Qazirgi zamandaghy jahandanu ýrdisi jaghdayynda adam ómirining barlyq salasynda til sayasaty sayasy jәne ekonomikalyq oqighalarmen, ýrdistermen tyghyz baylanysty bolyp otyrghany belgili. Til sayasaty ony teoriyalyq túrghydan tanyp-biluden bastap, onyng qoldanbaly jaghyna deyingi aralyqtyng barlyghyn qamtidy. Til sayasatyn birqalyptylyqpen jýrgizuding obektivtik qiyndyqtary da bolady. Ol qiyndyqtar, eng aldymen, tilding qarym-qatynas qúraly boluymen jәne belgili bir últtyng tól belgisi boluymen baylanysty. Óitkeni osy atalghan qiyndyqtar tilding tolyqqandy  qarym-qatynas qúraly boluy ýshin jetkilikti dәrejede jasalmay jatqan yqpaldardan bastalady.

Qazaq tili [Simvol] Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili. Sondyqtan qazaq tilin memlekettik til mәrtebesinde damytu sayasaty memleket, ýkimet, qazaq halqy men Qazaqstan halqy Assambleyasy tarapynan jýrgiziletin barlyq júmystar men is-sharalardyng jiyntyghy bolyp tabylady. Barlyq atqarylghan júmys qazaq tilin memlekettik til mәrtebesinde saqtau, qorghau, damytu, sonyng negizinde qazaq tilining funksionaldyq aimaghyn keng qamtu baghytynda iske asyrylady.

Qazaq tili jýiesining normasy [Simvol] óz bolmysynda irgetasy myqty, dybystyq jýiesi men leksikasy bay, sózjasamdyq mehanizmi ozyq, grammatikasy tereng tamyrly Alyp Bәiterekti bildiredi desek qatelespeymiz. Óitkeni qazaq tili [Simvol] Maghjan Júmabaev «altyn tilim» dep jyrlaghanday, baghaly metall bolyp tabylatyn altynnyn da qasiyetine ie bolyp otyrghan qasiyetti til.

Altynnyng metall retindegi basty qasiyeti - onyng týrli himiyalyq reaksiyalar men prosesterge degen shydamdylyghy. Sonymen birge altyn óte jaqsy jylu ótkizgish bolyp ta sanalady. Altynnyng taghy bir manyzdy qasiyeti – onyng nyghyzdyghy. Qazaq tilining de osynday qasiyetine barlyq uaqytta qazaq halqy da, qazaqstandyqtar da kuә bolyp keledi. Qazirgi auyzsha qazaq tilining kópólshemdi jýiesinde saqtalghan qansha substart, adstrat, superstrat bolyp bóluge bolatyn tildik qabattar bar! Tarihtyng qansha dauyly soqsa da, qazaqtar әlemge tarap ketse de, birtútastyghyn saqtaghan qazaq tili sol tarap ketken qazaqtardyng ózin tanuy men bauyryn tanuynyn, Otanyn tanuynyng belgisi ghana emes, quatty qozghaushy kýshine ainalyp otyr. Qazaqstannyng tórt tarapynan kelgen qazaqtar ghana emes, sheteldik qazaqtardyng da esh dialekti degenge kezdespey, qysylmastan ózara  qazaqsha erkin sóileuining ózi tilimizding nyghyz da birqalypty saqtalghan altynnyng sipatyna ie til ekenin dәleldeydi. Búl tústa Ahmet Baytúrsynúlynyn: «Tilding mindeti - aqyldyng andauyn andaghanynsha, kónilding týngin týigeninshe, qiyaldyng menzeuin menzegeninshe aitugha jarau. Ayta alatyn adamy tabylsa, til shama-qadyrynsha jaraydy. Biraq aita alatyn adam tabyluy qiyn», - degen sózi óte oryndy bolmaq.

Uaqyt qazaq tili jýiesin de, sóileu erekshelikterin de, onyng ishinde leksikalyq, onomastialyq, termindik yaghny barlyq leksikalyq tetikterin de qarqynnan qalmaytyn qozghalysqa týsirdi.

Biraq zamannyng ózining sol kezde ústanghan sayasaty men ekonomikalyq baghyttaryn tarih paraqtaryna «mór etip» basyp qaldyratyn bir erekshe «qyzmeti» bar. Zamannyng móri, әsirese, jer men su, meken, kóshe, auyl ataularyna baylanysty qatty soghylyp, olardy ketiru óte shabandap qalyp jatady.

Tәuelsizdik – Jer men Su degen kiyelimizding tól ataularyn «zyndannan shygharyp», moynyna týsken bodan búghauyn sypyryp alyp tastaudan bastalady.

Astana qalasynda  2016 jylghy 6 qyrkýiekte ótken «Onomastika jәne kórneki aqparat: mindetter men úsynystar» atty seminar-kenesining materialdaryna sýiensek, býgingi kýni Qazaqstan Respublikasynyng jerinde  «Leniyn, Sovet, Oktyabri, Alekseevka, Nikolaevka, Antonovka, Kommunisticheskaya, Proletarskaya, Pyatiyletka, Semiyletka, 25 let Oktyabrya, 40 let Oktyabrya, 50 let Oktyabrya, 60 let Oktyabrya, 21 partsezda, 22 partsezda, 30 let VLKSM, 50 let VLKSM, 60 let VLKSM, 50 let Kaz SSR, Budennovka, Komsomoliskaya, Pionerskaya, Selinnaya, Marks, Engelis, Bauman, Kirov, Tuhachevskiy, Uriskiy, Frunze, Kotovskiy, Dzerjinskiy, Kaliniyn» ataularynyng alynyp tastalmaq týgili, jýzdep kezdesetini turaly «Onomastikalyq júmystardyng býgingi jay-kýii jәne ony jetildiru joldary» atty bayandamasynda Qazaqstan Respublikasy Preziydenti Ákimshiligi Ishki sayasat bólimining mengerushisi Balaeva Aida Ghalymqyzy atap kórsetti.

Búl oidy osy seminarda sóz sóilegen Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti tóraghasynyng orynbasary Meldeshov Ghalymjan Sәrsenbayúly da qostap, mәselege san qyrynan taldau jýrgizilgen bayandama jasady.

Onomastika – Qazaqstan Respublikasynyng Tәuelsizdigin pash etip túratyn Kók Tudan bir kem týspeytin ýlken sala. Óitkeni Qazaqstanda tughan jas úrpaq esin bilgen kezden-aq, ainalasyna kóz tastap, dýniyeni tanudy jerdin, sudyn, kósheni, qalanyn, auyldyng atyn mengeruden bastaydy. Sodan bastap Erkin Elding Er Úrpaghyn tәrbiyeleu mәselesi qarama-qayshylyqtargha toly bolmay, danghyl jolmen jýretindey ashyq boluyn oilauymyz kerek. Qazaqstannyng jerine qonaq bolyp kirgen kez kelgen sheteldik onyng jerinin, suynyng atauyn kórgennen-aq, Tәuelsiz Elding bolmysyn tany alatynyna esh dau bolmasy haq. Sondyqtan osy salada әli de bolsa qarqynmen jasaytyn júmystar shash-etekten.

Qazaq tilin memlekettik til mәrtebesinde, qazaq últynyng ana tili dәrejesinde, qazaqstandyqtardyng qarym-qatynas tili dengeyinde damytudyng ontayly tәsili  [Simvol] qazaq tilin, qazaq mәdeniyetin jәne tehnologiyany biriktiru arqyly tútas dýnie әzirlep úsynu dep sanaymyz. Osy rette manyzdy júmystardyng bir baghyty retinde Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti josparly týrde birqatar is-sharalar atqaryp keledi. Osynday auqymdy jobalardyng biri «Til әlemi» internet-portalyn, «Atau.kz» onomastikalyq, «Terminkom.kz» terminologiyalyq, «Emle.kz» orfografiyalyq elektrondyq bazalary әzirlenip, qoldanysqa úsynyldy. Komiytet tapsyrmasymen әzirlengen búl  jobalardy dayyndauda Shaysúltan Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq әdistemelik-ýilestiru ortalyghynyng qosqan ýlesi zor.

«Atau.kz» atty onomastikalyq elektrondyq baza dayyndaldy. Búl bazagha barlyq ónirlerdegi qala, eldimeken ataulary, iri qalalardaghy kóshe ataulary, mәdeny nysan ataulary engizildi. Sayttyng júmysy onomastikagha qatysty júmystardyng barshagha ashyqtyghy men qoljetimdiligin qamtamasyz etedi.

Portal turaly Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining tóraghasy Q.J. Asylov: «Jalpy júrtshylyqtyng til mәdeniyetin arttyrudy,  memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytudi, onlayn jәne offlayn rejiymindegi sabaqtar arqyly til ýirenushilerding qazaq, orys, aghylshyn tilderinen bilimin terendetudi kózdeytin portaldyn  bolashaghy jarqyn bolghay!» - dep, aq tilegimen Portaldyng túsauyn kesti.

Portaldyng qoldanylu ayasyn keneytu maqsatynda kýndelikti aqparattar legimen almasyp otyratyn janalyqtar jәne qoghamgha qajetti terminderge qatysty eki blok ýsh grafikada beriledi (kirill, latyn, arab). Búl qoldanushy oqyrmandardyng sanyn arttyrady, memlekettik tilding nasihattalu auqymyn keneytedi. Atap aitqanda, Qytayda, Ózbekstanda, Týrkimenstanda, Týrkiyada jәne Europada túratyn qazaqtar portaldaghy materialdarmen tanysa alady.

«Til әlemi» portaly men «Atau.kz» onomastikalyq, «Emle.kz» orfografiyalyq, «Termincom.kz» terminologiyalyq saytynyn iske qosyluy internet kenistigindegi tildik kontentting kóbengine, ony qoldanushylar sanynyng artuyna, memlekettik tildi qashyqtyqtan ýirenushiler qatarynyng ósuine mýmkindik jasaydy.

Memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu, memlekettik tildi ýiretuding tiyimdi әdisterin taratu, elimizdegi til ortalyqtarynyng júmystaryn ýilestiru, tildi qashyqtyqtan ýiretuge mýmkindik tughyzu jәne t.b. ózekti mәselelerdi sheshudi maqsat etetin sayttar men portal tilding әleumettik, qoghamdyq qúbylys retindegi qyzmetin meylinshe tolyq qamtityn 1)Túghyr; 2)Aqparat; Ádis;  4) Til rayy;  5) Tartu; 6) Tolghanys; 7) Orta siyaqty bloktardan túrady. Búl jobagha ghalymdar toby belsene atsalysty. «Túghyr» blogy qazirgi «Basqy bet» qyzmetin atqarady. Búl bastapqy bette portaldyng qúrylym ataulary, yaghny negizgi bloktar jәne janama bloktar, sonymen birge basqa sayttargha siltemeler ornalastyrylady. «Aqparat» blogynda janalyqtar, tilding ózekti mәseleleri turaly qajetti mәlimetter, Ministrlik, Komiytet, Ortalyq tarapynan jýrgizilip jatqan júmystar jóninde habarlar beriledi. Búl blok ýnemi janaryp, tolyghyp túrady.              «Ádis»  blogynda qazaq, orys jәne aghylshyn tilderin oqytugha arnalghan әdistemelik enbekter ornalastyrylady. Olar ishtey oqu qúraldaryna, interaktivti innovasiyalyq mulitiymedialyq baghdarlamalargha, oqytushylar men әdiskerlerge arnalghan ghylymiy-әdistemelik enbekterge, balalargha arnalghan til ýiretu qúraldargha, beyne jәne onlayn sabaqtargha, sózdikterge bólinedi. Portaldy qoldanushy osy bloktaghy oqu-әdistemelik materialdar arqyly til ýirene alady. Bloktyn «Ghalymnan kenes», «Ádiskerge kómek» modulideri arqyly  әrbir qoldanushy ózine qajetti jalpy tilge jәne til ýirenuge qatysty kәsibi, ghylymi, әdistemelik kómek alady. «Til rayy» blogy memlekettik tilde jarnama mәtinderindegi qatelikterge, tele jәne radio tilshilerining sóz qoldanysyndaghy olqylyqtargha nazar audaryp, olardy týzetuge, tildik normalardy saqtaugha baghyttalady. «Tartu» blogynan QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining tapsyrysy boyynsha shygharylyp jatqan baspa ónimderining jәne «Til jәne qogham», «Tughan til» alimanahtarynyn, «Balapan әlemi» jurnalynyn, «Onomastikalyq habarshy», «Terminologiyalyq habarshy» bulletenderinin jәne t.b. elektrondy núsqalaryn da oqugha bolady. Sonymen birge búl blokta  qazaqtyn  әdeby tilin, kórkem әdebiyetin tanugha, sóz baylyghyn eseleuge jәne tildi dúrys qoldanugha jәrdemdesetin әdebi, publisistikalyq tandauly ýlgiler jinaqtalady. «Tolghanys» blogynda memlekettik til taqyrybyndaghy  ghylymi, ghylymiy-kópshilik, publisistikalyq maqalalar, portaldy qoldanushylar tarapynan úsynylatyn  oi-pikirler, úsynystar oryn alady. Blokta «Til janashyrlary» kluby ashylyp, memlekettik tilge qatysty ózekti mәseleler qoghamdyq pikir kenistiginde talqylanady. «Orta» blogynda  portal turaly aqparat, baylanys, mekenjay kartasy, negizgi bloktarda kórsetilgen jobalargha tikeley kiruge mýmkindik alu ýshin taqyryptyq animasiyalyq qiyndylar ornalastyrylady. Til basqarmalary men til ortalyqtary turaly aqparattar ornalastyrylady.

«Termincom.kz» elektrondyq sayty «Bekitilgen terminder», «Terminder hronologiyasy», «Qoldanystaghy salalyq terminder», «Oytalqy», «Qúqyqtyq-normativtik baza»,  «Ghylymiy-әdictemelik negizder» jәne «Izdeu» bloktarynan túrady.

«Atau.kz» onomastikalyq elektrondyq sayty «Qúqyqtyq-normativtik baza», «Ghylymiy-tәjiriybelik negizderi» jәne «Izdeu» bloktarynan túrady.

«Emle.kz» saytynda grafika men orfografiyagha qatysty teoriyalyq mәlimetter men sózdikter ornalastyrylady. Qazaqsha dúrys jazu, sózdi dúrys aitu (dybystau) erejeleri týsindiriledi. «Ádeby til normalary» blogynda sóz sazy, onyng kórkem әdebiyet pen ómirdegi manyzy, erejeleri men qaghidalary berilse, «Orfografiya» blogynda sózderding dúrys jazylu erejeleri beriledi. «Punktuasiya» blogynda tynys belgilerding qoyylu retine baylanysty erejeler engizilse, «Abbreviatura» blogynda qysqarghan sózder, olardyng tolyq ataulary, qysqartylu reti, ataular men sózderdi qysqartu barysynda basshylyqqa alynatyn qaghidalar men sýienetin zandylyqtar keltiriledi. «Maqalalar» blogynda  ghalymdardyng osy sala negizinde jazylghan ghylymy maqalalary beriledi.

Qoryta kelgende, Qazaqstan Respublikasynyng Tәuelsizdik alghanyna  25 jyl toluyna oray, QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiyteti jaqsy tartu alyp keldi. Jana tehnologiyanyng kýndelikti qoldanysta bolatyn paydaly jýiege ainaluy  –janalyqtyng jarshysy boldy.

Qazir әlem boyynsha barlyq tilderding ishki jýiesinde de, ekstralingvistikalyq, yaghny syrtqy jýiesinde de jahandanudyng týrli lebi tiyip, qarqyndy ózgerister bolyp jatyr. Solardyng ishindegi eng bastysy – әrbir tilding joghalyp ketpeu, saqtalu, qoryn saqtau, bayytu siyaqty prosesterdi qarqynmen ótkerip jatqandyghy der edik.  Búryn adam ózining ainalasyn ózgertushi kýsh bolyp sanalsa, endi sol adamnyng ózin tehnologiyalyq jetistikter ózgerte alatyn kýsh bolyp otyr. Sondyqtan «Til әlemi» portaly der kezinde jasaqtalyp, qazaq tilining san ghasyrlar boyy jinaghan kumulyativtik qazynasyn  qaghaz jýzinde de, elektrondy formatta da oqugha, oqytugha, damytugha mýmkindik jasalyndy. Búl qúbylys – «Tilding mediaizasiyalanuy» dep atalady. Búl qúbylysty barlyq elde zerttep, bakalavriatta, magistraturada arnayy maman dayyndap, oqytyp jatyr. Endigi kezekte, Portaldyng әri qaray damuyna basshylyq jasaytyn tek kompiutershi mamandar ghana emes, qazaq tili men kompiuterdi birdey mengergen maman әzirleudi qolgha alu kerek. Álemdik aqparattyq kenistikte qazaq tilining orny qalanyp jәne býgingi úsynylyp otyrghan tamasha jana Portaldyng mazmún baylyghy keng paydalanyluy ýshin de jana sapadaghy  mamandar dayarlanuy kýtiledi. Búl mәseleni kýn tәrtibine qoyyp otyrghan osy jana «Til әlemi» Portalynyng әli de oida mol-mol janalyqtar tuyndauyna tirek bolary sózsiz dep sanaymyz.

Gýlmira Múghalqyzy Qúbasheva

QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy  júmys komiyteti Normativtik-lingvistikalyq júmystar basqarmasynyng basshysy 

Abai.kz