12 qarasha - qaymana qazaqtyng bir ýmiti opat bolghan kýn. Oqys qazanyng qayghysy eldi ezgiden qútqara ma degen nәumiyez dәmeni tas-talqan etken. Semser minezdi úlynyng súrqiya sayasattyng qúrbany bolghany keyingilerding de úmtylysyn irkip qaldy.

Kenesary QAPTAGhAEV, 

 qogham qayratkeri

- Men 1989-90 jyldary Halyq sharua­shylyghy institutynda dekannyng orynbasary bolyp qyzmet atqaryp jýrdim. Sol jyly bizding institut jәne Sәulet-qúrylys instituty, Almaty ýi-qúrylys kombinaty, Maqta-mata kombinaty siyaqty birqatar bilim oshaqtary men qoghamdyq ortalyqtardyng qyz-jigit­teri birlesip, «Qazaq tili qoghamyn» qúrdyq. Bizge sol kezde jergilikti biylik tarapynan ruhany jәne materialdyq kómek kórsetuge múryndyq bolghan Sapura Jýsipova bolatyn. Sapura onda Almaty qalalyq atqaru komiytetinde Zamanbek Núrqadilovtyng orynbasary edi. Keyinnen bilsek, Zәkeng birinshi basshy retinde múnday últtyq mәselemen basqalardyng jynyn qozdyrmau ýshin, Sapuragha barlyq mindetti jýktep, ózi jaghdaydy syrttan baghyp jýredi eken.

Biz qazaq óz mýddesin joqtaghan sol qiyn-qystau zamannyng ózinde últtyng salt-dәstýrine, bolmysyna biraz paydaly júmys istedik. Sol kezde Sapura Taubaldyqyzy Qalalyq atqaru komiy­tetining Últaralyq qatynastar bóliminde bir orynnyng bos ekenin aitty. Men bardym, Zәkene kirip edim, júmysqa birden qabyldady. Óitkeni «Qazaq tili qogha­myn­daghy» sharualarymnan habary bar eken. Sóitip, Zәkenning qaramaghynda qyz­met istey bastadym. Zәkendi dәlizde kórgender: «Zdrastie, Zamanbek Qala­ba­evich!» - dep amandasyp jatady. Al men «Assalaumaghaleykum, Zamanbek agha!» - dep amandasamyn. Oghan Zәkenning ishi jylyp, toqtap túryp qolymdy alatyn.

Birde qalalyq keneste ýlken mәjilis ótetin boldy. Orny - «Sayasy aghartushy­lar ýii». Mәjiliste túnghysh ret beybit sherulerdi qalay ótkizu turaly mәsele kóterildi. Zang boyynsha mәjilis ótetin jerge Qazaqstannyng tuy ilinuge tiyis edi. Alayda tu ne ýiding tóbesine, ne kire­beriske ilinbepti. Qalalyq kenesting tóraghasy Qadir Bәikenúly jiyndy ashyp, kimning qanday úsynysy bar ekenin súrady. Men qolymdy kóterip, ornymnan túryp: «Qazaqstannyng tuynsyz mәjilis ótkizu elimizding zanyna qayshy keledi», - dedim. Bәikenúly: «Siz kimsiz, deputatsyz ba?» - dep súrady. Men: «Joq, deputat emespin», - dedim. «On­da jinalysqa qatyspaysyz, bossyz!» - dep, zaldan shygharyp saldy. Ol senbi kýngi jaghday bolatyn.

Dýisenbi kýni júmysqa kelsem, júmystaghylardyng bәri aldymnan shyghyp: «Sizdi Núrqadilov kýtip otyr», - deydi, jýzderi salynqy, Zәkeng bәrin «quyrypty». Kensesine kirdim. Zamanbek agha birden aiqaygha basty. «Onday danyshpan bolsan, qayda jýrdin, tudy ózing ilseng bolmay ma?!» - deydi barlyq qyzmetshilerding kózinshe. Ayqay­lap alyp: «Bossyn, endi múnda júmys istemeysin!» - dedi qolyn bir siltep.

Salym sugha ketip, eki kýnnen keyin «Enbek kitapshamdy» alayyn dep әkim­dik­ke kelsem, tura qarsy aldymnan Zә­kenning ózi shygha qaldy. Ádetim boyynsha: «Assalaumaghaleykum, Zamanbek agha!»  dep amandastym. Zәkeng sәlemim­di alyp: «Áy, sen ne istep jýrsin?» - deydi. Men: «Ne isteushi edim, agha? Siz júmystan qudynyz, endi «Enbek kitap­shamdy» alu­gha keldim», - dedim. Sózimning sonyn kýt­ken joq: «Búryn qansha ailyq alyp jýr­din?» - dep súrady. Men: «120 rubli», - de­dim, qysqa súraqqa qysqa jauap qay­taryp. Zәken: «Onda ertennen bastap 280 rubli alasyn, júmysqa kiris», - de­di kesip sóilep. Múny aitqan sebebim - Zәkenning aza­mat­tyghynyng biyik, qazaqy mentaliytetining tereng eke­nin jәne ol kisimen qalay, qanday jagh­dayda tanys­qanymdy eske aluym edi.

Zәkeng men istegen jú­mys­­tar­dy syrt­tay baqylap, ishtey riza bolyp jý­ripti. Onysyn jýzinen sezetinmin. Bet­pe-bet kezdesip qalghan kezimizde ýnemi jyly jymiyp amanymdy alatyn. Birde Zәkene bir qújat apardym. Onda Almaty­daghy mektepterde qazaq tili pәnin oqytudyng óte súrqiya sayasaty jazylghan bolatyn. Yaghny sol jyldary qalalyq mektepterde qazaq tili pәnin tar, nashar kәbiynetterde oqytyp jýripti. Men sony sheshu turaly qújat dayyndagham, Zәkeng oilanbay qol qoy­dy. Sóitip, biz barlyq mektepterdegi eng ýl­ken, taza, búryn «Orys tili» men «Liyteratura» kәbiynetteri bolghan jaqsy auditoriyalarda «Qazaq tili» sabaghyn oqy­tugha jol ashtyq. Núrqadilov mek­tep-balabaqsha mә­se­lesinde aitarlyqtay tamasha qyzmet­ter istedi. Mәselen, Qalabay­úlynyng sheshi­mimen 15 orys mektebi, 30 bala­baqsha qazaq­shalandy. Sheshimdi qabyl­dau­gha Zәkeng qarapayym әdis-amal qol­danatyn. Radiusy bir sha­qy­rym keletin aumaqtaghy mek­tep-bala­baq­shalardy kýrdeli jóndeuden ótkizemiz degen syltaumen jauyp, 5-6 aidyng ishinde qay­tadan ashqan kezde, qazaqshagha ainaldyryp jibe­re­tin. Osy qazaqqa jany ashy­ghan qulyqty qazirgi basshylar bilmeydi de ghoy...

Qazirge deyin qazaq mektep­terinen ózge bilim oshaqtarynda «Qazaq tili» pәnin bólip oqytu dәstýri Zamanbekting zamanynda bastalghan. Qalabayúlynyng qa­zaq dese, shygharda jany bir edi. Mәselen, últtyng kez kelgen mәselesine baylanysty sharuada ol eshqashan eki sóilegen emes. Abaydyng 150 jyldyghy, odan ózge de mereytoylarda ziyalylardy bir minut esik kózinde kýttirgen joq.

Zamanbek Núrqadilovting Qazaqstan tarihynda altyn әrip­pen saqtalatyn bir enbegi - Almaty kóshelerining atyn qa­zaqshagha auystyruy. Osy kýngi aityp jýrgen qazaqsha kóshe ataularynyng bәri - Qala­bay­úlynyng qalauymen jasal­ghan dýniyeler. Kóshe atyn auys­tyrudyng da ózindik jyry boldy. Kerekti qújattardy dayyndap, Qalalyq atqaru komiy­te­tining kýn tәrtibine ótkizdim.

Biraq jospargha ilinbeydi. Bir emes, eki, tipti ýsh ret qay­talandy. Óitkeni Zәkenning Artamonova degen orynbasary bolatyn. Ol kezde býkil Alma­tynyng pәter beruinen bas­tap, ýlken-ýlken sharua­la­rynyng bәrin Qalalyq atqaru komiyteti sheshetin. Biraq Komiytet tóra­ghasy Zamanbek bol­ghanymen, qújat aldymen Arta­monovagha týsetin. Men da­y­yn­daghan qújat­tar keyinnen birtin­dep, Arta­monovanyng seyfine týse berdi. Sói­tip, Almatynyng 16-17 kóshe­sining atyn ózgertu turaly qújat Zәkene jetpedi. Qújat Núrqa­dilovting qolyna tiymegen son, sheshim shyqpady.

Arada eki-ýsh ay ótti. Aqyry, shydamay, gazet redaksiyalaryna bardym. Olar da sheshim bolmaghan son, jariyalaugha ba­tyl­dyq ete almady. Bir kýni qazirgi «Egemen Qazaqstan» ga­zeti, sol kezdegi «Ege­mendi Qa­zaqstangha» bardym. Onda «Ege­mendide» qazirgi «DAT» gazetteri joba­synyng bas oqyrmany Er­múrat Bapy tilshi bolatyn. Er­múratqa barlyq jagh­daydy týsindirip aittym. Ol birden janyp ketti: «Beremiz!» - dedi. Sonymen Zәkenning móri joq, qoly qoyylmaghan qújatyn gazetting birinshi betinde 1991 jyly 13 qarasha kýngi sanynda jariyalau­gha múryndyq boldy.

Áriyne, ol kezde múnday ba­tyl­dyq ekining birining qolynan kele bermeytin sharua edi. Gazet shyqqannan keyin, Almatydaghy biraz negizgi kóshelerding kom­munistik atauy qazaqshalanyp, býkil respublika shulady. Zә­keng osy maqa­lany kórdi de: «Qa­zaqstannyng birinshi gazeti osylay degen eken, endeshe, kóshe­lerding atauy ózgeruge tiyis!», dep, mórin basyp, qolyn qoyyp, kóshe­lerding atauyn bir kýnde ózgertip jiberdi.

Sodan 1991 jyldyng tamyz aiynda «GKChP» degen shyqty. Ol respubliy­kalardyng tәuelsiz­digine, odaqtyng tarauyna qarsy júmys isteytin qúpiya úiym edi. Oghan Almaty men Oral qala­synyng Qalalyq atqaru komiy­tetteri kómek etipti. Sol uaqytta Zәkeng demalysta jýrgen. Oraydy paydalanghan Hrapunov pen Artamonova «GKChP»-ny qolday­tyn tiyisti qújattargha qol qoy­ypty. Ol qújatty men kóshi­rip aldym. «Qazaq qoghamynyn» jigit­­­teri men Jeltoqsan batyrlaryn jinap, birneshe kýn miy­tingige shyqtyq. Nәtiyje­sinde, Artamonova júmystan ketetin boldy, al Hrapunovty Zәkeng ózi qorghap qaldy. Artamonova ornyn bosatpay, bir aiday jú­mystan ketpey jýrip aldy. Biz onyng ornyna sol kezde Alatau auda­nynyng Ishki sayasat bólimin­de qyzmet etip jýr­gen Sapura Jýsipovany úsyn­dyq.

Jeltoqsan kóterilisining 5 jyldyghyna oray Almatyda ýlken miting ótkizdik. Soghan úzyn sany 25-30 myng halyq jiy­naldy-au, shamasy. Sol mitiyn­gini ótkizu­ge Zәkeng rúqsat bergen bolatyn. Sodan keyin birde-bir ret jeltoq­san­dyqtardyng dәl sonday auqymdy jiynyn kórgen emespin. Zamanbek Qa­la­bayúlynyng azamat­tyghy tamasha edi. Mәse­len, biylikte jýrgen kezderinde jibergen kemshi­likteri men jan­saqtyqtary ýshin baspa­sózde key­bir azamattardan ke­shirim sú­­rady. Esimizde qalghany - Áke­jan Qajygeldin men Altynbek Sәrsenbayúlynan bas­pa­sóz arqyly mәdeniyetti týrde keshirim súraghan jalghyz azamat - Zәkeng bolatyn. Zamanbek agha kóregen jan edi ghoy, ol - Qaz­aqstangha alghash ret qytay qap­taghanda, eng birinshi bolyp, ashyq qarsy pikir aitqan adam. Pikir aitumen ghana shektelgen joq, Almatydan qytay­lyqtardy qu­ghan batyrlyghy sol kezde el ishin dýr silkintken joq pa?..

Sapura JÝSIPOVA,

«Shanyraq» respublikalyq birlestigi 

tóraghasynyng orynbasary

ALMATYNY QAZAQQA 

TOLTYRGhAN

Zamanbek agha edi...

- Almatynyng ainala­syndaghy shaghyn audandar men eldi me­kenderge qazaqtardyng qonys­tanuyna birden-bir sebepker bolghan adam - Núrqa­dilov. Qa­la syrtyndaghy Duman, Shany­raq, Baqay, Taugýl audandaryn, Rysqúlov kóshesi­ning tómengi jaghyndaghy, Ali-Farabiyding jo­ghar­ghy jaghyndaghy iyen jerler­ding bәrine qazaqtar­dyng qonys­tanuy - Núrqadilov­tyng kezinde bastaldy.

Birde ol meni shaqyryp al­yp, baspanasyz jýrgen qazaq­tardy qala syrtyna qonystan­dyrugha jaghday jasaytyn she­shim dayyndaudy tapsyrdy. Biz shúghyl arada on jeti sheshim dayyndap, 15 myng qazaqqa jer beruge negizi bar qújatty Zә­ken­ning aldyna qoydyq. Ol menen: «Bәri dúrys pa?» - dep sú­ra­dy. Men: «Áriyne, dúrys!» - dey­min. Zәken: «Dúrys ekenin bilip otyrmyn, bәri qazaq pa degenim ghoy...» - dep, maghan jymiya qarady da, sheshimning sheke­sine «Bekitilsin» dep, kóstiyte qol qoydy. Sondaghy Zәkenning raqattana qol qoyghan beynesi әli kýnge kóz aldymnan ketpey­di. Osy kýnge deyin Almatyny basqarghan qay basshy qazaqqa Núrqadilov jasaghan jaqsylyq­tyng tym qúryghanda júrnaghyn jasady eken? Eshkimi joq, bar­lyghy - Aqordanyng arynynan qaymyqqan qorqaqtar!

Almaty qalasynda sol kezde 8 audan bolghan. Onyng al­tauynyng «Pasport stolynyn» basshylary orystar edi. Zәkeng sonyng bәrin qazaqqa auystyrdy. Sonda aitqan edi: «Basshysy qazaq bolsa, Almatygha búrynghydan bir-eki qazaq kóp qonystanatyn shyghar. Meyli, olar da para alar, biraq qazaq qoy, qazaq qazaqtyng kózin shúqymas», - dep. Búryn Almatyda 24 payyz ghana qazaq bolsa, Zәkeng qalany basqarghan jyldary búl kórsetkish 43 payyzgha kóterildi. Tәuel­siz­dik­ting bastapqy jyl­dary Qazaq­stannan shetelge kóshken ózge últ ókilderi kóp boldy ghoy.

Sonda marqúm Zamanbek aghanyng Ýy basqarma­lary men Tehnikalyq inventarizasiya burolaryna qatysty shyghar­ghan qúpiya qaulysy boldy. Qaulyda «Reseyge, taghy basqa memleketterge kóshken últ ókilderining ýileri men pәterlerin tek qazaq­targha ghana satugha jaghday jasau kerek», - dep ja­zylghan tarmaq bol­ghanyn óz kózimmen kórgen edim.

Sol qaulyny osy kýnge deyin saqtap jýrgen azamattar bar aramyzda. Keyde últy orys basshylar qol astyndaghy qazaq qyzmetshilerine: «Ket!» - dep úryssa, Zәkeng aiqaylap:  «Ol qayda ketedi? Ketseng - sening Reseyin, Mәskeuing bar. Al qazaqtyng Qazaqstannan basqa qay otany bar?» - deytin.

Zamanbek Núrqadilov biylik­te adal, ómir boyy taza ótti. 1994 jyly bolatyn, Nazarbaev ekeui ara-túra ústasyp qa­lyp jýrgen kezi edi. Bir kýni bizdi jinap alyp: «Men dema­lysqa kettim, júmystaryndy ózdering istey berinder!» - dedi. Bәrimiz ýidi-ýiimizge ketip qal­ghanbyz, keshki saghat 7 kezinde jú­mystan hatshylar qonyrau sha­lady: «Tez jinalynyz- dar!» - dep. Barsaq, Nazarbaev Zә­ken­di qyzmetinen alyp, ornyna Shalbay Qúlmaqanovty qoyyp­ty. Sóitse, Núrqadilovty sol kezdegi premier-ministr Sergey Tereshenko satyp ketken kórinedi. Birneshe kýnning aldynda ghana Zәkeng Tereshenkomen sózge kelip qalghan bolatyn. Tereshenko sol kezde Zә­ken­ning barlyq sózin dikta­fon­gha jazyp alypty. Ony Na­zar­baevqa tyndatypty. Sol kezde Nazarbaev Zәkendi alyp tas­taudyng amalyn tappay jýr­gen bolatyn.

Sol kýni týnde Maqpal telefon shaldy: «Tezirek kelshi!» - deydi. Qasyma bir-eki «zәkenshi» jigitterdi ertip, týndeletip ýiine bardyq. Ýige kirip, sói­lese kele úqqanymyz, Zә­kene Nazarbaev telefon soghyp: «Sening or­nyna Qúlmaqanov keledi, kәbiy­netine bar, sol jerde júmy­syndy tapsyryp beresin!» - degen kórinedi. Oghan Núrqa­di­lov: «Barmaymyn, mensiz istey berinder bilgenderindi!» - depti. Sóitip, Nazarbaev pen Núrqadilov telefonda birin-biri ayamay boqtapty. Maqpal sony estip alyp, qoryqqanynan kóz jasyna erik berip otyr eken.

Sondaghy Maqpal ekeuining otyrghan ýileri әkimdikting reziydensiyasy bolatyn. Onda ys­tyq su da joq edi. Qyzmetten bosaghan son, ýiden de shyqty. Baratyn jeri bolmay, bir tanys jazushynyng sayajayynda túrdy. Qazirgi Maqpal otyrghan ýy sol sayajayda otyrghan­darynda salyndy ghoy. Zәken­ning tazalyghy, qazirgi jemqor­lar siyaqty dýniye-mýlik jina­ma­ghan adaldyghy sodan-aq kórinip túrghan joq pa. Qazir oilasam, sol jyldary Zәkenning qaramaghynda qyzmet etken bólim qyzmetkerlerining kóbi qyzmetterin paydalanyp, jagh­daylaryn týzep alypty. Tek Zәkeng ghana zaman ózger­meydi dep oilady ma eken, jeke menshigine bir búrau temir de jazdyryp almapty ghoy.

Zәkeng adam qolynan jazym boldy. Uaqyt óte kele onyng syry ashylady, aq pen qara aiqyndalady. Qazirshe búghan basy artyq pikirding qajeti shamaly. Degenmen onyng artynda qalghan jesiri Maqpaldyng enbe­gin eskermeuge bolmas. Ol je­siri retinde kýieuining ólimin joqtap qana qoyghan joq, býginge deyin Zәkenning tau túlghasyn tó­mendetpey kele jatyr: әnin arnaydy, konsertin beredi, artyn joqtaydy.

Al úly she? Ákesi oqqa úsh­qan kýnning ertesinde: «Búl - jeke bizding otbasymyzdyng tragediyasy. Múnda eshqanday saya­sat joq», - dep sóiledi. Tym bolmaghanda, úlynyng ýndemey qaluyna da bolatyn edi ghoy. Oghan da jaramady. Zәkenning óliminde qalay sayasat bolmasyn, Zamanbektey qazaqtyng ór túlghaly azamaty ózin-ózi ýsh ret atyp ólipti degenge besik­tegi sәby sene me eken? Qúday-au, solay da júrtty aldaydy eken ghoy, bú jazghandar!

Zamanbek pen Altynbek qa­za bolghannan keyin, ýkimet qau­ly shygharghan. Qaza bolghan sayasy qúrbandargha bes jyldan keyin atyn atap, tiyisti sharalar jasaugha. Mine, Zәkenning qaytys bolghanyna biyl bes jyl toldy. Biraq qaulyny qarap jat­qan ýkimetti kórgen joqpyz. Degenmen múny sayasy partiyalar qolgha alugha tiyis. Zamanbek batyr atausyz qalmauy kerek.

Toptamany dayyndaghan -

Júqamyr ShÓKE,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 40 (77) ot 10 noyabrya  2010 g.