Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng (surette) «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

«El aghasynyn» tolyq núsqasy qolda bolmaghandyqtan da, ondaghy ómir shyndyghyn qiyalmen joramaldap, tújyrym jasau – qiyanat. Degenmen de. Ásiya qyzdyng taghdyryn Kәmilanyng ómirimen salystyryp kórseniz, biraz jaydyng beti ashylady. Bostandyqtan songhy oqyghan azamattardyng erkindikke qúlshynuy, Ermekting Ásiyany úzatylghan jerinen jasaq ertip baryp sýigeni Qabyshqa qosuy – osydan ýsh-tórt ay Múhtardyng óz basynan ótken jaylaryn eske salady. Óz ómirinen ónerge ózek retinde aluy – onyng barynsha shyndyqty suretteuge úmtylghandyghyn dәleldeydi. Múhtardyng iz-týzsiz joghalyp ketken shygharmasy jalghyz «El aghasy» ma, joq ózge de tuyndylary bar ma, ol jaghyn kesip-piship aitu qiyn. Mýmkin, kýnderding kýninde qaranghy týnde jarq ete qalghan nayzaghaydyng arhiv sórelerining birinen shygha kelui de ghajap emes.

1921 jyl. Aqpan, nauryz.

Qayym Múhamethanov: «Sol jyly 13 nauryzda M. Áuezovting «Bәibishe-toqal» piesasyn sahnagha shygharypty. Búl jayynda «Qazaq tili» gazeti (qazirgi «Semey tany») 1921 jyly 29 nauryz kýngi sanynda: «Osy jyly 14 nauryzda Semeyde Sverdlov klubynda qazaqsha sauyq keshi bolyp ótti. Búl keshti Semeyde bolatyn túnghysh guberniyalyq әielder toyyna arnayy Janasemeydegi «Es aimaq» úiymy jasady. Tamashagha jas jazushy Múhtar Áuezovting jazghan «Bәibishe-toqal» atty tórt bólimdi drama kitaby oinaldy. Búl drama búryn dýnie jýzine shyqpaghan ham oinalmaghan shyt jana bolghandyqtan búl turaly birer auyz sóz aityp ótpekpin», - dep habardyng avtory (maqalanyng ayaghynda «Sauyqta bolghan» degen) búdan әri piesanyng mazmúnyn bayandaydy. Sonynda: «Sauyqtyng óte әserli bolghandyghy sonday, dramany jazushy Múhtar joldas oiyn bólmesine shaqyrylyp, halyqqa tanystyryldy. Sauyqta bolghan halyqtar oiynshylargha esepsiz alghys aityp, bir týrli kónilderi tasyp, shattanyp qaytty. Búl sauyqtan qazaq truppasynyng manyzyn qazaq truppasy órkendep jasaytynyn, ilgerildegi isining asa jemisti bolatynyn, oinap jýrgen oiyndarynyng eng mandayy bolyp shyqqanyn oinaushylar shyn yntasymen moyyndaryna artylghan zor mindetin ilgeride kýdiksiz jaqsy atqaratyndyghy aiqyn kórsetildi» - degen.

1920-1921 jyldardyng qysy óte qatal boldy. Qazaqtar «jút» dep atady. Egin shyqpady. Sýzek auruy mendedi. Búl jaghdaydy arandatushy taptar paydalanyp, el arasyna iritki saldy. «Qazaq tili» gazetining redaktorlyghyn guberniyalyq atqaru komiytetining toraghalyghymen qosa atqarghan Múhtar, uaqytsha qiynshylyqtyng sebepterin, ony jongdyng joldaryn týsindirip, «Býgingi zor mindet», «Qazaq qyzmetkerlerining mindeti», «Eginge dayyndalyndar» degen bas maqalalar jazdy. Qazaq avtonomiyalyq respublikasy qúrylsa da, Semey guberniyasy Sibir revkomyna qaraytyn. 1921 jyldyng 20 kókeginen bastap avtonomiya qúramyna kóshti. Búl da úmyt qalmay, «Qazaqstan elshilerining habary» dep әkimshilikting auysuyna qatysty jaylardy týsindirip berdi. Osydan keyin Múhtardyng jurnalistik qyzmeti ýzilip qaldy. Semey qazaq avtonomiyasynyng qaramaghyna kóship jatqan kezde, 1921 jyly Qarqaraly men Pavlodar uezinde Kontrrevolusiyalyq býlik búrq ete qaldy. Mongholiya men Qytay shekarasy arqyly aq gvardiyashylardyng sarqynshaqtary lap qoydy. Semey qalasynda da dәl sol kýni arandatu әreketteri jasaldy. Shúghyl tótenshe komissiya qúryldy. Múhtar Qarqaralyda bandylardyng qolynan qaza tapqan 70 bolishevikting isin tekserip, býlinshilikti basatyn tótenshe komissiyanyng tóraghasy bolyp bekitildi. Bir polk әsker ertip, Qarqaralygha attandy. Sonymen qosa Qazaq avtonomiyasynyng bir jyldyq toyyn ótkizu tapsyryldy. Pavlodar, Qarqaraly, Bayanauyl uezderining adamdary jinalghan Qoyandy jәrmenkesinde sóz sóiledi. Sol jyly ózining ainymas ghúmyrlyq adal dosymen tanysyp qaytty.

1921 jyl. Jaz.

KSRO halyq artisi Qaliybek Quanyshbaev: «Alghashqy ret men Múhtardy 1921 jyly Qarqaralyda bolghan avtonomiyanyng toyynda kórdim. Men 22 bolys Qarqaralyda starshin edim – óz aulymnyng tartu-taralghysymen bardym. Múhtar Semeyden toydy ótkizu jónindegi komissiyanyng predsedateli bolyp keldi. Amandastyq, sózin tyndadyq, biraq kóp shýiirkelese alghamyn joq. Múhtar jiyrmanyng juan ortasyndaghy jigit eken, oryssha kiyingen, búira shashy bar. Bәige, aitys, konsert, kýres siyaqty oiyn-qyzyq bes kýndey boldy. Ónerpazdargha da, baluandargha da, at jarysyna da tórelik berip, jýldesin ýlestirip jatty...».

Jalpy Múhtardyng qanday ýlken lauazymdy mindet atqarghanyna qaramastan, oghan degen sayasy senim eshqashan da kórsetilmegen. Búghan revkomdardyng bergen minezdemesi aighaq. 1921 jyly tamyz aiynda jiyrma tórt jasar Múhtar Áuezov Semey guberniyalyq komiytetining tóraghasy qyzmetine taghayyndaldy. Arada eki ay ótken song Qazaqstan ortalyq atqaru komiytetining prezidium mýshesi әri sayasy hatshysy lauazymyna shaqyrtylady. Búl úsynys – Múhtardyng ózine de tosyn әri oghan sayasy túrghydan da qarsylar kóp bolghangha úqsaydy. Sebebi, Orynborgha kelmes búryn 1921 jyly 11 qyrkýiekte oghan partiyalyq túrghydan: «Marksistik dayyndyghy nashar, auqatty әuletten shyqqan jastyng biri, partiya mýshesi. Qorshaghan jaghdaydy tolyq baghdarlay almaydy. Ózining sóilegen sózderinde «últshyldyqtyn» dertimen auyrghan adam ekenin kórsetti. Aymaqtyq qyzmetker retinde әlsiz. Sharuashylyq-úiymdastyru isine ysylmaghan. Qazirgi qogham qúrylysyna dayyndyghy nashar» - dep minezdeme bergen. Qol qoyghan hatshynyng atyn oqu mýmkin bolmady. Búl adamgha únamaghany – Múhtardyng iskerlik qasiyeti emes, iydeyasy, kózi ashyqtyghy, pikir kendigi, shyqqan tegi, qorshaghan ortasy bolsa kerek. Soghan qaramastan ol ýlken ortalyqqa shaqyrtyldy. Onda tura bir jyl istedi.

Ishmúhamet Aliyn: «Sezding aqyrghy kýngi mәjilisinde Qyrghyz (qazaq) respublikasynyng ortalyq atqaru komiyteti (Kir Siyk) saylandy. Osy atqaru komiytetine Semey guberniyasynyng atynan Múhtar da mýshe boldy. Sóitip ol 1921 jyly Orynborgha qyzmetke auysty. KirSiyk-te Múhtargha jergilikti últ ókilderin qyzmetke tartu, kense qatynastaryn qazaq tilinde jýrgizu isin úiymdastyru tapsyryldy».

Zady, sayasy hatshy degenning qyzmet mәni sol bolsa kerek. Alayda búl ispen ol tolyq shúghyldana almaghan.Ol kezde Reseyding Povoljie aimaghynda jappay asharshylyq bastaldy. Qazaq dalasyna da ashtyq tyrnaghyn batyra bastady. Soghan oray 1921 jyly qazannyng 11 kýni «Ashtargha kómek» komiyteti qúrylyp, onyng Qazaq ASSR-degi ortalyq komiytetining tóraghasynyng orynbasarlyghyna taghayyndalyp, ile mal, azyq-týlik jii ýshin elge attandy.

Álkey Marghúlan: «Múhtar Kerekuge 1921 jyly ýkimet komissiyanyng qúramynda keldi. Bәrining kiygeni qysqa bylghary kurtka, basynda bylghary kepke, galiyfe shalbar, jyltyr qara etik. Múhtardy birinshi ret men tura osy týrinde kórdim. Ol Áliby Jangeldin bastaghan komissiyanyng mýshesi bolyp, jergilikti apparatty janadan qúru mәselesimen keldi. Olardyng qasynda taghy basqa azamattar bar edi.

Komissiyanyng keluin qalalyq komiytet oqushy jastargha kýni búryn bildirip, úiymdasqan týrmen olardy qarsy alugha shaqyrghan. Biraq Ombydan shyqqan keme Pavlodargha aitqan saghatta kelmedi. Biz olardy týn ortasyna deyin kýttik. Keletin saghat belgisiz bolghan song eng sonynda sharshap ýi-ýiimizge qayttyq.

Tanerteng úiqydan túryp, kóshege shyqsam, qalanyng ishi abyr-júbyr, júrttyng kópshiligi entelep sudyng jaghasyna pristanige qaray ótip jatyr. Men de bógelmesten sonda bardym. Pristanige tayanghan kezde manyma qarasam, bir top adam jar jaghalap, seruen qúryp jýr eken. Olardyng jýrisi, kiyimi Pavlodardyng túrghyn halqynan basqaraq. Kemening kelip toqtaghanyna jarty saghat ótken. Men kimderding kelgenin bilu ýshin kidirmesten kemening ishine kirdim. Barsam, onyng salonynda qartandau kelgen bir adam revolusiyanyng qalay bolghanyn Qazaq respublikasynyng qalay qúrylghanyn jinalghan adam tobyna әngimelep aityp otyr eken. Janymda jýrgen bir kisiden: «Búl kim?» -dep súraghanymda, – Áliby Jankelden, - dedi. Biraz uaqyt ótken son, Álibiyding sózi biter kezde, salonda dem alyp jýrgen qonaqtar da kirdi. Olardyng ishinde kózge eng aldymen týsken әdemi búira shashty, súnqardyng kózindey sýzile tereng qaraytyn, túnghiyq qara kózi bar mandayynan aqyl men oidyng lebi anqyghan, jýregi, sezimi romantikamen bólengen, sóilegende saspay, mayyn tamyza sóileytin, sózi shóldegen adamnyng meyirin qandyratyn tau búlaghynday, sypayy, kórkem bir kisi halyqtyng kónilin ózine erekshe audardy. Ol keshegi ataghy әlemge jayylghan, qazaq halqynyng maqtanyshy bolghan Múhan edi».

Bes jyl ómirin qoghamdyq qyzmetke arnaghan Múhtar Áuezov eshqashan da lauazymdy kóksegen joq. Mindetin adal, bar peyilimen berile atqardy. Dәreje, shen-shekpen, biylik qyzyqtyrmady. Halaqtyng taghdyry talqygha týsken shaqta elding tirshiligine aralaspay syrt qaludy namys sanap: «Minekey, osy sózderdi aityp kelgendegi mening oiymdaghy pikirim: Qazirgi uaqyttaghy barlyq kýshti de, uaqytty da, sózdi de býgingi kýnde ónetin oqu júmysyna, sharua júmysyna salu kerek. Týbinde qazaq júrtynyng basynan әlde neshe ózgerister óter. Biraq is basynda jýrgen azamattardyng sol zamandardan belgi bolyp qalmauy úyat. Qoldan is keletin zamanda elding bir tilegin orynday almau – úyat is. Isteytin uaqytty sózben ótkizsek, qaranghy elding aldyndaghy mindetimizdi sóz dep úqqanymyz, odan basqa jauapqa oryn da qalmaydy», – dep úqty.

Ýlken lauazymdy qyzmet Múhtardyng ózin qanaghattandyrmapty. Ol Smaghúl Sәudaqasovqa joldaghan maghlúmatynda:

«Jiyrmasynshy jyl mardymsyz ótti. Kelesi qysta 20-jyldyng ayaghynda «Qorghansyzdyng kýni» degen әngimeni jazdym. Sol tústa eng alghashqy ret «Enlik-Kebekti» jazdym. Búl Semeyde oinalyp, qúlap shyqty. Oinaugha auyr, sahnagha qolaysyz boldy. Sony kelesiz jyly. 21-22-jyldyng yanvarynda Oralgha ashtyqpen qarsy kýresemiz dep barghanda, Teke qalasynda túryp týzettim, Orynborgha kelip baspagha berdim», – deydi. Múhtardyng shygharmashylyq jaghyrapiyasyna, sóitip, jana qala qosyldy. Ol – Teke shahary.

Múhtar Áuezovting Orynbordaghy memleket qayratkerligi jóninde kóptegen qújattar men mәjilishattardy tilge tiyek etip, taldap-talqylaugha bolar edi. Biraq onyng tarihtaghy orny qyzmetimen emes, jazushylyq qasiyeti arqyly baghalanatynyn eskersek, pәlendey manyzy joq. Basty mindeti – asharshylyqtan qyrylyp jatqan Resey túrghyndaryna azyq-týlik, mal jinau bolghan. Sol mindetti atqaru ýshin Semey, Kereku ónirine sapargha shyqqan. El-júrttyng aldynda sóilegen. Qazaqtardyng da asharshylyqqa úrynghanyn kórip dabyl qaqqan. Ortalyq atqaru komiytetining ishinde últaralyq týsinispektikting bolghandyghy, «kommunistik otarshyldyq pen últshyldyqtyn» bir-birimen arbasqany angharylady. Biri – óktem sóilep, degenin istetedi. Ekinshisi – jan úshyra qarsy daulasqan, alayda esh nәtiyjege jetpey, shyryldaghan dauysynyng ashy ýni ghana qúlaqta qalghan. Burokrattyqtyng naq osy týrine Múhtar qatty nazalanghan. Ony týsingender de, týsingisi kelmegender de, týsine túryp qaralghandar da, jaqtaghandar da tabylghan. Múny 1922-jyly aqpannyng 19-27 aralyghynda ótken RKP (b) oblystyq býkilqazaqtyq ekinshi konferensiyanyng barysynan bayqau qiyn emes. Kenestegi S. Mendeshevting bayandamasyna oray jәne sayasy jaghdaygha baylanysty pikir talastaryn ysyra túryp, tek qana ýlken memlekettik nauqan retinde jýrgizilgen “Pomgoldyn” – “Ashtargha kómek” komiytetining júmysy men Múhtardyng sózine qatysty jaylardy nazargha ileyikshi. Ángime – Reseydegi asharshylyqqa úshyraghandargha kómek jóninde. Áriyne, Múhtar búghan belsene aralasty, qolynan kelgen dәrmeni men pәrmenin istedi. Biraq ta “Pomgol” óz júmysyn bir jaqty týsinip, qazaq dalasyndaghy ashtyqty elemey, olardyng ózine de jetpey otyrghan bolmashy azyghy men shaghyn malyn jiyp alyp, Reseyge jiberdi. Tek “Ákel, ber, jina!” – degen búiryq bergenderding ishki pighylyna narazy bolghan Múhtar minbege bir emes, eki ret shyghyp sóiledi. Áriyne, múny últshyldyq retinde qabyldady. Mәjilishattan ýzindi:

“Áuezov: “Mendeshev joldastyng bayandamasyndaghy jәne býkil “Asharshylyqqa kómek” komiytetinin  qyzmetindegi eng ýlken mәsele – qyr eline kómektesudi jýzege asyrudy sheshu bolyp tabylady. Osy uaqytqa deyin, ótkizilgen  barlyq kenester men mәjilisterdegi dala túrghyndaryna kómektesu turaly qaulylar men tilekter, jalpy qazaq arasyndaghy jýrgizilgen júmystardyng barlyghy da tek auyzdan shyqqan jansyz kýiinde qalyp keledi. Aymaqtyq jauapty qyzmetkerler naqty dәlelderge bizding úsynystarymyzdy joqqa shygharyp, әr týrli syltaumen betimizdi qayyryp otyrghan qazirgi jaghdayda búghan tandanugha bolmaydy. Qyr eline kómek kórsetuding jospary osy uaqytqa deyin jasalghan joq, jergilikti oryndargha naqty núsqalar da týsken joq. Sondyqtan da, qyrdaghy bolystardyng birde-bireui kómek alghan joq, tayau arada ala da qoymaydy – búl turaly “Pomgoldyn” predsedatelining ózi aitty.

Qazirding ózinde qyrdaghy el bayaghyday eshnәrseden habarsyz kýiinde otyr. Qyr eli qay jerden kómek kelerin bilmeydi. Dala júrtyna erekshe nazar audaru kerek, óitkeni kóshpeli sharuashylyqtyng negizi – tiri januargha, malgha negizdelgen, eger de ol mal jútqa úshyrasa, búl sharuashylyqty on jylda da qalpyna keltire almaysyn. Al krestiyandar ashtyqsa, olardyng ýi-jayy bar, soqa bolsa-boldy, qúnarly jer de tabylady. Olargha azdaghan túqym men birer mal berse jútaghan sharuashylyghyn qalpyna keltirip alady. Kóshpeli sharuashylyqtyng jaghdayy mýldem basqa. Sondyqtan da qazaq túrghyndary arasyndaghy júmysqa naqty kómek beretindey túrghydan kelu kerek. Ashtargha kómek kórsetetin mekemelerding kópshiligi – ortalyqtaghylar da, guberniyadaghylar da – qaladan kelgen ashtardyng aryz-tilekterining astynda qaldy: olar ózine kerektilerin talap etedi, jauapty qyzmetkerlerding barlyq kórip-bilgeni solar ghana. Jergilikti jerdegiler ghoy bizge eshqanday mәlimet kelip týsken joq deydi. Qyrdaghylar kómekti kimder úiymdastyryp jatqanyn bilmese, qanday mәlimet turaly sóz etuge bolady. Qyr eline “ARA” jaghynan kórsetiletin kómek mәselesi sheshilgen joq, al búl mekemening ómir sýrgenine 4 ay boldy. Qazaq qyzmetkerlerining kenesine qyr eline kómek kórsetetin arnayy úiym qúru turaly jospar jasalghanyn aita keteyin. Búl jóninde keneste júmysqa qol úshyn beru ýshin qazaq qyzmetkerlerinen arnayy komissiya qúryldy. Ol keneske Avdeev joldas qatysty, keshe ol osy arada búl turaly әldeneni astarlap battita aitty, al keneste ol búl sheshimdi qoldaghan bolatyn. Búl is QazSIYK-te de qoldau tapqan, biraq ta ókilderding ókilettiligi әli jýzege asqan joq.

Sondyqtan da bizding qaulylarymyz eshqanday da nәtiyje bermeydi, tek auyz toltyryp aitqan sóz kýiinde qalady. Men bir nәrseni ashyq mәlimdegim keledi: qazaq qyzmetkerleri iske tartylmayynsha asharshylyqqa úshyraghan qyr eline eshqanday da kómek kórsetilmeydi, sóitip búl júrt asharshylyqtyng ajaldy auzynda qala beredi. Mening búl jónindegi naqty úsynysym mynau: “Ashtargha kómek” komiyteti men bolashaq obkomgha býkil respublikalyq sayasy baqylau úiymy retinde qyr qazaqtarynyng jaghdayyna nazar audarudy tapsyru kerek. Biz qazaq kedeylerining aldyndaghy jauapkershiligimizdi tereng sezinuimiz qajet, jana ekonmikalyq sayasattyng jelqayyghyna otyryp alyp zaulay jóneletin Sablin men Stuppe joldastar siyaqty betimizdi teris búryp ketpeyik. Búdan keyin, ara mekemesi jaghynanda qyr eline kómek kórsetuding sharalary jasaluy tiyis”.

Shyndyqtyng aty – shyndyq. Oghan qarsy túra almaysyn. Al ashtyq – últ tandamaydy. Qazaqsyng ba, kazaksyng ba, oryssyng ba, evreysing be – bәribir. El basynda otyrghan Múhtar elding mún-múqtajyn aitugha mindetti. “Ashtargha kómek” úiymynyng tek bir ghana aimaqtyng mýddesin qorghap otyrghandyghyn nege jasyrugha tiyis? Árkim óz halqynyng joq-jitimin jaqsy biledi. Endeshe, ol últtyng ókili qazannyng auzynda otyrghan mekemening nege bir shómishin ústamaydy? Búghan S. Mendeshev “qarajat joq” dep jauap berdi. Avdeev: “ "Men qazaq qyzmetkerlerin iske tartpau, aralastyrmau – orys kommunisterining otarshyldyq sayasaty” – degen pikirge qarsy bolyp, keneste: “Sizderding últ sayasaty jónindegi tandaghan joldarynyz partiyanyng H sezining sheshimderimen birdey me, basqa ma? – dep qarsy súraq qoydym? – dep jaltara jauap berdi. Múnday ekijýzdilikke Múhtar shydamady. Minbege qaytadan kóterildi:

– Joldas Avdeev osy arada ózi qatysqan qazaq qyzmetkerlerining kenesine baylanysty barlyq qazaq qyzmetkerlerine biraz aiyp taqty. Osy keneste ol qazaq elining ishindegi júmysta: últshyldyq pen otarshyldyq baghyty qatar jýrgiziledi dedi. Búdan keyin Avdeev joldas júmys isteuge osy otarshyldar bóget jasaydy, barlyq qyzmetkerler ózining últshyldyq baghytyn tanytty-mys dedi. Men mynany mәlimdeymin: ol keneske Avdeevting ózi belsene qatysty, ondaghy josparlanghan sharalardyng bәrin de qoldaghan siyaqty edi. Avdeevting jaghynan jasalghan Búl ekijýzdilikke men tóze almaymyn, óz pikirin aitugha azamattyq ary men kommunistik batyldyghy jetpey qazaq qyzmetkerlerining tu syrtynan sóz tasidy, al obkomda mýldem basqasha sóileydi. Bizding júmysymyzdaghy barlyq bóget pen tosqauyldar, mine, osynday әreketter. Avdeev joldastyn, “barlyq qazaq qyzmetkerleri Alash-ordashylar” dep baghalauyna eshqanday da jol beruge bolmaydy. Kommunist adam múnday kózqarasty ústanbauy kerek, sondyqtan da Avdeev joldastan jan-jaqty týsinik berudi talap etemin”.

Sayasatkerding shyndyqty jәne oiyndaghysyn aqtaryp aituy – tandap alghan kәsibining tabighatyna jat minez. Onyng ýstine “otarshyldyq mýddeni kózdeytin kommunistin” qashanda tyrnaghy ishine býguli bolady. Olargha jýktelgen mindet solay. Kezdesude qaryq qylyp, “aq ýiding ” ishine kirgen song mýldem oghan kereghar qauly qabyldattyratyn Kolbinning әreketteri men aldaulary sol Avdeevterden beri jalghasyp kele jatqan partiyalyq “biylik tәsil” bolsa kerek. Ashynsa – ashynghanday halde kýn keshken qazaq halqynyng asharshylyqqa úshyraghan kýiin ortalyqtyng týsingisi kelmedi. Týsinip qajeti de joq edi. Keneste últtyq tegine qarap ekige bólingen sheshenderding ishinde Naymanghojin degen azamattyng sózi ondaghy talas tudyrghan jaydyng betin ashyp beredi. Shygharma ýshin mәjilis hattyng jazbalary ish pystyratyn basy artyq dýniye. Biraq aqiqattan attamay, adamnyng jan kýiin dәl beru ýshin odan basqa aighaqty tabu da qiyn. Sondyqtan da qazaq halqynyng taghdyry tauqymetke úshyraghanda jantalasqan jandardyn, onyng ishinde Múhtardyng kýiinishining sebebin týsindiru maqsatymen Naymanghojinning sózin tolyq úsynamyz. Talastyng barlyq astary osy sózden angharylady. Sonymen minbede Naymanghojiyn:

– “Men aldaghy joldastardyng kótergen mәselelerine toqtalyp jatpaymyn. Qazaq respublikasynda 5 guberniyanyng asharshylyqqa úshyrap otyrghanyn biz bilemiz. Meni Terehov joldastyng sózi men Avdeev joldastyng Áuezovting sózine qaytarghan jauaby qatty tang qaldyrdy. Terehov joldastyng aituynsha: tek Povolije boyy ghana asharshylyqqa úshyraghan. Qazaq respublikasynda ashtyq degen atymen joq, sondyqtan Qazaqstannyng qyrdaghy eli turaly sóz qozghap ta qajeti joq eken. Eger mәsele dәl osylay qoyylsa, onda qaydaghy bir Qazaq respublikasy jóninde eske aludyng jóni bar ma. Endeshe ony týp-tamyrymen qúrta salu kerek onda.

Orys túrghyndarymen qosa qazaq eline de kómek kórsetu turaly aitqan Áuezov joldastyng úsynysy óte dúrys shara. Qazaqtar osy uaqytqa deyin kimnen kómek kýterin bilmeydi. Men mynaday mysal keltireyin. Kóptegen joldastar Aqmola guberniyasyn toq audan dep esepteydi. Ashyghyn aitayyn, ondaghynyng barlyghyn Ponomarenko joldas sypyryp-siyryp soryp aldy, túqymgha sebetin týiir dәn de qaldyrmady. 1920 jyldan beri ashtyq jaylaghan Atbasar degen audan bar, ókimetten sodan beri kómek súraumen keledi. Biylghy kýzde osy audannyng ókili Ponomarenko joldasqa jolyghyp, kómektesuin ótindi. Joldas Ponomarenko olargha: «Men senderge túqymdyq dәn bereyin, sender maghan azyq-týlik salyghyn malmen otender» – dep jauap berdi. Azyq-týlik salyghyna sәikes qazaqtar eng songhy malyn jiyp,ony ózderi Atbasar uezine aidap әkep berdi. Joldas Ponomarenko maldy aluyn aldy, biraq onyng ornyna eshtene bergen joq. Ol ara tastaqty jer, eshtene eguge jaramaydy. Uәkilder gubkomissiyanyng predsedateline de bardy. Biraq ol da kómektesuden ýzil-kesildi bas tartty. Búl uәkilder osydan keyin de Ponomarenko joldasqa jәne gubkomissiyanyng predsedateline birneshe ret bardy, olardyng ótinishterine jauap beruding ornyna, búlar «endi qaytyp keletin bolsandar senderdi týrmege qamaymyz» – dep qorqytty.

Mine, sizder toq dep ton pishken guberniyalardyng basynan keship otyrghan jaghdayy qanday. Mening oiymsha, basqa guberniyalardaghy asharshylyqqa úshyraghan qazaqtar da eshqanday kómek alyp otyrghan joq. Orystarmen qatar qazaqtar da birdey kómek kórsetu ýshin Áuezov joldas úsynghan naqty sharalardy jýzege asyru qajet».

Búghan qaraghanda, sol tústaghy «Ashtargha kómek» komiyteti men RKP (b) oblystyq komiytetining asharshylyqqa úshyraghandardy qútqaru jolyndaghy is-әreketteri men tikeley jәrdemi bir jaqty ghana jýrgizilgeni bayqalady. «Kommunistik otarshyldyq sayasat» degen sózding aityluy tegin emes. Áriyne, sheshim qabyldauda solqyldaqtyq jasap, Áuezov pen Naymanghojinning sózin jaydaqtatyp, Avdeev pen Terehovtyng da kónilin qaldyrmay qazaq arasyndaghy ashtyqty «eskereyik» deskender de boldy. Onyng arasynda biylik basynda otyrghan qazaq aghayyndar da bar edi. Ayta ketetin bir jay, qazaq ziyalylary Búl nәrseni jauapsyz qaldyrmay óz betterinshe erikti top qúryp, jaz shyghysymen ashtargha azyq-týlik jinaugha attandy. Dәl osy tústaghy Múhtar Áuezovting qayratkerlik isi turaly onyng sayasy qarsylasy jәne jazushynyng 1930 jyly týrmege qamaluyna birden-bir sebepshi bolghan A.Baydilidinning tergeushige bergen aiyptau mәlimetin paydalanumen ghana shektelemiz. A.Baydilidinning ózi de ústalyp, 1931 jyly atu jazasyna kesildi. Onyng týrmedegi jauabynyng ózi kishigirim kitaptyng kólemindey. Áuelde «Alashtyn» qatarynda bolghan ol, keyin ainyp, taza «partiya qayratkerine», aiyptaushygha ainaldy. Barlyq kerekti qújattardy alghan son, onyng ózin artyq kuә retinde ústaugha qauiptenip, aqyry alghashqylardyng qatarynda kózin joydy. Sonymen A.Baydilidinning tergeudegi jauabynan ýzindi keltiremiz:

«Búdan keyin biz ýshin ýlken synaq bolghan asa qiyn jaghdaygha tap boldyq. Qazaqstannyng biraz guberniyalarynda (Oral, Torghay, Qostanay, Aqmola) ashtyq bastaldy. Partiya men ýkimet oryndary búl mәselege ózining nazaryn audara bastady. Biraq ta búghan «Alashordashylar» men býkil últ ziyalylary erekshe alandady. Barlyq jerde ashtargha kómek kórsetu úiymyn qúru turaly qaueset tarady. Búl rette eng alghashqylardyng biri bop bastama kótergen Aymauytov bastaghan Semey guberniyalyq «Qazaq tili» gazeti boldy. Sonymen qabattasa S. Hodjanov pen  Gh. Birimjanov bastatqan «Aq jol» (Tashkent) gazeti shu kóterip, ony nauqangha ainaldyrdy. Olargha Tashkentte oqyp jýrgen Jәlenov, Toghjanov jәne Qapin S., Omarov A., Ádilov D. t. b. qazaqstandyq studentter qosylyp ýlken shu shyghardy. Bizde, Orynborda da sonday sóz shyqty. Búl mәselening úiymdastyrushysy Áuezov bolghandyghy týsinikti. Ol KIRSIYK-ting janyndaghy qazaq qayratkerlerining (partiya mýshelerinde, partiyada joqtaryn da) basyn qosyp, oghan ýkimet mýsheleri men jekelegen evropalyq jauapty qyzmetkerlerdi qatystyra otyryp ýlken mәjilis (úmytpasam, 21-jyldyng jeltoqsan aiy bolu kerek) ótkizdi de, asharshylyq mәselesin kýn tәrtibine qoydy. Talqylau barysynda asharshylyqqa úshyraghandargha shúghyl kómek kórsetu kerektigi aitylyp, sol maqsatty jýzege asyru ýshin KIRSIYK-ting janynan ashtargha kómek kórsetetin komissiya qúryldy. Búl komissiyanyng qúramyna mýshe saylau barysynda әrkimning pighylyna say úsynystar týsti. Árbir top (Mendeshevshiler, Sәduaqasovshylar, Seyfullinshiler, Asylbekov arqyly «Alashordashylar») óz adamdaryn tyqpalaugha úmtyldy. Sonyng ishinde mynaday bir tosyn úsynas jasaghan Áuezov boldy, ol komissiyanyng tóraghalyghyna A. Baytúrsynovty, onyng mýsheligine partiyada joqtardy da sayldaudy úsyndy. Ol ózining búl úsynasyn: olar («Alashordashylar») qazaq arasynda kommustirge qaraghanda ýlken bedelge iye. Sondyqtan da, komissiya júmysy nәtiyjeli bolady dep týsindirdi. Búl úsynys jartylay ghana qabyldandy. Komissiya qúramyna Mendeshev bastatqan sol kezdegi biraz jauapty qyzmetkerlermen qosa Baytúrsynov pen Áuezov tóraghanyng orynbasary bop kirdi. Mәjilis osymen bitti. Búdan keyin ashtyq turaly Áuezov ýlken maqala jazdy (qaranyz: «E.K.», № 4 jәne 5), ile tashkenttik «Alashordashylar» búl jaghdaydy birden-bir dúrys baghalaghan pikir dep ony «Aq jol» gazeti arqyly nasihattaugha kiristi.

Sol kezde Moskvadan Tashkentke ketip bara jatqan Rysqúlov joldas jolay Orynborgha ayaldap, jinalysta últ mәselesi jóninde bayandama jasady. Adam kóp jinaldy. Jinalys obkomnyng kensesinde ótti. Oghan qazaq ziyalylarynan basqa evropalyq qyzmetkerler de qatysty. Bayandamashy sol kezdegi ózining әigili kózqarasyn bayandap berdi. Ol últ mәselesi jónindegi partiyanyng programmasynyng mәnin jәne manyzyn aityp keldi de, ony odan әri damyta kelip, shyghystyq kompartiya qúru qajet ekendigine toqtaldy. Bayandama bitken song jaryssóz bastaldy. Rysqúlov joldastyng pikirin qostap Áuezov pen Nahimjan sóiledi, olargha Áytiyev, Samatov jәne taghy bir evropalyq qyzmetker qarsy shyqty. Men qalys qaldym».

Egerde Ábdirahman Baydilidinning jogharydaghy sózderining astaryn ashyp, taldaytyn bolsaq onda әngimemiz mýldem úzaryp keter edi. Ony sol tústaghy әrbir jinalysta tәuelsizdik pen basybaylylyqtyng taghdyry sheshilgendigin eskersek, zeyindi adam zerdesine salmaq salmay-aq týsiner dep oilaymyz. Múhtardyng әrbir әreketin últshyl, alashshyl etip jaghymsyz adam retinde kórsetuge tyrysqan Ábdirahman Baydilidinning sózinen kir izdep, kinәlap jatpayyq. Onsyz da ol adamnyng osy kuәlikterining ózi ony ólim jazasyna alyp keldi. Mýmkin, ómirmen qoshtasar sәtte jala ýshin ózegi órtengen shyghar. Sonyng ózi de onay jaza emes. Qaralaymyn dep otyryp, sol kezdegi qayratkerlerding ómirinen, sayasy hal-ahualdan, kózqarastarynan kóp maghlúmat beredi. Biz osy ashtyqqa baylanysty Múhtardyng taghy bir әreketi jónindegi aiyptauyn oqyrmangha úsynumen shektelemiz. Ábdirahman Baydilidinning kórsetuinen:

«Sol eki ortada Áuezov guberniyalyq partiya konferensiyasyn ótkizu ýshin Oral qalasyna baryp keldi. Odan Orynborgha qaytarda Joldybaev, Qaratileuov joldastargha jolyghyp keldi. Ol ózining búl saparynyng mәnisin: asharshylyqqa úshyraghandardyng jaghdayymen jol-jónekey tanysa jýru ýshin istedim dep týsindirdi. Ol Oral qazaqtarynyng arasyndaghy ashtyqtyng kórinisinen shyndyghynda da qatty toryghyp keldi (aram ólgen itting etin jep, shópting tamyryn qazyp jýrgenderdi, joldyng shetinde tenkiyip-tenkiyip jatqan ashtardyng óligin kórgenin aityp kelgen bolatyn). Sonymen birge Oral guberniyasynyng qyzmetkerlerine kónili tolyp oraldy, әsirese, Joldybaev, Qaratileuovke jәne basqalaryna erekshe rizalyq bildirdi, olar bizding baghytymyzgha (Alashtyng – T.J.) janymen berilgen adamdar ekenin aitty. Sonday-aq Kenjinnin, Myrzaghaliyevting jәne Asylbekovtyng Oral guberniyasynda ýlken bedelge ie ekendigin eskertti. Sóite túryp, mysqylday kýlip: «onda at tóbelindey kóbik auyz aitiyevshilder de bar eken, olargha konferensiya kezinde yryq bermedim» – dep maqtanyp qoydy».

Búdan әri qaray ashtargha azyq-týlik, mal jii ýshin attanghan adamdardy el ishine baryp «Alashordany» nasihattau ýshin attandy dey kelip, Áuezov pen Dosovtyng Semeyge jýrip ketkenin, múny ózinen jasyryp istegenin jazady. Otarshyl kommunister ózining zúlymdyghyn jasyru ýshin olardy barynsha jekkórinishti etip kórsetuge tyrysyp sonyna týsti.

Mysaly: Kereku tónireginen mal jiyp Torghay oblysyna ózi mal aidap aparyp, ashtargha ýlestirip bergen Jýsipbek Aymauytovty aragha bes jyl salghan song sotqa tartyp, aqyry «Goloshekinge qastandyq jasaghany ýshin» attyryp tyndy. Múnyng barlyghy ortalyqtyng degenine kónbegen ýshin qayyrghan kegi ekeni sózsiz. Otarshyl sayasat ta, «otarshyl kommunister de «eshteneni keshirmeydi jәne eshnәrseni de úmyt qaldyrmaydy». Sodan bastap qazaq ziyalylaryn qaytadan qudalau bastalyp, partiya, kenes júmystarynan shetteu nauqany jýrgizildi. Leninning ózi qabyldap, oqu-aghartu komissary etip qoyghan Ahmet Baytúrsynovty da biylikten ysyryp, tazalau jýrgizdi. Avdeev pen Ponomarenko ózderining «otarshyl kommunist» ekendikterin jasyru ýshin erte qimyldady jәne shyn mәninde «otarshyl kommunist» ekendikterin dәleldep berdi. Olardyng Búl әreketterin qazaqtyng «internasionalist kommunisteri» qostap. qoldap qol qoydy. Óitkeni olar últshyldar emes edi әri asharshylyqqa úshyraghandardyng taghdyrynan góri jyly orny qymbat bolatyn.

Kenestegi búl aitys Múhtar ýshin qanday qiyanattar әkeldi? Ol arasyn ashyp aitugha aighaghymyz joq. Al joramalmen shyndyqqa jol asha almaysyn. Jol emes, adastyratyn shiyrgha ainalady. Degenmen de, burokrattardyng jaqtyrmaghany, alystan oraghytyp shyrgha qúrghany anyq. Ashyq kýreske shyqpady.

1922 jyly mausym aiynda Ghabbas Toghjanov ekeui ashyqqan Torghay oblysyna jәrdem úiymdastyru ýshin Semeyge kelip, jauapty qyzmetkerlerdi jer-jerge bóldi. «Ózi Shynghys, Shaghan, Búghyly, Múqyr jәne Qyzyladyr bolystaryna... baratyn boldy. Men de tórt bolys eldi aralaytyn boldym. Sol joly 1922 jyly 24 mausymda berilgen 173-nómirli mandat kýni býginge deyin ózimde» – dep esine alady I. Aliyn. Osy saparda ýi-ishimen, dostarymen aqyldasyp, bir sheshimge keldi. «Otarshyl kommunisterdin» týpki pighylyn, ayalyghyn týsinetin jasqa jetken edi. Orynborgha kelisimen birneshi ret auyzsha ótinish aitady, burokrattar men «otarshyl kommunister» jәne mansapqorlar adamdy qalay jazalaudyng jolyn biledi. Erkine jiberip jyn qaghyp pa! Odanda qaramaghynda ústap, kýn sayyn tapsyrma berip, birde maqtaghansyp, birde jekip iydirip-tartyp, qaqpaylap otyrghannan artyq lәzzәt bar ma!

Dәl solay istedi de. Sóite jýrip ony sýrindiretin minezdemelerdi jazyp, tiyisti oryndargha jolday berdi. Ne isteu kerek? Qashsang – qútylmaysyn, qusang – jetkizbeydi, ashyq pikirge shaqyrsang – búgha qalady, kózin taysa – tu syrtynnan oq atady. Aqyry demalysty syltauratyp elge ketip, sodan keyin baryp ebin tapty Múhtar. Ózining 1935 jyly jazghan ómirbayanynda ol osy әreketi turaly: «Kaz SIYK-ting prezidiumy mýshesi qyzmetin 1922 jyly partiya men ókimetting rúqsatynsyz tastap, oqugha kettim... Sol kezdegi qyzmetkerlerding jetispeuine baylanysty qyzmetten oqugha bosatpady, sondyqtan da sol tústaghy jastardyng әdetimen oqugha rúqsatsyz ketip qaldym. Sondyqtan da, 1923 jyly partiyalyq tәrtipti búzghanym jәne «últshyldyghym» ýshin partiyadan shygharyldym» – dep jazdy. Tashkentke kýz aiynda baryp, «Sholpan» jurnalynyng alqa mýshesi bop istedi. Sonda da Orynbor oblystyq partiya komiyteti tynyshtyq bermey, sonynan súratular jiberip, izdeu salghan. Jurnal alqasy týsiniktemeler men kuәlikter joldaghan. Búl kezde oghan partiyalyq minezdeme jazylyp ta qoyghan edi. Jalpy alghanda, partiyalyq minezdemege kelgende Múhtardyng joly ýnemi «sәtsizdikke úshyrap» otyrghan. Múny týsinu – onsha qiyngha soqpaydy. Sonyng biri mynaday:

«M. Áuezov joldastyng sovet júmysynda ýlken tәjiriybesi joq, biraq bilim-mәdeniyeti óte kýshti, mәsele kótere biletin, qyzmetkerlerdi iriktey alatyn ziyalylardan. Partiyalyq júmysqa kózqarasy dúrys. Biraq tәrtibi nashar. Últyshyldyqtyng dertimen auyrady jәne últtyq sayasatty ózinshe týsinedi. Tapqa, topqa bólmesten revolusiyany ghylym ýshin paydalanyp qalugha tyrysqan shyghys kommunisterining biri. Ózin joghary baghalaydy, sayasy kózqarasy túraqsyz, bolishevizmnen úsaq-últshyldyqqa qaray býirek búrghany bayqaldy. Ózin-ózi ústay alady. Ózining qate kózqarastaryn jigerli jәne tabandy týrde qorghaugha janyn salady. Markstik bilimi ortasha, óz betimen tanysqandardyng dәrejesinde ghana.

RKP (b) oblystyq komiytetining sekretary – B. Korostelev.

17/HI – 22»

(jalghasy bar)

Abai.kz