىنە ساي، اعاش ەگىلەتىن جەرلەردىڭ سانىن كوبەيتكەننەن حالىق دەنساۋلىعىنا جاسالار قامقورلىق ازدىق ەتپەسى انىق. ادام ورگانيزمىنىڭ كۇردەلىلىگى سونشاما، تەرىسىنىڭ تەمپەراتۋرالارى مەن سىرتقى اسەردى قابىلداۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى، ءتىپتى وڭ جاق تاناۋ قۋىسى مەن سول جاق تاناۋ قۋىسىنىڭ ءيىس تانىمدارى ميعا ەكى ءتۇرلى بەرىلسە، تۇرعىن ءۇي بولمەسىنىڭ 10م2 اۋدانىن 14م2 ءوسىرىلۋى، ەڭبەك قابىلەتىنىڭ وسۋىنە 2,5 پايىز ۇلەس قوسىپ، اۋىرۋ ۇزاقتىعىن 1,7 تاۋلىككە قىسقارتقان. پاركتىڭ كىرەر اۋىزى ورتالىق كوشەدەگى ساۋدا ورىندارىنا نە اۋىل كلۋبىنان كەلەتىن باعىتتا بولعانى تيىمدىرەك، اۋىزعا جاقىن سيرەك وتىرعىزىلعان اعاش، بۇتالار اراسىنداعى كۇندىز بالالار وينايتىن الاڭدار مەن ويىن اتتراكتسيوندارى، كەشكى قاريالار دەمالىسىنا ارنالعان مەكەنگە ارنايى ورىن بەلگىلەۋدىڭ ءمانى زور. جاسى كەلگەن جاننىڭ ءوزى، تۇيسىگىنىڭ تۇبىندە الاڭسىز اسىر سالىپ جۇرگەن، ساناسىندا ساقتالعان نارەستەسىنە كۇتىم ىزدەيتىن كەزدەرى از بولمايدى، تازا اۋا مەن بەيبىت تىنىشتىق ادام دەنساۋلىعىنا ەموتسيالىق تۇرعىدا جاعىمدى اسەر بەرەتىن بولادى. پاركتەردە جەرگىلىكتى اعاشتار مەن بۇتالارعا باسىمدىلىق بەرىلگەنىمەن، كليماتىندا از-كەم وزگەشەلىكتەرى بار رەڭدەرى وزگە اعاش-بۇتالاردى جەرسىندىرۋگە تالاپتانعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. اۋىل پاركىنىڭ ورتالىق يادروسىنا ورنالاسقان اۋىل مۇراجايى جادىگەرلەرىنىڭ، كوزى كورىپ قۇشاعىندا وسكەن تۋعان جەر تاريحىن، باباسىنىڭ عۇمىر كەشكەن ءداۋىرىنىڭ تۇرمىسى مەن تاعلىمىنان حابار بەرەتىن كۋاگەرلەردىڭ، وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەر يمان ونەگەسى، ۇرپاق تاربيەسىنە ولشەمسىز بايلىق بولارى اقيقات. قازىرگى زاماندا اۋىلدىق جەرلەردە مەشىت تۇرعىزۋ ۇردىسكە اينالۋدا، قۇداي ءۇيى اتالاتىن مەشىت ناسيحاتى، ءدىن ۇستانۋ ماڭىزدىلىعى قانشالىقتى قاجەتتى بولعانىمەن، ۇلتتىق داستۇرگە ەشقاندايدا ۇستەمدىك جاساماۋى ءتيىس دەپ پايىمدايمىن. وتانىن ءسۇيۋ يماننان باستاۋ السا، يماندى بولۋ مادەنيەتتى تاربيەدەن ءنار جينايدى. ادامي قۇنارلىلىق، مادەنيەتتى پاراساتتى بولۋدىڭ العى شارتى، ۇلتىڭنىڭ، اتا-باباڭنىڭ وتكەنىن ۇمىتپاۋدا ەكەنى شىندىق. مۇراجاي جادىگەرلەرىندەگى اتا-انالارىمىزدىڭ كيەر كيىمگە، ىشەر اسقا، جاعار وتىنعا جارىماي ءجۇرىپ، بايلانىس قۇرالدارى مەن تەحنيكا كولىكتەرى جەتىسپەگەن كەزەڭدەردە، بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانقيارلىق كۇرەستەرىنىڭ ىزدەرى، حاديس تاعلىمىنداعى; «قابىرستانعا بارىپ زيارات ەتىپ تۇرىڭدار، ول ەستەرىڭە احيرەتتى سالادى» دەگەن ۇلاعاتىنان كەم بولماي، تالايلاردى ءتاۋباسىنا تۇسىرەتىن، قازىرگى ەرىنشەك-جالقاۋلىقتى جوياتىن، جەمقورلىقتان قۇتقارىپ، ەلىنىڭ سالتى مەن جەرىنىڭ كيەسىن سىيلايتىنداي سەزىم بەرەتىن تاربيە وشاعى بولارى انىق. ارحيتەكتۋرا ونەرى بەينە ءبىر اۋادا قالىقتاپ تۇرعان اۋەزدى اۋەننىڭ كوزگە كورىنەتىن، شىيرىققان شابىتتىڭ يىرىمدەرى ىسپەتتى، تاككاپپار اسقاقتىعى بار كەز-كەلگەننىڭ قول شوقپارىنا كەلمەيتىن، تالانتتى تالعامدى كەرەك ەتەتىن قيىن ونەر.

ادامزاتتى تاڭ قالدىرعان «الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى» وسى ونەردىڭ ەسكەرتكىش تۋىندىلارى ەكەنىن مويىندامايتىن پەندە جوق. ولكەمىزدەگى تاريحي شايقاس وقيعالارى مەن باتىر، بي-ابىزداردىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرى، ماحاببات حيقايالارى مەن سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق ادام ىزدەرىنەن بەرگى سان الۋان قۇبىلىستاردىڭ ارقايسىسى، ۇرپاققا ونەگە ساۋلەت ونەرىنىڭ مۇسىندەرىنە سۇرانىپ-اق تۇر. جاقسى تالعام بولسا، مۇراجايدىڭ سىرتقى كورىنىسىنىڭ ءوزىن، سۇلۋلىق پەن تاكاپپارلىقتىڭ كەلىستى كەلبەتىنە اينالدىرۋعا ابدەن بولادى. مىسالى، قازاق توپىراعىندا العاش رەت ادەبيەتتەگى ميفولوگيا تاقىرىبىنا قالام تارتقان، شەتپە كەنتىنىڭ تۋماسى، عالىم س.قوندىباي مۇراجايىنىڭ سىرتقى كەلبەتى، الدىنان قاراساڭ قازاقى كيىزدى اعاش ءۇيدى، قاپتالىنان قاراساڭ جاتقان ارىستاندى ەلەستەتكەن، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تانىمدىق بەينەسى شەرقالا تاۋى كەسكىندەس قىلىپ، وتمان تاۋىنداعى تاريحي مەموريالدى بيىك تاۋ شوقىسىنا ورنالاستىرىپ، جاڭا-وزەننىڭ ۇلۋ تاستارىنان  تاۋ كانوندارىنىڭ ورنىنا، عىلىم ەڭبەكتەرىندەگى ميفولوگيالىق كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسىن، مۇراجايدىڭ سىرتقى قابىرعاسىنا ويىپ، بارەلەفتىك ادىسپەن شىعارسا، ەل ارالاعان تۋريسكە، جارقىراپ تۇرعان پاڭ-بيىكتىك، ەجەلگى گرەك ەلىنىڭ ەسكى دۇنيە ەسكەرتكىشتەرىنەن كەم اسەر بەرمەسى انىق. سول شەرقالا تاۋىنىڭ ارتىنداعى ورىس وفيتسەرىمەن، يسلام ءدىنىنىڭ حاقتىعىنا باستەسىپ سەكىرەتىنىمەن اتى قالعان «وراز ۇشقان» جارتاسىندا مۇراجايعا جىلۋ، نە توق بەرەتىن قوسىمشا قۇرىلىس نىسانى قىلىپ ورنالاستىرۋعا  بولادى. قازىرگى تارتىمسىز سالىنعان، اۋدان ورتالىعىنداعى عالىم اتىنداعى مۇراجايدى ەسىمىن وقىپ تانۋدامىز. ەلىمىزدىڭ ءار اۋلىندا مۇراجايعا جادىگەر بولار تاريحي ورىندار بار، مىسالى بۇگىنگى شەبىر اۋىلى، كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە سوتسياليستىك جارىستان قازاق سسر-ءى بويىنشا 2-ءشى ورىن العان، اۋىسپايتىن تۇراقتى قىزىل تۋ يەگەرى، وبلىس كولەمىندە اۋىل شارۋاشىلىق كورمەسىن وتكىزگەن، وبلىستا العاش بولىپ ەلەكتر شامىن جاققان 1-ماي قولحوزىنىڭ ورنى. اسا قابىلەتتى باسشىلارى بولعان قۇبىشەۆ مەدينا مەن دوسجانوۆ تۇيتەنى بۇگىنگى اۋىل-اۋدان جاستارى بىلەدى دەپ ايتا المايمىن. بۇل اسىل ازاماتتاردىڭ ەل باسقارۋ ادىستەرىن زەردەلەۋدىڭ وزىنەن، بۇگىنگى باسشىلاردىڭ الار ءتالىم-تاعلىمى وراساڭ زور بولارى انىق. سالىستىرۋ ءۇشىن وقىرمانعا ايتا كەتەيىن، رەسپۋبليكا بويىنشا 1-ءشى ورىن العان قولحوز باسشىسى ن.يۋ.گولوۆاتسكي (1912-1996) دەگەن ازامات 2 رەت سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىمەن قوسا 6 رەت لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان ادام. ورىستى ىلگەرى قويعان زاماندا، 1-ماي قولحوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن سالىستىرساق م.قۇبىشەۆ پەن ت.دوسجانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى اناعۇرلىم ىلگەرى بولۋى دا عاجاپ ەمەس...

ەلدى مەكەن، تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ماڭىزدى فۋنكتسيالارى بار دەنە مۇشەلەرىنەن تۇراتىن، بەينە ءبىر ءتىرى ورگانيزم ىسپەتتى، ەگەر ولاردىڭ ورنالاسۋ ورىندارىمەن ءوزارا بايلانىسۋ زاڭدىلىعى بۇزىلسا ۇلى دەنەدە اۋرۋ ەتەك الارى اقيقات. كوشە ۇلى دەنەدەگى قان تامىرلارى سەكىلدى، اۋىل ساۋلەتىندەگى ءوزارا بايلانىستى قامتاماسىز ەتەتىن ءبىرتۇتاس قۇرىلىم. ماشينالار جۇرەتىن جولداردىڭ شاما كەلگەنشە ورتالىق اكىمشىلىك پەن اۋىل پاركى تەكتەس دەمالىس ورىندارىنان تىسقارىراق ورنالاسقانى ءتيىمدى، ونداي بولماعان جاعدايدا ورتالىق الاڭ ماشينا جولدارىنىڭ قيىلىسىنا اينالادى. دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان ىشكى جولدار مەن جاياۋ جۇرگىنشىلەر سوقپاعى، شاعىن الاڭقايلارعا ورنالاسقان جاسىل جەلەك اراسىنداعى دەمالىس ورىندارىنان تىسقارى ورنالاسىپ، ورتالىق كوشەنىڭ جىڭىشكە تامىرلارى سەكىلدى بولعانى ابزال. كوشەنىڭ ماقساتىنا ساي اسفالت، بەتون، ششەبەن، قايىرقۇم جابىندىلارىمەن ەلدى مەكەن جولدارى توسەلەدى. باعاسى اسا قىمبات اسفالتتى ىلعالدا توسەمەي، ساپالى جاساعان جاعدايدىڭ وزىندە ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 18-20 جىلدان اسپاۋىمەن قاتار قىسقى مۇزعالاقتا تايعاق، جازداعى ىستىق اۋادا ەزىلىپ، ادام اعزاسىنا زياندى كونتسرەگەندى ۋلى گاز بولەدى. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 4-5 جىلدان اسپايتىن ششەبەن توسەنىشى اۋىق-اۋىق تەگىستەپ وتىرۋداعى قۇر اقشا شىعىنى عانا. ەكونوميكا جاعىنان ءتيىمدىسى ەتەك-جيەكتەرىن دم-ءى 6مم-لىك تەمىر تورمەن كومكەرگەن، رازمەرلەرى 500-500 مم-لىك، قالىڭدىعى 8-10 سم-لىك بەتون پليتا- جول توسەنىشىن، كەز-كەلگەن ەلدى مەكەننەن دايىنداۋعا بولادى جانە ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 40 جىلدان استام جانە ءوندىرۋ شىعىنى 30-40 پايىزعا اسفالتتان ارزان. ولكە جولدارىنا، تاس كارەرلەرىندەگى پايداسىز شاشىلىپ جاتقان فورماسىز تاس بولشەكتەرى مەن قاراتاۋدىڭ تابيعي ماتەريالدارىنىڭدا پايداعا اسارى انىق، بۇدان وزگە وندىرىستەن شىققان اۆتو-رەزينالار توسەنىشىن كوشە ارالىق قىسقا جولدارعا مولىنان پايدالانۋعا بولادى. جول سالۋ ماقساتى شاڭ-توپىراقپەن بىرگە، قازىرگى تاڭدا اسپانعا ۇشىپ جاتقان بوتۋليزم، گيلمينتەز ت.ب. اۋرۋلارعا سەبەپكەر ادام اعزاسىنا زياندى ميكروپتاردى ازايتادى. بۇدان 2000 جىل بۇرىن، ەسكى ريم بيلەۋشىسى يۋ.تسەزار تۇندە جۇرمەۋگە جارلىق شىعارعانداعى ماقساتى، باس اۋرۋىنىڭ 5/4-ءى،جۇيكە اۋرۋىنىڭ 4/1-ءى،شاڭ توپىراق پەن شۋدىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزگەن اسەرىنە بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەگەن، زامانا عىلىمىنىڭ جەتىستىگىنە سۇيەنگەن، حالقىنا قامقور پاتشانىڭ ارەكەتى ەكەن.

ۇسىنىسىم، ۇيرەنشىكتى جول سالۋ تەحنولوگياسىنداعى توپىراق ءۇيىپ، نىعىزدالعان جول پولوتناسىنان گورى، كەرسىنشە جەردىڭ ءشوپ وسەتىن قاباتىن قىرعاننان كەيىنگى تابيعي تىعىزدىلىقتان باستاپ جول قاباتتارىن ورنالاستىرىپ، ولىمگە اپارار جول اپاتىن ازايتۋ مەن اۋلاداعى سۋ اعىسىن باعىتتاۋ ماقساتى بار، جاسالۋى  ساپالى، شىعىن اقشاسى از جولدار سالۋعا بەت بۇرعانىمىز ءتيىمدى. مەملەكەت بايلىعى، قازاق ۇلتىنىڭ دەنساۋلىعى مەن رۋحاني قۇنارلىلىعىنىڭ التىن تامىرى باستاۋ العان، قاسيەتتى قارا شاڭىراق اۋىل ساۋلەتىنىڭ مادەنيەتتىلىگى، وركەنيەتتى الەمدىك باسەكەلەستەگى قازاق ۇلتىنىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ اينىماس كەپىلى. دامۋ جولىنداعى وركەننيەتتى، باي-قۋاتتى ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرمەك ءۇشىن بۇگىنگى «قالىپتى جاعدايدى» بۇزىپ شىعۋ كەرەك. وعان بىزدەر تىكەلەي جاۋاپتىمىز، زامانداس!

ءازىرباي بەكيەۆ، قۇرىلىس مامانى

Abai.kz