ءامىرجان قوسانوۆ. اتا زاڭنىڭ احيللەس وكشەسى
30 تامىزدا كونستيتۋتسيامىزدىڭ 15 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. پوگوندىلاردىڭ پارادىنا ءتانتى بولامىز، مەرەيتويلىق ماركالار شىعارامىز، كوڭىلدى كونتسەرتتەر تاماشالايمىز، داڭعازا «دومالاق» ۇستەلدەر وتكىزەمىز. اتا زاڭنىڭ اتاعىن اسپاننان ءبىر-اق شىعاراتىن استامشىل دا الدامشى ارناۋلاردى وقيمىز.
ورىندى سياقتى. ويتكەنى كەز كەلگەن ەلدىڭ اتا زاڭى قوعامنىڭ دا، قوعامدىق سانانىڭ دا تورىندە تۇر ۋعاتيىس. كەرەك دەسەڭىز، ول قۇجات ءاربىر شىنايى پاتريوتتىڭ جۇرەگىنەن ورىن تابۋى قاجەت. ءبىز بولساق قازاقستان كونستيتۋتسياسىن بارشا قازاقستاندىقتار قۇلاي سۇيەدى، مويىندايدى، قۇرمەتتەيدى دەپ ايتا الامىز با؟ قايدام...
ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار.
بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ اتا زاڭ زامان كوشىنەن كەيىن قالعان!
وسىدان تۋرا 15 جىل بۇرىن ول اياق استىنان وزگەرتىلە سالدى. اسىعىس-ۇسىگىس ءارى فورمالدى تۇردە رەفەرەندۋمعا اتسالىسقان اعايىن نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بايقاماي قالعان سياقتى. ارينە، ول كەزدە بيلىكتىڭ ءوز ۋاجدەرى دە تابىلىپ جاتتى. ياعني «كەڭەستىك حالىق شارۋاشىلىعىنان نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ ءۇشىن جەدەل رەفورمالار قاجەت. ولار قيىن دا قيامەتتى بولادى. ول شەشىمدەردى سول كەزدەگى پارلامەنت قابىلداي المايدى-مىس. سوندىقتان زاڭ شىعارۋ بيلىگى (جانە باسقا دا وكىلەتتىكتەر!) ءبىر جەرگە، ياعني پرەزيدەنتتىڭ قولىندا شوعىرلانۋعا ءتيىس».
شىنىن ايتۋ كەرەك، سول كەزدەگى رەسمي ناسيحات وسى سەبەپ-سىلتاۋدى جاقسىلاپ تۇرىپ ميعا ءسىڭىرىپ باقتى. ءجا، سول ۋاجدەردىڭ رەتى دە بولعان شىعار.
30 تامىزدا كونستيتۋتسيامىزدىڭ 15 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. پوگوندىلاردىڭ پارادىنا ءتانتى بولامىز، مەرەيتويلىق ماركالار شىعارامىز، كوڭىلدى كونتسەرتتەر تاماشالايمىز، داڭعازا «دومالاق» ۇستەلدەر وتكىزەمىز. اتا زاڭنىڭ اتاعىن اسپاننان ءبىر-اق شىعاراتىن استامشىل دا الدامشى ارناۋلاردى وقيمىز.
ورىندى سياقتى. ويتكەنى كەز كەلگەن ەلدىڭ اتا زاڭى قوعامنىڭ دا، قوعامدىق سانانىڭ دا تورىندە تۇر ۋعاتيىس. كەرەك دەسەڭىز، ول قۇجات ءاربىر شىنايى پاتريوتتىڭ جۇرەگىنەن ورىن تابۋى قاجەت. ءبىز بولساق قازاقستان كونستيتۋتسياسىن بارشا قازاقستاندىقتار قۇلاي سۇيەدى، مويىندايدى، قۇرمەتتەيدى دەپ ايتا الامىز با؟ قايدام...
ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار.
بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ اتا زاڭ زامان كوشىنەن كەيىن قالعان!
وسىدان تۋرا 15 جىل بۇرىن ول اياق استىنان وزگەرتىلە سالدى. اسىعىس-ۇسىگىس ءارى فورمالدى تۇردە رەفەرەندۋمعا اتسالىسقان اعايىن نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بايقاماي قالعان سياقتى. ارينە، ول كەزدە بيلىكتىڭ ءوز ۋاجدەرى دە تابىلىپ جاتتى. ياعني «كەڭەستىك حالىق شارۋاشىلىعىنان نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ ءۇشىن جەدەل رەفورمالار قاجەت. ولار قيىن دا قيامەتتى بولادى. ول شەشىمدەردى سول كەزدەگى پارلامەنت قابىلداي المايدى-مىس. سوندىقتان زاڭ شىعارۋ بيلىگى (جانە باسقا دا وكىلەتتىكتەر!) ءبىر جەرگە، ياعني پرەزيدەنتتىڭ قولىندا شوعىرلانۋعا ءتيىس».
شىنىن ايتۋ كەرەك، سول كەزدەگى رەسمي ناسيحات وسى سەبەپ-سىلتاۋدى جاقسىلاپ تۇرىپ ميعا ءسىڭىرىپ باقتى. ءجا، سول ۋاجدەردىڭ رەتى دە بولعان شىعار.
الايدا ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسقانىنا ون جىلدان اسىپ كەتتى ەمەس پە؟! تەلەديداردى قوسساڭ بولدى، قوي ۇستىنە تەك بوزتورعايلار عانا جۇمىرتقالاپ جاتىر عوي. قوي دا كوپ، بوزتورعاي دا جەتكىلىكتى! ولاي بولسا، نەگە ەندى سول قۇجاتقا قايتا ورالىپ، سول كەزدە امالسىزدان ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردى بۇگىنگى تالاپتارعا ساي تۇزەمەسكە؟!
ول كەزدە پرەزيدەنت تە باسقا ەدى. ءوز اياعىمەن پارلامەنتتىڭ كوميسسيالارىنىڭ وتىرىستارىنا بارىپ، ءوز پوزي-تسياسىن دالەلدى تۇردە قورعاپ، دەپۋتاتتارمەن ساناسىپ ءجۇردى. عۇمىرلىق ەلباسى دەگەندى ول كەزدى ەشكىم دە اۋزىنا المايتىن. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە!
ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ اتا زاڭ - ءبىرتۇرلى، قوعامداعى قيتۇرقى قۇبىلىستار سەكىلدى الا-قۇلا، ەكىۇدايلى قۇجات.
ءبىر جاعىنان، وندا وركەنيەتتى ەلدەرگە ءتان، دەموكراتيالىق سيپاتتارى بار جايتتار جايىندا جاپ-جاقسى-اق جازىلعان. قالاعانىڭنىڭ ءبارى بار سياقتى - بوستاندىق تا بار، ادام قۇقى بار، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءبولىنۋى مەن تەپە-تەڭدىگى بار. كەرەك دەسەڭىز، بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر قاينار كوزى اقوردا ەمەس، حالىق ەكەنى تۋرالى باپ تا بار! تاپ-تاماشا دا تۇشىمدى تۇجىرىمدار!
الايدا وسىنشاما قاعيدالاردى قاراپايىم قازاقستاندىقتار كۇندەلىكتى ومىرىندە كورىپ ءجۇر مە؟
قايداعى «دەموكراتيالىق» قوعام، ەگەردە بيلىككە تيتىمدەي سىن ايتقان كەز كەلگەن ادام جازاعا تارتىلىپ جاتسا؟
قايداعى «الەۋمەتتىك» قوعام، ەگەردە ميلليونداعان ادام قارا نان مەن قارا سۋعا قاراپ قالسا؟
قايداعى «قۇقىقتىق» قوعام، ەگەردە ادامنىڭ تۋعاننان كورىپ تانىعانى قۇتىرعان بۋراداي زىركىلدەگەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى - پاراقور پوليتسيا، قاراقشى قارجىپول، پالەقور پروكۋرور، ۇرەيلى «ءۇشارىپ»، ساتقىن سوت بولسا؟
قايداعى «قوعامدىق ومىردەگى پىكىر الۋاندىعى»، ەگەردە ءبىزدىڭ «ازات» جسدپ پارتياسىنىڭ جارعىسىن ادىلەت مينيسترلىگى ون اي بويىنا قايتا تىركەمەي جاتسا؟
قايداعى «ءسوز بوستاندىعى»، ەگەردە سىني پىكىر ايتۋعا باتىلى بارعان گازەتتەر سوتتاسۋمەن الەك بوپ، «ءجابىر كورگەن» جوعارى جاقتىڭ پارمەنىمەن جابىلىپ جاتسا؟
قايداعى «ءادىل سايلاۋ»، ەگەردە بارلىق سايلاۋ كوميسسيالارىندا تەك قانا «نۇر وتاننىڭ» قيتۇرقى قۇلاقتارى مەن كورگەنسىز كوزدەرى وتىرىپ، وزدەرىنە قاجەت 91 پايىزدى قىلمىستى قولمەن سىزىپ جاتسا؟
مىنە، دەموكراتيا قاعيدالارىنىڭ قالتارىستا قالۋى جانە ماتىندەگى ءسوز بەن ومىردەگى ءىستىڭ اراسىنداعى انتاگونيستىك قاراما-قايشىلىق - ءبىزدىڭ اتا زاڭنىڭ قوس احيللەس وكشەسى!
وسىناۋ ەكى ماڭىزدى جايت، ارينە، ەل ومىرىندەگى باستى قۇجاتقا دەگەن جۇرتتىڭ كوزقاراسىنا قىلاۋ تۇسىرۋدە. اتا زاڭعا سەنىم جوق، سول سەبەپتى ارقا سۇيەۋ جوق. ول ادىلەتسىزدىككە كەزىككەن قاراپايىم ادامعا اراشا بولا المايدى! ساياسي ءتۇڭىلۋشىلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى مىنادا: شى-نىڭىزدى ايتىڭىزشى، قۇرمەتتى وقىرمان، قوعام ءومىرىنىڭ نەگىزگى قۇقىقتىق دىڭگەگى بوپ تابىلاتىن وسى قۇجاتتى ءسىز بىلەسىز بە؟ وقىپ، تانىسىپ شىقتىڭىز با؟ وندا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان ءوز قۇقتارىڭىز تۋرالى بىلەسىز بە؟
تەگىن وقۋ، ءتيىستى جۇمىس ورنى، تۇرعىن ءۇي، لايىقتى جالاقى مەن زەينەتاقى - وسىنىڭ ءبارى اتا زاڭدا اتالعان! ال ءسىزدىڭ وسى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قۇقتارىڭىزدىڭ باياندى بولۋىنا وكىمەت جاۋاپ بەرەدى.
وكىنىشكە قاراي، وسى كەپىلدىكتەردى سىزگە بەرە الماعان جاعدايدا سول بيلىك باسىنداعىلارمەن نە بولاتىنى تۋرالى ءتىپتى جازىلماعان. مەنىڭشە، وسىناۋ جاۋاپكەرشىلىكتى الدىن الا سەزىپ، سول كەزدە بيلىك باسىندا بولعان اۆتورلار وسى جايىندا قاساقانا «ۇمىتىپ» كەتكەن. اڭگىر تاياقتىڭ ءبىر ۇشى وزدەرىنە ءتيىپ كەتەتىنىن الدىن الا بىلگەن بولسا كەرەك! سوندىقتان بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى اڭگىمە كەلتە قايىرىلعان!
اتا زاڭعا سايكەس ءسىزدىڭ كەز كەلگەن باسشىعا ءوز پىكىرىڭىزدى اشىق ايتۋعا قۇقىڭىز بار. كەز كەلگەن گازەتتى وقۋىڭىزعا، وعان سىني تۇرعىدا ماقالا جازۋىڭىزعا بولادى (ارينە، دالەلدى دە ءدا- يەكتى تۇردە!). كەز كەلگەن ساياسي پارتياعا مۇشە بولا الاسىز. كەز كەلگەن تاقىرىپ بويىنشا جينالىس، ميتينگ، شەرۋ وتكىزە الاسىز. كەز كەلگەن پارتيا نە كانديداتقا بەرىلگەن ءسىزدىڭ داۋىسىڭىز باسقا پارتيا نە كانديداتقا ءوتىپ كەتپەۋگە ءتيىس. بۇل دا - اتا زاڭنىڭ تالاپتارى!
«جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرi, وسiمدiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسi, باسقا دا تابيعي رەسۋرستار مەملەكەت مەنشiگiندە بولادى» دەلىنگەن اتا زاڭدا. ال ءىس جۇزىندە شە؟!
تاپا-تال تۇستە ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەن ەڭ ءبىر شۇرايلى جەردىڭ داۋى مەن جىرىن كىم ايتادى؟! اتا زاڭدا ماڭدايى جارقىراپ تۇرسا دا، وسى كۇنگە دەيىن دارمەنسىز بوپ تۇرعان ءبىر باپ - مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى باپ! ءتىپتى «ەڭ ەلەۋسىز قالعان باپ» دەگەن نوميناتسياعا ابدەن لايىق باپ دەۋگە بولادى!
قازاق ءتىلى شىن مانىندە مەملەكەتتىك بولۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ول وكىمەتتىك، ۇكىمەتتىك، شەنەۋىكتىك جانە بيزنەستىك ءتىل بولۋعا ءتيىس! سوندا عانا بارلىق ۇلتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ساقاۋ دا ماقاۋ قازاقتاردىڭ وعان دەگەن كوزقاراسى وزگەرەدى! ازىرشە اقوردانىڭ، كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ورگاننىڭ كەڭسەسىنىڭ جانە بيزنەستىڭ وفيستەرىنىڭ تورىندە مۇلدەم باسقا ءتىل (تىلدەر؟) قونجيىپ وتىر!
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كونستيتۋتسيادان قاراپايىم ادامنىڭ ءيىسى شىقپايدى. ازاماتتىڭ اتى اتالسا دا، اتاعى مەن ابىرويى اياقاستى قالعان. ونىڭ ەسەسىنە شەنەۋنىكتەر مەن وليگارحتاردىڭ مۇڭكىگەن ءيىسى مۇرىن جارادى. اتا زاڭنىڭ تۇلا بويى - جەكە باسقا نەگىزدەلگەن ءارى تابىنعان بيلىكتىڭ مۇددەسى مەن ماقساتى!
ايداي انىق نارسە - ەلدەگى جاعدايدى تۇزەگىمىز كەلسە، اتا زاڭدى تۇزەۋدەن باس-تاۋىمىز قاجەت! ونى بۇگىنگى وسكەلەڭ دە وزىق زاماننىڭ تالاپتارىنا ساي ەتۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ەلدىڭ اتا زاڭى - ونىڭ «ۆيزيتكاسى». ال ءبىزدىڭ «ۆيزيتكامىزدىڭ» ءتۇرى ونشا ەمەس، ححI عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وركەنيەتتى دە دامىعان ەلدەردىكىنەن استە بولەك. كەرىسىنشە، ورتا- عاسىرلىق حاندىقتاردىڭ قۇجاتىنا ۇقسايدى! ونداي «ۆيزيتكامەن» دامىعان ەلدەر كلۋبىنا كىرۋدىڭ ءوزى ەرتەڭ قيىنداپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.
باستى زاڭدا ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەلەرى قاراستىرىلۋعا ءتيىس. تەك قانا جازىلىپ قويماي، سول باپتاردى ومىرشەڭ ەتەتىن ءىس-شارالاردى دا زاڭداردا انىقتاپ قويۋ قاجەت! ول ءۇشىن الدىمەن اتا زاڭنىڭ كەيبىر جاقسى باپتارىن جامان ات ەتىپ جۇرگەن قولدانىستاعى زاڭداردى قايتا قاراعان لازىم. نە ولاردىڭ انتيدەموكراتيالىق تۇستارىن جويۋ كەرەك!
ەڭ باستىسى - «شاناڭدى جازدا سايلا» دەگەن پرينتسيپپەن بۇگىنگى بيلىك ءوز مارەسىنە جەتكەننەن كەيىن ەلدىڭ باس زاڭى قانداي بولادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيىك!
وندا ءبىر ادامعا جانە ونىڭ ات توبەلىندەي عانا اينالاسىنا تاۋەلدى بيلىك جۇيەسىن تۇبەگەيلى قايتا وزگەرتۋ كەرەك! بيلىك تارماقتارىنىڭ شىنايى تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىراتىن مەحانيزم جاسالىپ، پرەزيدەنت، پارلامەنت، سوت جۇيەسىنىڭ ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىزدىگى پاش ەتىلۋگە ءتيىس.
ونداي نۇسقا بار. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقستان دەموكراتيالىق كۇشتەرى ەل كونستيتۋتسياسىنىڭ جاڭا دەموكراتيالىق جوباسىن ازىرلەگەن بولاتىن. وندا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى حالىق جاعىندا جۇرگەن پارتيالار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ ساياسي ۇسىنىستارى جيناقتالعان. مەنىڭشە، وسى جوبا تۋرالى اڭگىمەنى قايتا جاڭعىرتىپ، قوعامعا جاڭاشا قوزعاۋ سالساق، ابدەن دۇرىس بولار ەدى.
ال بيلىك، قارسى ايتار ءۋاجى بولسا، پىكىر تالاستىرىپ كورسىن بىزدەرمەن!
ءسوز سوڭىندا ايتار ءبىر ماڭىزدى جايت بار.
ءبىز كونستيتۋتسيانىڭ حالىق بيلىگىن باياندى ەتۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانى تۋرالى كوپ ايتامىز. ول ورىندى دا بولار. شىنىمەن دە، ونداعى ءبىر ادامعا عانا باعىشتالعان بيلىك جۇيەسى قازاقستاننىڭ وركەنيەتتى ەلدەر سەكىلدى دەموكراتيا جولىمەن دامۋىن تەجەۋدە.
الايدا ءبىز نەلىكتەن وسى (جانە دە باسقا!) قۇجاتتارداعى كەيبىر كەرتارتپا باپتارعا قاراپ قالۋىمىز كەرەك؟! كەرەك دەسەڭىز، بۇگىنگى كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە جازىلعان باسقا دا باپتاردىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ تا قوعامنىڭ ءومىرىن وزگەرتۋگە بولادى ەمەس پە؟!!
ول ءۇشىن جوعارعى جاققا جالتاقتاماي، «قىلشا مويىن - تالشا» دەپ وتىرا بەرمەي، ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءوز قۇقتارىمىزدى قورعاۋدى ۇيرەنىپ، دەموكراتيالىق داعدىعا اينالدىرۋىمىز قاجەت!
ول ءۇشىن زاڭداردان ەمەس، وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك!
سوندا عانا بيلىك ءتاۋباسىنا كەلەدى. كونستيتۋتسيا بويىنشا بيلىكتىڭ بىردەن- ءبىر قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن حالىقپەن ساناسا باستايدى!
وسىنىڭ ءبارى ورىن الۋ ءۇشىن تاعى ءبىر نارسە قاجەت: قولدا بار اتا زاڭنىڭ ماتىنىمەن بارشا جۇرت تانىسىپ شىقسا (ايتپەسە «اڭقاۋ ەلگە - ارامزا مولدا» ءپرينتسيپىن بيلىك ۇستانعانىنا ءدان ريزا!).
سوندا ءاربىر ازامات نەدەن، نەندەي قۇندىلىقتاردان قۇرالاقان قالىپ جۇرگەنىن تۇسىنە باستار ەدى. مۇنىڭ ءوزى قوعامداعى جاڭا قوزعاۋعا سەبەپكەر بولارى ءسوزسىز.
ءامىرجان قوسانوۆ، «ازات» پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى (پروەكت «DAT» № 29 (66) 25 تامىز 2010 ج.
