30 tamyzda Konstitusiyamyzdyng 15 jyldyghyn atap ótemiz. Pogondylardyng paradyna tәnti bolamyz, mereytoylyq markalar shygharamyz, kónildi konsertter tamashalaymyz, danghaza «domalaq» ýstelder ótkizemiz. Ata Zannyng ataghyn aspannan bir-aq shygharatyn astamshyl da aldamshy arnaulardy oqimyz.

Oryndy siyaqty. Óitkeni kez kelgen elding Ata Zany qoghamnyng da, qoghamdyq sananyng da tórinde túr ughatiyis. Kerek deseniz, ol qújat әrbir shynayy patriot­tyng jýreginen oryn tabuy qajet. Biz bolsaq Qazaqstan Konstitusiyasyn barsha qazaqstandyqtar qúlay sýiedi, moyyndaydy, qúrmetteydi dep aita alamyz ba? Qaydam...

Onyng ózindik sebepteri de bar.

Birinshiden, bizding Ata Zang zaman kóshinen keyin qalghan!

Osydan tura 15 jyl búryn ol ayaq astynan ózgertile saldy. Asyghys-ýsigis әri formalidy týrde referendumgha atsalysqan aghayyn ne istep, ne qoyghanyn ózi de bayqamay qalghan siyaqty. Áriyne, ol kezde biylikting óz uәjderi de tabylyp jatty. Yaghny «kenestik halyq sharua­shylyghynan naryqtyq ekonomikagha kóshu ýshin jedel reformalar qajet. Olar qiyn da qiyametti bolady. Ol sheshimderdi sol kezdegi Parlament qabylday almaydy-mys. Sondyqtan zang shygharu biyligi (jәne basqa da ókilet­tikter!) bir jerge, yaghny preziydentting qolynda shoghyrlanugha tiyis».

Shynyn aitu kerek, sol kezdegi resmy nasihat osy sebep-syltaudy jaqsylap túryp migha sinirip baqty. Jә, sol uәjderding reti de bolghan shyghar.

30 tamyzda Konstitusiyamyzdyng 15 jyldyghyn atap ótemiz. Pogondylardyng paradyna tәnti bolamyz, mereytoylyq markalar shygharamyz, kónildi konsertter tamashalaymyz, danghaza «domalaq» ýstelder ótkizemiz. Ata Zannyng ataghyn aspannan bir-aq shygharatyn astamshyl da aldamshy arnaulardy oqimyz.

Oryndy siyaqty. Óitkeni kez kelgen elding Ata Zany qoghamnyng da, qoghamdyq sananyng da tórinde túr ughatiyis. Kerek deseniz, ol qújat әrbir shynayy patriot­tyng jýreginen oryn tabuy qajet. Biz bolsaq Qazaqstan Konstitusiyasyn barsha qazaqstandyqtar qúlay sýiedi, moyyndaydy, qúrmetteydi dep aita alamyz ba? Qaydam...

Onyng ózindik sebepteri de bar.

Birinshiden, bizding Ata Zang zaman kóshinen keyin qalghan!

Osydan tura 15 jyl búryn ol ayaq astynan ózgertile saldy. Asyghys-ýsigis әri formalidy týrde referendumgha atsalysqan aghayyn ne istep, ne qoyghanyn ózi de bayqamay qalghan siyaqty. Áriyne, ol kezde biylikting óz uәjderi de tabylyp jatty. Yaghny «kenestik halyq sharua­shylyghynan naryqtyq ekonomikagha kóshu ýshin jedel reformalar qajet. Olar qiyn da qiyametti bolady. Ol sheshimderdi sol kezdegi Parlament qabylday almaydy-mys. Sondyqtan zang shygharu biyligi (jәne basqa da ókilet­tikter!) bir jerge, yaghny preziydentting qolynda shoghyrlanugha tiyis».

Shynyn aitu kerek, sol kezdegi resmy nasihat osy sebep-syltaudy jaqsylap túryp migha sinirip baqty. Jә, sol uәjderding reti de bolghan shyghar.

Alayda ekonomikalyq reformalardyng jýzege asqanyna on jyldan asyp ketti emes pe?! Teledidardy qossang boldy, qoy ýstine tek boztorghaylar ghana júmyrtqalap jatyr ghoy. Qoy da kóp, boztorghay da jetkilikti! Olay bolsa, nege endi sol qújatqa qayta oralyp, sol kezde amalsyzdan engizilgen ózgeristerdi býgingi talaptargha say týzemeske?!

Ol kezde preziydent te basqa edi. Óz ayaghymen Parlamentting komissiyala­rynyng otyrystaryna baryp, óz poziy-siyasyn dәleldi týrde qorghap, deputattarmen sanasyp jýrdi. Ghúmyrlyq elbasy degendi ol kezdi eshkim de auzyna almaytyn. Preziydentting ózi de!

Ekinshiden, bizding Ata Zang - birtýrli, qoghamdaghy qiytúrqy qúbylystar sekildi ala-qúla, ekiúdayly qújat.

Bir jaghynan, onda órkeniyetti elderge tәn, demokratiyalyq sipattary bar jayttar jayynda jap-jaqsy-aq jazyl­ghan. Qalaghanynnyng bәri bar siyaqty  -  bostandyq ta bar, adam qúqy bar, biylik tarmaqtarynyng bólinui men tepe-tendigi bar. Kerek deseniz, biylikting birden-bir qaynar kózi Aqorda emes, halyq ekeni turaly bap ta bar! Tap-tamasha da túshymdy tújyrymdar!

Alayda osynshama qaghidalardy qarapayym qazaqstandyqtar kýndelikti ómirinde kórip jýr me?

Qaydaghy «demokratiyalyq» qogham, egerde biylikke tiytimdey syn aitqan kez kelgen adam jazagha tartylyp jatsa?

Qaydaghy «әleumettik» qogham, egerde milliondaghan adam qara nan men qara sugha qarap qalsa?

Qaydaghy «qúqyqtyq» qogham, egerde adamnyng tughannan kórip tanyghany qútyrghan buraday zirkildegen qúqyq qorghau organdary - paraqor polisiya, qaraqshy qarjypol, pәleqor prokuror, ýreyli «ýshәrip», satqyn sot bolsa?

Qaydaghy «qoghamdyq ómirdegi pikir alu­andyghy», egerde bizding «AZAT» JSDP par­tiyasynyng jarghysyn Ádilet miniys­tr­ligi on ay boyyna qayta tirkemey jatsa?

Qaydaghy «sóz bostandyghy», egerde syny pikir aitugha batyly barghan gazetter sottasumen әlek bop, «jәbir kórgen» joghary jaqtyng pәrmenimen jabylyp jatsa?

Qaydaghy «әdil saylau», egerde barlyq saylau komissiyalarynda tek qana «Núr Otannyn» qiytúrqy qúlaqtary men kórgensiz kózderi otyryp, ózderine qajet 91 payyzdy qylmysty qolmen syzyp jatsa?

Mine, demokratiya qaghidalarynyng qaltarysta qaluy jәne mәtindegi sóz ben ómirdegi isting arasyndaghy antagonistik qarama-qayshylyq -   bizding Ata Zannyng qos Ahilles ókshesi!

Osynau eki manyzdy jayt, әriyne, el ómirindegi basty qújatqa degen júrttyng kózqarasyna qylau týsirude. Ata Zangha senim joq, sol sebepti arqa sýieu joq. Ol әdiletsizdikke kezikken qarapayym adamgha arasha bola almaydy! Sayasy týni­lushilikting bir kórinisi mynada: shy-­nynyzdy aitynyzshy, qúrmetti oqyrman, qogham ómirining negizgi qúqyqtyq dingegi bop tabylatyn osy qújatty Siz bilesiz be? Oqyp, tanysyp shyqtynyz ba? Onda taygha tanba basqanday jazylghan óz qúqtarynyz turaly bilesiz be?

Tegin oqu, tiyisti júmys orny, túrghyn ýi, layyqty jalaqy men zeynetaqy - osynyng bәri Ata Zanda atalghan! Al siz­ding osy ekonomikalyq jәne әleumettik qúqtarynyzdyng bayandy boluyna ókimet jauap beredi.

Ókinishke qaray, osy kepildikterdi sizge bere almaghan jaghdayda sol biylik basyndaghylarmen ne bolatyny turaly tipti jazylmaghan. Meninshe, osynau jauapkershilikti aldyn ala sezip, sol kezde biylik basynda bolghan avtorlar osy jayynda qasaqana «úmytyp» ketken. Ángir tayaqtyng bir úshy ózderine tiyip ketetinin aldyn ala bilgen bolsa kerek! Sondyqtan biylikting jauapkershiligi turaly әngime kelte qayyrylghan!

Ata Zangha sәikes sizding kez kelgen basshygha óz pikirinizdi ashyq aitugha qúqynyz bar. Kez kelgen gazetti oquy­nyzgha, oghan syny túrghyda maqala jazu­ynyzgha bolady (әriyne, dәleldi de dә- y­ekti týrde!). Kez kelgen sayasy par­tiyagha mýshe bola alasyz. Kez kelgen taqyryp boyynsha jinalys, miting, sheru ótkize alasyz. Kez kelgen partiya ne kandiy­datqa berilgen sizding dauy­synyz basqa partiya ne kandidatqa ótip ketpeuge tiyis. Búl da - Ata Zannyng talaptary!

«Jer jәne onyng qoynauy, su kózderi, ósimdikter men januarlar dýniyesi, basqa da tabighy resurstar memleket menshiginde bolady» delingen Ata Zanda. Al is jýzinde she?!

Tapa-tal týste ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketken eng bir shúrayly jerding dauy men jyryn kim aitady?! Ata Zanda mandayy jarqyrap túrsa da, osy kýnge deyin dәrmensiz bop túr­ghan bir bap - memlekettik til turaly bap! Tipti «eng eleusiz qalghan bap» degen no­minasiyagha әbden layyq bap deuge bolady!

Qazaq tili shyn mәninde memlekettik boluy ýshin, eng aldymen, ol ókimettik, ýkimettik, sheneuiktik jәne biznestik til bolugha tiyis! Sonda ghana barlyq últtyn, sonyng ishinde saqau da maqau qazaqtardyng oghan degen kózqarasy ózgeredi! Ázirshe Aqordanyn, kez kelgen memlekettik organnyng kensesining jәne biznesting ofisterining tórinde mýldem basqa til (tilder?) qonjiyp otyr!

Bir sózben aitqanda, Konstitusiyadan qarapayym adamnyng iyisi shyqpaydy. Azamattyng aty atalsa da, ataghy men abyroyy ayaqasty qalghan. Onyng esesine sheneunikter men oligarhtardyng mýnki­gen iyisi múryn jarady. Ata Zannyng túla boyy - jeke basqa negizdelgen әri tabynghan biylikting mýddesi men maqsaty!

Ayday anyq nәrse - eldegi jaghdaydy týzegimiz kelse, Ata Zandy týzeuden bas-tauymyz qajet! Ony býgingi óskeleng de ozyq zamannyng talaptaryna say etuimiz kerek. Kez kelgen elding Ata Zany - onyng «vizitkasy». Al bizding «vizitkamyzdyn» týri onsha emes, HHI ghasyrda ómir sýrip jatqan órkeniyetti de damyghan elder­dikinen әste bólek. Kerisinshe, orta- ghasyrlyq handyqtardyng qújatyna úqsaydy! Onday «vizitkamen» damyghan elder klubyna kiruding ózi erteng qiyndap ketui әbden mýmkin.

Basty zanda әrbir qazaqstandyqtyng týpkilikti mýddeleri qarastyrylugha tiyis. Tek qana jazylyp qoymay, sol baptardy ómirsheng etetin is-sharalardy da zandarda anyqtap qon qajet! Ol ýshin aldymen Ata Zannyng keybir jaqsy baptaryn jaman at etip jýrgen qolda­nystaghy zandardy qayta qaraghan lazym. Ne olardyng antiyde­mokratiyalyq tústaryn joi kerek!

Eng bastysy - «shanandy jazda sayla» degen prinsippen býgingi biylik óz mәre­sine jetkennen keyin elding Bas zany qanday bolady degen saualgha jauap izdeyik!

Onda bir adamgha jәne onyng at tóbelindey ghana ainalasyna tәueldi biylik jýiesin týbegeyli qayta ózgertu kerek! Biylik tarmaqtarynyng shynayy tepe-tendigin qalyptastyratyn mehanizm jasalyp, Preziydent, Parlament, sot jýiesining bir-birinen tәuelsizdigi pash etiluge tiyis.

Onday núsqa bar. Osydan birneshe jyl búryn Qazaqstan demokratiyalyq kýshteri el Konstitusiyasynyng jana demokratiyalyq jobasyn әzirlegen bolatyn. Onda Tәuelsizdik alghaly beri halyq jaghynda jýrgen partiyalar men jeke túlghalardyng sayasy úsynystary jinaqtalghan. Meninshe, osy joba turaly әngimeni qayta janghyrtyp, qoghamgha janasha qozghau salsaq, әbden dúrys bolar edi.

Al biylik, qarsy aitar uәji bolsa, pikir talastyryp kórsin bizdermen!

Sóz sonynda aitar bir manyzdy jayt bar.

Biz Konstitusiyanyng halyq biyligin bayandy etuge kedergi keltirip jatqany turaly kóp aitamyz. Ol oryndy da bolar. Shynymen de, ondaghy bir adamgha ghana baghyshtalghan biylik jýiesi  Qazaqstannyng órkeniyetti elder sekildi demokratiya jolymen damuyn tejeude.

Alayda biz nelikten osy (jәne de basqa!) qújattardaghy keybir kertartpa baptargha qarap qaluymyz kerek?! Kerek deseniz, býgingi Konstitusiyanyng ózinde jazylghan basqa da baptardyng әleuetin paydalanyp ta qoghamnyng ómirin ózgertuge bolady emes pe?!!

Ol ýshin jogharghy jaqqa jaltaqtamay, «qylsha moyyn - talsha» dep otyra bermey, azamattyq belsendilik tanytyp, óz qúqtarymyzdy qorghaudy ýirenip, demokratiyalyq daghdygha ainaldyruymyz qajet!

Ol ýshin zandardan emes, ózimizden bastauymyz kerek!

Sonda ghana biylik tәubasyna keledi. Konstitusiya boyynsha biylikting birden- bir qaynar kózi bolyp tabylatyn Halyqpen sanasa bastaydy!

Osynyng bәri oryn alu ýshin taghy bir nәrse qajet: qolda bar Ata Zannyng mәtinimen barsha júrt tanysyp shyqsa (әitpese «anqau elge - aramza molda» prinsiypin biylik ústanghanyna dәn riza!).

Sonda әrbir azamat neden, nendey qúndylyqtardan qúralaqan qalyp jýrgenin týsine bastar edi. Múnyng ózi qoghamdaghy jana qozghaugha sebepker bolary sózsiz.

Ámirjan QOSANOV, «Azat» partiyasynyng bas hatshysy

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 29 (66)  25 tamyz 2010 j.