جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

«ەل اعاسىنىڭ» تولىق ڭۇسقاسى قولدا بولماعاندىقتان دا، ونداعى ءومiر شىندىعىن قيالمەن جورامالداپ، تۇجىرىم جاساۋ – قيانات. دەگەنمەن دە. ءاسيا قىزدىڭ تاعدىرىن كاميلانىڭ ومiرiمەن سالىستىرىپ كورسەڭiز، بiراز جايدىڭ بەتi اشىلادى. بوستاندىقتان سوڭعى وقىعان ازاماتتاردىڭ ەركiندiككە قۇلشىنۋى، ەرمەكتiڭ ءاسيانى ۇزاتىلعان جەرiنەن جاساق ەرتiپ بارىپ سۇيگەنi قابىشقا قوسۋى – وسىدان ءۇش-ءتورت اي مۇحتاردىڭ ءوز باسىنان وتكەن جايلارىن ەسكە سالادى. ءوز ومiرiنەن ونەرگە وزەك رەتiندە الۋى – ونىڭ بارىنشا شىندىقتى سۋرەتتەۋگە ۇمتىلعاندىعىن دالەلدەيدi. مۇحتاردىڭ iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتكەن شىعارماسى جالعىز «ەل اعاسى» ما، جوق وزگە دە تۋىندىلارى بار ما، ول جاعىن كەسiپ-پiشiپ ايتۋ قيىن. مۇمكiن، كۇندەردiڭ كۇنiندە قاراڭعى تۇندە جارق ەتە قالعان نايزاعايدىڭ ارحيۆ سورەلەرiنiڭ بiرiنەن شىعا كەلۋi دە عاجاپ ەمەس.

1921 جىل. اقپان، ناۋرىز.

قايىم مۇحامەتحانوۆ: «سول جىلى 13 ناۋرىزدا م. اۋەزوۆتiڭ «بايبiشە-توقال» پەساسىن ساحناعا شىعارىپتى. بۇل جايىندا «قازاق تiلi» گازەتi (قازiرگi «سەمەي تاڭى») 1921 جىلى 29 ناۋرىز كۇنگi سانىندا: «وسى جىلى 14 ناۋرىزدا سەمەيدە سۆەردلوۆ كلۋبىندا قازاقشا ساۋىق كەشi بولىپ ءوتتi. بۇل كەشتi سەمەيدە بولاتىن تۇڭعىش گۋبەرنيالىق ايەلدەر تويىنا ارنايى جاڭاسەمەيدەگi «ەس ايماق» ۇيىمى جاسادى. تاماشاعا جاس جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ جازعان «بايبiشە-توقال» اتتى ءتورت ءبولiمدi دراما كiتابى وينالدى. بۇل دراما بۇرىن دۇنيە جۇزiنە شىقپاعان hام وينالماعان شىت جاڭا بولعاندىقتان بۇل تۋرالى بiرەر اۋىز ءسوز ايتىپ وتپەكپiن»، - دەپ حاباردىڭ اۆتورى (ماقالانىڭ اياعىندا «ساۋىقتا بولعان» دەگەن) بۇدان ءارi پەسانىڭ مازمۇنىن باياندايدى. سوڭىندا: «ساۋىقتىڭ وتە اسەرلi بولعاندىعى سونداي، درامانى جازۋشى مۇحتار جولداس ويىن بولمەسiنە شاقىرىلىپ، حالىققا تانىستىرىلدى. ساۋىقتا بولعان حالىقتار ويىنشىلارعا ەسەپسiز العىس ايتىپ، بiر ءتۇرلi كوڭiلدەرi تاسىپ، شاتتانىپ قايتتى. بۇل ساۋىقتان قازاق ترۋپپاسىنىڭ ماڭىزىن قازاق ترۋپپاسى وركەندەپ جاسايتىنىن، iلگەرiلدەگi iسiنiڭ اسا جەمiستi بولاتىنىن، ويناپ جۇرگەن ويىندارىنىڭ ەڭ ماڭدايى بولىپ شىققانىن ويناۋشىلار شىن ىنتاسىمەن مويىندارىنا ارتىلعان زور مiندەتiن iلگەرiدە كۇدiكسiز جاقسى اتقاراتىندىعى ايقىن كورسەتiلدi» - دەگەن.

1920-1921 جىلداردىڭ قىسى وتە قاتال بولدى. قازاقتار «جۇت» دەپ اتادى. ەگiن شىقپادى. سۇزەك اۋرۋى مەڭدەدi. بۇل جاعدايدى ارانداتۋشى تاپتار پايدالانىپ، ەل اراسىنا iرiتكi سالدى. «قازاق تiلi» گازەتiنiڭ رەداكتورلىعىن گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعالىعىمەن قوسا اتقارعان مۇحتار، ۋاقىتشا قيىنشىلىقتىڭ سەبەپتەرiن، ونى جويۋدىڭ جولدارىن ءتۇسiندiرiپ، «بۇگiنگi زور مiندەت»، «قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ مiندەتi»، «ەگiنگە دايىندالىڭدار» دەگەن باس ماقالالار جازدى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلسا دا، سەمەي گۋبەرنياسى سiبiر رەۆكومىنا قارايتىن. 1921 جىلدىڭ 20 كوكەگiنەن باستاپ اۆتونوميا قۇرامىنا كوشتi. بۇل دا ۇمىت قالماي، «قازاقستان ەلشiلەرiنiڭ حابارى» دەپ اكiمشiلiكتiڭ اۋىسۋىنا قاتىستى جايلاردى ءتۇسiندiرiپ بەردi. وسىدان كەيiن مۇحتاردىڭ جۋرناليستiك قىزمەتi ءۇزiلiپ قالدى. سەمەي قازاق اۆتونومياسىنىڭ قاراماعىنا كوشiپ جاتقان كەزدە، 1921 جىلى قارقارالى مەن پاۆلودار ۋەزiندە كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇلiك بۇرق ەتە قالدى. مونعوليا مەن قىتاي شەكاراسى ارقىلى اق گۆاردياشىلاردىڭ سارقىنشاقتارى لاپ قويدى. سەمەي قالاسىندا دا ءدال سول كۇنi ارانداتۋ ارەكەتتەرi جاسالدى. شۇعىل توتەنشە كوميسسيا قۇرىلدى. مۇحتار قارقارالىدا باندىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقان 70 بولشەۆيكتiڭ iسiن تەكسەرiپ، بۇلiنشiلiكتi باساتىن توتەنشە كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ بەكiتiلدi. بiر پولك اسكەر ەرتiپ، قارقارالىعا اتتاندى. سونىمەن قوسا قازاق اۆتونومياسىنىڭ بiر جىلدىق تويىن وتكiزۋ تاپسىرىلدى. پاۆلودار، قارقارالى، باياناۋىل ۋەزدەرiنiڭ ادامدارى جينالعان قوياندى جارمەڭكەسiندە ءسوز سويلەدi. سول جىلى ءوزiنiڭ اينىماس عۇمىرلىق ادال دوسىمەن تانىسىپ قايتتى.

1921 جىل. جاز.

كسرو حالىق ارتiسi قاليبەك قۋانىشباەۆ: «العاشقى رەت مەن مۇحتاردى 1921 جىلى قارقارالىدا بولعان اۆتونوميانىڭ تويىندا كوردiم. مەن 22 بولىس قارقارالىدا ستارشين ەدiم – ءوز اۋلىمنىڭ تارتۋ-تارالعىسىمەن باردىم. مۇحتار سەمەيدەن تويدى وتكiزۋ جونiندەگi كوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلi بولىپ كەلدi. امانداستىق، ءسوزiن تىڭدادىق، بiراق كوپ شۇيiركەلەسە العامىن جوق. مۇحتار جيىرمانىڭ جۋان ورتاسىنداعى جiگiت ەكەن، ورىسشا كيiنگەن، بۇيرا شاشى بار. بايگە، ايتىس، كونتسەرت، كۇرەس سياقتى ويىن-قىزىق بەس كۇندەي بولدى. ونەرپازدارعا دا، بالۋاندارعا دا، ات جارىسىنا دا تورەلiك بەرiپ، جۇلدەسiن ۇلەستiرiپ جاتتى...».

جالپى مۇحتاردىڭ قانداي ۇلكەن لاۋازىمدى مiندەت اتقارعانىنا قاراماستان، وعان دەگەن ساياسي سەنiم ەشقاشان دا كورسەتiلمەگەن. بۇعان رەۆكومداردىڭ بەرگەن مiنەزدەمەسi ايعاق. 1921 جىلى تامىز ايىندا جيىرما ءتورت جاسار مۇحتار اۋەزوۆ سەمەي گۋبەرنيالىق كوميتەتiنiڭ توراعاسى قىزمەتiنە تاعايىندالدى. ارادا ەكi اي وتكەن سوڭ قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ پرەزيديۋم مۇشەسi ءارi ساياسي حاتشىسى لاۋازىمىنا شاقىرتىلادى. بۇل ۇسىنىس – مۇحتاردىڭ وزiنە دە توسىن ءارi وعان ساياسي تۇرعىدان دا قارسىلار كوپ بولعانعا ۇقسايدى. سەبەبi, ورىنبورعا كەلمەس بۇرىن 1921 جىلى 11 قىركۇيەكتە وعان پارتيالىق تۇرعىدان: «ماركسيستiك دايىندىعى ناشار، اۋقاتتى اۋلەتتەن شىققان جاستىڭ بiرi, پارتيا مۇشەسi. قورشاعان جاعدايدى تولىق باعدارلاي المايدى. ءوزiنiڭ سويلەگەن سوزدەرiندە «ۇلتشىلدىقتىڭ» دەرتiمەن اۋىرعان ادام ەكەنiن كورسەتتi. ايماقتىق قىزمەتكەر رەتiندە ءالسiز. شارۋاشىلىق-ۇيىمداستىرۋ iسiنە ىسىلماعان. قازiرگi قوعام قۇرىلىسىنا دايىندىعى ناشار» - دەپ مiنەزدەمە بەرگەن. قول قويعان حاتشىنىڭ اتىن وقۋ مۇمكiن بولمادى. بۇل ادامعا ۇناماعانى – مۇحتاردىڭ iسكەرلiك قاسيەتi ەمەس، يدەياسى، كوزi اشىقتىعى، پiكiر كەڭدiگi, شىققان تەگi, قورشاعان ورتاسى بولسا كەرەك. سوعان قاراماستان ول ۇلكەن ورتالىققا شاقىرتىلدى. وندا تۋرا بiر جىل iستەدi.

يشمۇحامەت الين: «سەزدiڭ اقىرعى كۇنگi ماجiلiسiندە قىرعىز (قازاق) رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi (كير تسيك) سايلاندى. وسى اتقارۋ كوميتەتiنە سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اتىنان مۇحتار دا مۇشە بولدى. ءسويتiپ ول 1921 جىلى ورىنبورعا قىزمەتكە اۋىستى. كيرتسيك-تە مۇحتارعا جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرiن قىزمەتكە تارتۋ، كەڭسە قاتىناستارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزۋ iسiن ۇيىمداستىرۋ تاپسىرىلدى».

زادى، ساياسي حاتشى دەگەننiڭ قىزمەت ءمانi سول بولسا كەرەك. الايدا بۇل iسپەن ول تولىق شۇعىلدانا الماعان.ول كەزدە رەسەيدiڭ پوۆولجە ايماعىندا جاپپاي اشارشىلىق باستالدى. قازاق دالاسىنا دا اشتىق تىرناعىن باتىرا باستادى. سوعان وراي 1921 جىلى قازاننىڭ 11 كۇنi «اشتارعا كومەك» كوميتەتi قۇرىلىپ، ونىڭ قازاق اسسر-دەگi ورتالىق كوميتەتiنiڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالىپ، iلە مال، ازىق-تۇلiك جيۋ ءۇشiن ەلگە اتتاندى.

الكەي مارعۇلان: «مۇحتار كەرەكۋگە 1921 جىلى ۇكiمەت كوميسسيانىڭ قۇرامىندا كەلدi. ءبارiنiڭ كيگەنi قىسقا بىلعارى كۋرتكا، باسىندا بىلعارى كەپكە، گاليفە شالبار، جىلتىر قارا ەتiك. مۇحتاردى بiرiنشi رەت مەن تۋرا وسى تۇرiندە كوردiم. ول ءالiبي جانگەلدين باستاعان كوميسسيانىڭ مۇشەسi بولىپ، جەرگiلiكتi اپپاراتتى جاڭادان قۇرۋ ماسەلەسiمەن كەلدi. ولاردىڭ قاسىندا تاعى باسقا ازاماتتار بار ەدi.

كوميسسيانىڭ كەلۋiن قالالىق كوميتەت وقۋشى جاستارعا كۇنi بۇرىن بiلدiرiپ، ۇيىمداسقان تۇرمەن ولاردى قارسى الۋعا شاقىرعان. بiراق ومبىدان شىققان كەمە پاۆلودارعا ايتقان ساعاتتا كەلمەدi. بiز ولاردى ءتۇن ورتاسىنا دەيiن كۇتتiك. كەلەتiن ساعات بەلگiسiز بولعان سوڭ ەڭ سوڭىندا شارشاپ ءۇي-ۇيiمiزگە قايتتىق.

تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرىپ، كوشەگە شىقسام، قالانىڭ iشi ابىر-جۇبىر، جۇرتتىڭ كوپشiلiگi ەنتەلەپ سۋدىڭ جاعاسىنا پريستانگە قاراي ءوتiپ جاتىر. مەن دە بوگەلمەستەن سوندا باردىم. پريستانگە تايانعان كەزدە ماڭىما قاراسام، بiر توپ ادام جار جاعالاپ، سەرۋەن قۇرىپ ءجۇر ەكەن. ولاردىڭ ءجۇرiسi, كيiمi پاۆلوداردىڭ تۇرعىن حالقىنان باسقاراق. كەمەنiڭ كەلiپ توقتاعانىنا جارتى ساعات وتكەن. مەن كiمدەردiڭ كەلگەنiن بiلۋ ءۇشiن كiدiرمەستەن كەمەنiڭ iشiنە كiردiم. بارسام، ونىڭ سالونىندا قارتاڭداۋ كەلگەن بiر ادام رەۆوليۋتسيانىڭ قالاي بولعانىن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قالاي قۇرىلعانىن جينالعان ادام توبىنا اڭگiمەلەپ ايتىپ وتىر ەكەن. جانىمدا جۇرگەن بiر كiسiدەن: «بۇل كiم؟» -دەپ سۇراعانىمدا، – ءالىبي جانكەلدەن، - دەدi. بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ءالىبيدiڭ ءسوزi بiتەر كەزدە، سالوندا دەم الىپ جۇرگەن قوناقتار دا كiردi. ولاردىڭ iشiندە كوزگە ەڭ الدىمەن تۇسكەن ادەمi بۇيرا شاشتى، سۇڭقاردىڭ كوزiندەي سۇزiلە تەرەڭ قارايتىن، تۇڭعيىق قارا كوزi بار ماڭدايىنان اقىل مەن ويدىڭ لەبi اڭقىعان، جۇرەگi, سەزiمi رومانتيكامەن بولەنگەن، سويلەگەندە ساسپاي، مايىن تامىزا سويلەيتiن، ءسوزi شولدەگەن ادامنىڭ مەيiرiن قاندىراتىن تاۋ بۇلاعىنداي، سىپايى، كوركەم بiر كiسi حالىقتىڭ كوڭiلiن وزiنە ەرەكشە اۋداردى. ول كەشەگi اتاعى الەمگە جايىلعان، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان مۇحان ەدi».

بەس جىل ءومiرiن قوعامدىق قىزمەتكە ارناعان مۇحتار اۋەزوۆ ەشقاشان دا لاۋازىمدى كوكسەگەن جوق. مiندەتiن ادال، بار پەيiلiمەن بەرiلە اتقاردى. دارەجە، شەن-شەكپەن، بيلiك قىزىقتىرمادى. حالاقتىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن شاقتا ەلدiڭ تiرشiلiگiنە ارالاسپاي سىرت قالۋدى نامىس ساناپ: «مiنەكەي، وسى سوزدەردi ايتىپ كەلگەندەگi مەنiڭ ويىمداعى پiكiرiم: قازiرگi ۋاقىتتاعى بارلىق كۇشتi دە، ۋاقىتتى دا، ءسوزدi دە بۇگiنگi كۇندە ونەتiن وقۋ جۇمىسىنا، شارۋا جۇمىسىنا سالۋ كەرەك. تۇبiندە قازاق جۇرتىنىڭ باسىنان الدە نەشە وزگەرiستەر وتەر. بiراق iس باسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ سول زامانداردان بەلگi بولىپ قالماۋى ۇيات. قولدان iس كەلەتiن زاماندا ەلدiڭ بiر تiلەگiن ورىنداي الماۋ – ۇيات iس. Iستەيتiن ۋاقىتتى سوزبەن وتكiزسەك، قاراڭعى ەلدiڭ الدىنداعى مiندەتiمiزدi ءسوز دەپ ۇققانىمىز، ودان باسقا جاۋاپقا ورىن دا قالمايدى»، – دەپ ۇقتى.

ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەت مۇحتاردىڭ ءوزiن قاناعاتتاندىرماپتى. ول سماعۇل ساۋداقاسوۆقا جولداعان ماعلۇماتىندا:

«جيىرماسىنشى جىل ماردىمسىز ءوتتi. كەلەسi قىستا 20-جىلدىڭ اياعىندا «قورعانسىزدىڭ كۇنi» دەگەن اڭگiمەنi جازدىم. سول تۇستا ەڭ العاشقى رەت «ەڭلىك-كەبەكتi» جازدىم. بۇل سەمەيدە وينالىپ، قۇلاپ شىقتى. ويناۋعا اۋىر، ساحناعا قولايسىز بولدى. سونى كەلەسiز جىلى. 21-22-جىلدىڭ يانۆارىندا ورالعا اشتىقپەن قارسى كۇرەسەمiز دەپ بارعاندا، تەكە قالاسىندا تۇرىپ تۇزەتتiم، ورىنبورعا كەلiپ باسپاعا بەردiم»، – دەيدi. مۇحتاردىڭ شىعارماشىلىق جاعىراپياسىنا، ءسويتiپ، جاڭا قالا قوسىلدى. ول – تەكە شاhارى.

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ورىنبورداعى مەملەكەت قايراتكەرلiگi جونiندە كوپتەگەن قۇجاتتار مەن ءماجiلiسحاتتاردى تiلگە تيەك ەتiپ، تالداپ-تالقىلاۋعا بولار ەدi. بiراق ونىڭ تاريحتاعى ورنى قىزمەتiمەن ەمەس، جازۋشىلىق قاسيەتi ارقىلى باعالاناتىنىن ەسكەرسەك، پالەندەي ماڭىزى جوق. باستى مiندەتi – اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان رەسەي تۇرعىندارىنا ازىق-تۇلiك، مال جيناۋ بولعان. سول مiندەتتi اتقارۋ ءۇشiن سەمەي، كەرەكۋ وڭiرiنە ساپارعا شىققان. ەل-جۇرتتىڭ الدىندا سويلەگەن. قازاقتاردىڭ دا اشارشىلىققا ۇرىنعانىن كورiپ دابىل قاققان. ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ iشiندە ۇلتارالىق تۇسiنiسپەكتiكتiڭ بولعاندىعى، «كوممۋنيستiك وتارشىلدىق پەن ۇلتشىلدىقتىڭ» بiر-بiرiمەن ارباسقانى اڭعارىلادى. بiرi – وكتەم سويلەپ، دەگەنiن iستەتەدi. ەكiنشiسi – جان ۇشىرا قارسى داۋلاسقان، الايدا ەش ناتيجەگە جەتپەي، شىرىلداعان داۋىسىنىڭ اششى ءۇنi عانا قۇلاقتا قالعان. بيۋروكراتتىقتىڭ ناق وسى تۇرiنە مۇحتار قاتتى نازالانعان. ونى تۇسiنگەندەر دە، تۇسiنگiسi كەلمەگەندەر دە، تۇسiنە تۇرىپ قارالعاندار دا، جاقتاعاندار دا تابىلعان. مۇنى 1922-جىلى اقپاننىڭ 19-27 ارالىعىندا وتكەن ركپ (ب) وبلىستىق بۇكiلقازاقتىق ەكiنشi كونفەرەنتسيانىڭ بارىسىنان بايقاۋ قيىن ەمەس. كەڭەستەگi س. مەڭدەشەۆتiڭ بايانداماسىنا وراي جانە ساياسي جاعدايعا بايلانىستى پiكiر تالاستارىن ىسىرا تۇرىپ، تەك قانا ۇلكەن مەملەكەتتiك ناۋقان رەتiندە جۇرگiزiلگەن “پومگولدىڭ” – “اشتارعا كومەك” كوميتەتiنiڭ جۇمىسى مەن مۇحتاردىڭ سوزiنە قاتىستى جايلاردى نازارعا iلەيiكشi. اڭگiمە – رەسەيدەگi اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا كومەك جونiندە. ارينە، مۇحتار بۇعان بەلسەنە ارالاستى، قولىنان كەلگەن دارمەنi مەن پارمەنiن iستەدi. بiراق تا “پومگول” ءوز جۇمىسىن بiر جاقتى ءتۇسiنiپ، قازاق دالاسىنداعى اشتىقتى ەلەمەي، ولاردىڭ وزiنە دە جەتپەي وتىرعان بولماشى ازىعى مەن شاعىن مالىن جيىپ الىپ، رەسەيگە جiبەردi. تەك “اكەل، بەر، جينا!” – دەگەن بۇيرىق بەرگەندەردiڭ iشكi پيعىلىنا نارازى بولعان مۇحتار مiنبەگە بiر ەمەس، ەكi رەت شىعىپ سويلەدi. ارينە، مۇنى ۇلتشىلدىق رەتiندە قابىلدادى. ءماجiلiسحاتتان ءۇزiندi:

“اۋەزوۆ: “مەڭدەشەۆ جولداستىڭ بايانداماسىنداعى جانە بۇكiل “اشارشىلىققا كومەك” كوميتەتiنiڭ  قىزمەتiندەگi ەڭ ۇلكەن ماسەلە – قىر ەلiنە كومەكتەسۋدi جۇزەگە اسىرۋدى شەشۋ بولىپ تابىلادى. وسى ۋاقىتقا دەيiن، وتكiزiلگەن  بارلىق كەڭەستەر مەن ماجiلiستەردەگi دالا تۇرعىندارىنا كومەكتەسۋ تۋرالى قاۋلىلار مەن تiلەكتەر، جالپى قازاق اراسىنداعى جۇرگiزiلگەن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا تەك اۋىزدان شىققان جانسىز كۇيiندە قالىپ كەلەدi. ايماقتىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر ناقتى دالەلدەرگە بiزدiڭ ۇسىنىستارىمىزدى جوققا شىعارىپ، ءار ءتۇرلi سىلتاۋمەن بەتiمiزدi قايىرىپ وتىرعان قازiرگi جاعدايدا بۇعان تاڭدانۋعا بولمايدى. قىر ەلiنە كومەك كورسەتۋدiڭ جوسپارى وسى ۋاقىتقا دەيiن جاسالعان جوق، جەرگiلiكتi ورىندارعا ناقتى نۇسقالار دا تۇسكەن جوق. سوندىقتان دا، قىرداعى بولىستاردىڭ بiردە-بiرەۋi كومەك العان جوق، تاياۋ ارادا الا دا قويمايدى – بۇل تۋرالى “پومگولدىڭ” پرەدسەداتەلiنiڭ ءوزi ايتتى.

قازiردiڭ وزiندە قىرداعى ەل باياعىداي ەشنارسەدەن حابارسىز كۇيiندە وتىر. قىر ەلi قاي جەردەن كومەك كەلەرiن بiلمەيدi. دالا جۇرتىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك، ويتكەنi كوشپەلi شارۋاشىلىقتىڭ نەگiزi – تiرi جانۋارعا، مالعا نەگiزدەلگەن، ەگەر دە ول مال جۇتقا ۇشىراسا، بۇل شارۋاشىلىقتى ون جىلدا دا قالپىنا كەلتiرە المايسىڭ. ال كرەستياندار اشتىقسا، ولاردىڭ ءۇي-جايى بار، سوقا بولسا-بولدى، قۇنارلى جەر دە تابىلادى. ولارعا ازداعان تۇقىم مەن بiرەر مال بەرسە جۇتاعان شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتiرiپ الادى. كوشپەلi شارۋاشىلىقتىڭ جاعدايى مۇلدەم باسقا. سوندىقتان دا قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جۇمىسقا ناقتى كومەك بەرەتiندەي تۇرعىدان كەلۋ كەرەك. اشتارعا كومەك كورسەتەتiن مەكەمەلەردiڭ كوپشiلiگi – ورتالىقتاعىلار دا، گۋبەرنياداعىلار دا – قالادان كەلگەن اشتاردىڭ ارىز-تiلەكتەرiنiڭ استىندا قالدى: ولار وزiنە كەرەكتiلەرiن تالاپ ەتەدi, جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردiڭ بارلىق كورiپ-بiلگەنi سولار عانا. جەرگiلiكتi جەردەگiلەر عوي بiزگە ەشقانداي مالiمەت كەلiپ تۇسكەن جوق دەيدi. قىرداعىلار كومەكتi كiمدەر ۇيىمداستىرىپ جاتقانىن بiلمەسە، قانداي مالiمەت تۋرالى ءسوز ەتۋگە بولادى. قىر ەلiنە “ارا” جاعىنان كورسەتiلەتiن كومەك ماسەلەسi شەشiلگەن جوق، ال بۇل مەكەمەنiڭ ءومiر سۇرگەنiنە 4 اي بولدى. قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسiنە قىر ەلiنە كومەك كورسەتەتiن ارنايى ۇيىم قۇرۋ تۋرالى جوسپار جاسالعانىن ايتا كەتەيiن. بۇل جونiندە كەڭەستە جۇمىسقا قول ۇشىن بەرۋ ءۇشiن قازاق قىزمەتكەرلەرiنەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ول كەڭەسكە اۆدەەۆ جولداس قاتىستى، كەشە ول وسى ارادا بۇل تۋرالى الدەنەنi استارلاپ باتتيتا ايتتى، ال كەڭەستە ول بۇل شەشiمدi قولداعان بولاتىن. بۇل iس قازتسيك-تە دە قولداۋ تاپقان، بiراق تا وكiلدەردiڭ وكiلەتتiلiگi ءالi جۇزەگە اسقان جوق.

سوندىقتان دا بiزدiڭ قاۋلىلارىمىز ەشقانداي دا ناتيجە بەرمەيدi, تەك اۋىز تولتىرىپ ايتقان ءسوز كۇيiندە قالادى. مەن بiر نارسەنi اشىق مالiمدەگiم كەلەدi: قازاق قىزمەتكەرلەرi iسكە تارتىلمايىنشا اشارشىلىققا ۇشىراعان قىر ەلiنە ەشقانداي دا كومەك كورسەتiلمەيدi, ءسويتiپ بۇل جۇرت اشارشىلىقتىڭ اجالدى اۋزىندا قالا بەرەدi. مەنiڭ بۇل جونiندەگi ناقتى ۇسىنىسىم مىناۋ: “اشتارعا كومەك” كوميتەتi مەن بولاشاق وبكومعا بۇكiل رەسپۋبليكالىق ساياسي باقىلاۋ ۇيىمى رەتiندە قىر قازاقتارىنىڭ جاعدايىنا نازار اۋدارۋدى تاپسىرۋ كەرەك. بiز قازاق كەدەيلەرiنiڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگiمiزدi تەرەڭ سەزiنۋiمiز قاجەت، جاڭا ەكونميكالىق ساياساتتىڭ جەلقايىعىنا وتىرىپ الىپ زاۋلاي جونەلەتiن سابلين مەن ستۋپپە جولداستار سياقتى بەتiمiزدi تەرiس بۇرىپ كەتپەيiك. بۇدان كەيiن، ارا مەكەمەسi جاعىناندا قىر ەلiنە كومەك كورسەتۋدiڭ شارالارى جاسالۋى تيiس”.

شىندىقتىڭ اتى – شىندىق. وعان قارسى تۇرا المايسىڭ. ال اشتىق – ۇلت تاڭدامايدى. قازاقسىڭ با، كازاكسىڭ با، ورىسسىڭ با، ەۆرەيسiڭ بە – ءبارiبiر. ەل باسىندا وتىرعان مۇحتار ەلدiڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋعا مiندەتتi. “اشتارعا كومەك” ۇيىمىنىڭ تەك بiر عانا ايماقتىڭ مۇددەسiن قورعاپ وتىرعاندىعىن نەگە جاسىرۋعا تيiس؟ اركiم ءوز حالقىنىڭ جوق-جiتiمiن جاقسى بiلەدi. ەندەشە، ول ۇلتتىڭ وكiلi قازاننىڭ اۋزىندا وتىرعان مەكەمەنiڭ نەگە بiر ءشومiشiن ۇستامايدى؟ بۇعان س. مەندەشەۆ “قاراجات جوق” دەپ جاۋاپ بەردi. اۆدەەۆ: “ "مەن قازاق قىزمەتكەرلەرiن iسكە تارتپاۋ، ارالاستىرماۋ – ورىس كوممۋنيستەرiنiڭ وتارشىلدىق ساياساتى” – دەگەن پiكiرگە قارسى بولىپ، كەڭەستە: “سiزدەردiڭ ۇلت ساياساتى جونiندەگi تاڭداعان جولدارىڭىز پارتيانىڭ ح سەزiنiڭ شەشiمدەرiمەن بiردەي مە، باسقا ما؟ – دەپ قارسى سۇراق قويدىم؟ – دەپ جالتارا جاۋاپ بەردi. مۇنداي ەكiجۇزدiلiككە مۇحتار شىدامادى. مiنبەگە قايتادان كوتەرiلدi:

– جولداس اۆدەەۆ وسى ارادا ءوزi قاتىسقان قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسiنە بايلانىستى بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiنە بiراز ايىپ تاقتى. وسى كەڭەستە ول قازاق ەلiنiڭ iشiندەگi جۇمىستا: ۇلتشىلدىق پەن وتارشىلدىق باعىتى قاتار جۇرگiزiلەدi دەدi. بۇدان كەيiن اۆدەەۆ جولداس جۇمىس iستەۋگە وسى وتارشىلدار بوگەت جاسايدى، بارلىق قىزمەتكەرلەر ءوزiنiڭ ۇلتشىلدىق باعىتىن تانىتتى-مىس دەدi. مەن مىنانى مالiمدەيمiن: ول كەڭەسكە اۆدەەۆتiڭ ءوزi بەلسەنە قاتىستى، ونداعى جوسپارلانعان شارالاردىڭ ءبارiن دە قولداعان سياقتى ەدi. اۆدەەۆتiڭ جاعىنان جاسالعان بۇل ەكiجۇزدiلiككە مەن توزە المايمىن، ءوز پiكiرiن ايتۋعا ازاماتتىق ارى مەن كوممۋنيستiك باتىلدىعى جەتپەي قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ تۋ سىرتىنان ءسوز تاسيدى، ال وبكومدا مۇلدەم باسقاشا سويلەيدi. بiزدiڭ جۇمىسىمىزداعى بارلىق بوگەت پەن توسقاۋىلدار، مiنە، وسىنداي ارەكەتتەر. اۆدەەۆ جولداستىڭ، “بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرi الاش-ورداشىلار” دەپ باعالاۋىنا ەشقانداي دا جول بەرۋگە بولمايدى. كوممۋنيست ادام مۇنداي كوزقاراستى ۇستانباۋى كەرەك، سوندىقتان دا اۆدەەۆ جولداستان جان-جاقتى تۇسiنiك بەرۋدi تالاپ ەتەمiن”.

ساياساتكەردiڭ شىندىقتى جانە ويىنداعىسىن اقتارىپ ايتۋى – تاڭداپ العان كاسiبiنiڭ تابيعاتىنا جات مiنەز. ونىڭ ۇستiنە “وتارشىلدىق مۇددەنi كوزدەيتiن كوممۋنيستiڭ” قاشاندا تىرناعى iشiنە بۇگۋلi بولادى. ولارعا جۇكتەلگەن مiندەت سولاي. كەزدەسۋدە قارىق قىلىپ، “اق ءۇيدiڭ ” iشiنە كiرگەن سوڭ مۇلدەم وعان كەرەعار قاۋلى قابىلداتتىراتىن كولبيننiڭ ارەكەتتەرi مەن الداۋلارى سول اۆدەەۆتەردەن بەرi جالعاسىپ كەلە جاتقان پارتيالىق “بيلiك ءتاسiل” بولسا كەرەك. اشىنسا – اشىنعانداي حالدە كۇن كەشكەن قازاق حالقىنىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان كۇيiن ورتالىقتىڭ تۇسiنگiسi كەلمەدi. ءتۇسiنiپ قاجەتi دە جوق ەدi. كەڭەستە ۇلتتىق تەگiنە قاراپ ەكiگە بولiنگەن شەشەندەردiڭ iشiندە نايمانعوجين دەگەن ازاماتتىڭ ءسوزi ونداعى تالاس تۋدىرعان جايدىڭ بەتiن اشىپ بەرەدi. شىعارما ءۇشiن ءماجiلiس حاتتىڭ جازبالارى iش پىستىراتىن باسى ارتىق دۇنيە. بiراق اقيقاتتان اتتاماي، ادامنىڭ جان كۇيiن ءدال بەرۋ ءۇشiن ودان باسقا ايعاقتى تابۋ دا قيىن. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تاۋقىمەتكە ۇشىراعاندا جانتالاسقان جانداردىڭ، ونىڭ iشiندە مۇحتاردىڭ كۇيiنiشiنiڭ سەبەبiن ءتۇسiندiرۋ ماقساتىمەن نايمانعوجيننiڭ ءسوزiن تولىق ۇسىنامىز. تالاستىڭ بارلىق استارى وسى سوزدەن اڭعارىلادى. سونىمەن مiنبەدە نايمانعوجين:

– “مەن الداعى جولداستاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرiنە توقتالىپ جاتپايمىن. قازاق رەسپۋبليكاسىندا 5 گۋبەرنيانىڭ اشارشىلىققا ۇشىراپ وتىرعانىن بiز بiلەمiز. مەنi تەرەحوۆ جولداستىڭ ءسوزi مەن اۆدەەۆ جولداستىڭ اۋەزوۆتiڭ سوزiنە قايتارعان جاۋابى قاتتى تاڭ قالدىردى. تەرەحوۆ جولداستىڭ ايتۋىنشا: تەك پوۆولجە بويى عانا اشارشىلىققا ۇشىراعان. قازاق رەسپۋبليكاسىندا اشتىق دەگەن اتىمەن جوق، سوندىقتان قازاقستاننىڭ قىرداعى ەلi تۋرالى ءسوز قوزعاپ تا قاجەتi جوق ەكەن. ەگەر ماسەلە ءدال وسىلاي قويىلسا، وندا قايداعى بiر قازاق رەسپۋبليكاسى جونiندە ەسكە الۋدىڭ ءجونi بار ما. ەندەشە ونى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتا سالۋ كەرەك وندا.

ورىس تۇرعىندارىمەن قوسا قازاق ەلiنە دە كومەك كورسەتۋ تۋرالى ايتقان اۋەزوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى وتە دۇرىس شارا. قازاقتار وسى ۋاقىتقا دەيiن كiمنەن كومەك كۇتەرiن بiلمەيدi. مەن مىناداي مىسال كەلتiرەيiن. كوپتەگەن جولداستار اقمولا گۋبەرنياسىن توق اۋدان دەپ ەسەپتەيدi. اشىعىن ايتايىن، ونداعىنىڭ بارلىعىن پونومارەنكو جولداس سىپىرىپ-سيىرىپ سورىپ الدى، تۇقىمعا سەبەتiن ءتۇيiر ءدان دە قالدىرمادى. 1920 جىلدان بەرi اشتىق جايلاعان اتباسار دەگەن اۋدان بار، وكiمەتتەن سودان بەرi كومەك سۇراۋمەن كەلەدi. بيىلعى كۇزدە وسى اۋداننىڭ وكiلi پونومارەنكو جولداسقا جولىعىپ، كومەكتەسۋiن ءوتiندi. جولداس پونومارەنكو ولارعا: «مەن سەندەرگە تۇقىمدىق ءدان بەرەيiن، سەندەر ماعان ازىق-ءتۇلiك سالىعىن مالمەن وتەڭدەر» – دەپ جاۋاپ بەردi. ازىق-تۇلiك سالىعىنا سايكەس قازاقتار ەڭ سوڭعى مالىن جيىپ،ونى وزدەرi اتباسار ۋەزiنە ايداپ اكەپ بەردi. جولداس پونومارەنكو مالدى الۋىن الدى، بiراق ونىڭ ورنىنا ەشتەنە بەرگەن جوق. ول ارا تاستاقتى جەر، ەشتەڭە ەگۋگە جارامايدى. ۋاكiلدەر گۋبكوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلiنە دە باردى. بiراق ول دا كومەكتەسۋدەن ءۇزiل-كەسiلدi باس تارتتى. بۇل ۋاكiلدەر وسىدان كەيiن دە پونومارەنكو جولداسقا جانە گۋبكوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلiنە بiرنەشە رەت باردى، ولاردىڭ وتiنiشتەرiنە جاۋاپ بەرۋدiڭ ورنىنا، بۇلار «ەندi قايتىپ كەلەتiن بولساندار سەندەردi تۇرمەگە قامايمىز» – دەپ قورقىتتى.

مiنە، سiزدەر توق دەپ تون پiشكەن گۋبەرنيالاردىڭ باسىنان كەشiپ وتىرعان جاعدايى قانداي. مەنiڭ ويىمشا، باسقا گۋبەرنيالارداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتار دا ەشقانداي كومەك الىپ وتىرعان جوق. ورىستارمەن قاتار قازاقتار دا بiردەي كومەك كورسەتۋ ءۇشiن اۋەزوۆ جولداس ۇسىنعان ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت».

بۇعان قاراعاندا، سول تۇستاعى «اشتارعا كومەك» كوميتەتi مەن ركپ (ب) وبلىستىق كوميتەتiنiڭ اشارشىلىققا ۇشىراعانداردى قۇتقارۋ جولىنداعى iس-ارەكەتتەرi مەن تiكەلەي جاردەمi بiر جاقتى عانا جۇرگiزiلگەنi بايقالادى. «كوممۋنيستiك وتارشىلدىق ساياسات» دەگەن ءسوزدiڭ ايتىلۋى تەگiن ەمەس. ارينە، شەشىم قابىلداۋدا سولقىلداقتىق جاساپ، اۋەزوۆ پەن نايمانعوجيننiڭ ءسوزiن جايداقتاتىپ، اۆدەەۆ پەن تەرەحوۆتىڭ دا كوڭiلiن قالدىرماي قازاق اراسىنداعى اشتىقتى «ەسكەرەيiك» دەسكەندەر دە بولدى. ونىڭ اراسىندا بيلiك باسىندا وتىرعان قازاق اعايىندار دا بار ەدi. ايتا كەتەتiن بiر جاي، قازاق زيالىلارى بۇل نارسەنi جاۋاپسىز قالدىرماي ءوز بەتتەرiنشە ەرiكتi توپ قۇرىپ، جاز شىعىسىمەن اشتارعا ازىق-تۇلiك جيناۋعا اتتاندى. ءدال وسى تۇستاعى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ قايراتكەرلiك iسi تۋرالى ونىڭ ساياسي قارسىلاسى جانە جازۋشىنىڭ 1930 جىلى تۇرمەگە قامالۋىنا بiردەن-بiر سەبەپشi بولعان ا.بايديلديننiڭ تەرگەۋشiگە بەرگەن ايىپتاۋ مالiمەتiن پايدالانۋمەن عانا شەكتەلەمiز. ا.بايديلديننiڭ ءوزi دە ۇستالىپ، 1931 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسiلدi. ونىڭ تۇرمەدەگi جاۋابىنىڭ ءوزi كiشiگiرiم كiتاپتىڭ كولەمiندەي. اۋەلدە «الاشتىڭ» قاتارىندا بولعان ول، كەيiن اينىپ، تازا «پارتيا قايراتكەرiنە»، ايىپتاۋشىعا اينالدى. بارلىق كەرەكتi قۇجاتتاردى العان سوڭ، ونىڭ ءوزiن ارتىق كۋا رەتiندە ۇستاۋعا قاۋiپتەنiپ، اقىرى العاشقىلاردىڭ قاتارىندا كوزiن جويدى. سونىمەن ا.بايديلديننiڭ تەرگەۋدەگi جاۋابىنان ءۇزiندi كەلتiرەمiز:

«بۇدان كەيiن بiز ءۇشiن ۇلكەن سىناق بولعان اسا قيىن جاعدايعا تاپ بولدىق. قازاقستاننىڭ بiراز گۋبەرنيالارىندا (ورال، تورعاي، قوستاناي، اقمولا) اشتىق باستالدى. پارتيا مەن ۇكiمەت ورىندارى بۇل ماسەلەگە ءوزiنiڭ نازارىن اۋدارا باستادى. بiراق تا بۇعان «الاشورداشىلار» مەن بۇكiل ۇلت زيالىلارى ەرەكشە الاڭدادى. بارلىق جەردە اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى قاۋەسەت تارادى. بۇل رەتتە ەڭ العاشقىلاردىڭ بiرi بوپ باستاما كوتەرگەن ايماۋىتوۆ باستاعان سەمەي گۋبەرنيالىق «قازاق تiلi» گازەتi بولدى. سونىمەن قاباتتاسا س. حودجانوۆ پەن  ع. بiرiمجانوۆ باستاتقان «اق جول» (تاشكەنت) گازەتi شۋ كوتەرiپ، ونى ناۋقانعا اينالدىردى. ولارعا تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن جالەنوۆ، توعجانوۆ جانە قاپين س.، وماروۆ ا.، ءادiلوۆ د. ت. ب. قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر قوسىلىپ ۇلكەن شۋ شىعاردى. بiزدە، ورىنبوردا دا سونداي ءسوز شىقتى. بۇل ماسەلەنiڭ ۇيىمداستىرۋشىسى اۋەزوۆ بولعاندىعى تۇسiنiكتi. ول كيرتسيك-تiڭ جانىنداعى قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ (پارتيا مۇشەلەرiندە، پارتيادا جوقتارىن دا) باسىن قوسىپ، وعان ۇكiمەت مۇشەلەرi مەن جەكەلەگەن ەۆروپالىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردi قاتىستىرا وتىرىپ ۇلكەن ءماجiلiس (ۇمىتپاسام، 21-جىلدىڭ جەلتوقسان ايى بولۋ كەرەك) وتكiزدi دە، اشارشىلىق ماسەلەسiن كۇن تارتiبiنە قويدى. تالقىلاۋ بارىسىندا اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا شۇعىل كومەك كورسەتۋ كەرەكتiگi ايتىلىپ، سول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن كيرتسيك-تiڭ جانىنان اشتارعا كومەك كورسەتەتiن كوميسسيا قۇرىلدى. بۇل كوميسسيانىڭ قۇرامىنا مۇشە سايلاۋ بارىسىندا اركiمنiڭ پيعىلىنا ساي ۇسىنىستار ءتۇستi. ءاربiر توپ (مەڭدەشەۆشiلەر، سادۋاقاسوۆشىلار، سەيفۋللينشiلەر، اسىلبەكوۆ ارقىلى «الاشورداشىلار») ءوز ادامدارىن تىقپالاۋعا ۇمتىلدى. سونىڭ iشiندە مىناداي بiر توسىن ۇسىناس جاساعان اۋەزوۆ بولدى، ول كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا ا. بايتۇرسىنوۆتى، ونىڭ مۇشەلiگiنە پارتيادا جوقتاردى دا سايلداۋدى ۇسىندى. ول ءوزiنiڭ بۇل ۇسىناسىن: ولار («الاشورداشىلار») قازاق اراسىندا كوممۋستيرگە قاراعاندا ۇلكەن بەدەلگە يە. سوندىقتان دا، كوميسسيا جۇمىسى ناتيجەلi بولادى دەپ ءتۇسiندiردi. بۇل ۇسىنىس جارتىلاي عانا قابىلداندى. كوميسسيا قۇرامىنا مەندەشەۆ باستاتقان سول كەزدەگi بiراز جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن قوسا بايتۇرسىنوۆ پەن اۋەزوۆ توراعانىڭ ورىنباسارى بوپ كiردi. ءماجiلiس وسىمەن بiتتi. بۇدان كەيiن اشتىق تۋرالى اۋەزوۆ ۇلكەن ماقالا جازدى (قاراڭىز: «ە.ك.»، № 4 جانە 5), iلە تاشكەنتتiك «الاشورداشىلار» بۇل جاعدايدى بiردەن-بiر دۇرىس باعالاعان پiكiر دەپ ونى «اق جول» گازەتi ارقىلى ناسيحاتتاۋعا كiرiستi.

سول كەزدە موسكۆادان تاشكەنتكە كەتiپ بارا جاتقان رىسقۇلوۆ جولداس جولاي ورىنبورعا ايالداپ، جينالىستا ۇلت ماسەلەسi جونiندە بايانداما جاسادى. ادام كوپ جينالدى. جينالىس وبكومنىڭ كەڭسەسiندە ءوتتi. وعان قازاق زيالىلارىنان باسقا ەۆروپالىق قىزمەتكەرلەر دە قاتىستى. بايانداماشى سول كەزدەگi ءوزiنiڭ ايگiلi كوزقاراسىن بايانداپ بەردi. ول ۇلت ماسەلەسi جونiندەگi پارتيانىڭ پروگرامماسىنىڭ ءمانiن جانە ماڭىزىن ايتىپ كەلدi دە، ونى ودان ءارi دامىتا كەلiپ، شىعىستىق كومپارتيا قۇرۋ قاجەت ەكەندiگiنە توقتالدى. بايانداما بiتكەن سوڭ ءجارىسسوز باستالدى. رىسقۇلوۆ جولداستىڭ پiكiرiن قوستاپ اۋەزوۆ پەن ناحيمجان سويلەدi, ولارعا ايتيەۆ، ساماتوۆ جانە تاعى بiر ەۆروپالىق قىزمەتكەر قارسى شىقتى. مەن قالىس قالدىم».

ەگەردە ءابدiراحمان بايديلديننiڭ جوعارىداعى سوزدەرiنiڭ استارىن اشىپ، تالدايتىن بولساق وندا اڭگiمەمiز مۇلدەم ۇزارىپ كەتەر ەدi. ونى سول تۇستاعى ءاربiر جينالىستا تاۋەلسiزدiك پەن باسىبايلىلىقتىڭ تاعدىرى شەشiلگەندiگiن ەسكەرسەك، زەيiندi ادام زەردەسiنە سالماق سالماي-اق تۇسiنەر دەپ ويلايمىز. مۇحتاردىڭ ءاربiر ارەكەتiن ۇلتشىل، الاششىل ەتiپ جاعىمسىز ادام رەتiندە كورسەتۋگە تىرىسقان ءابدiراحمان بايديلديننiڭ سوزiنەن كiر iزدەپ، كiنالاپ جاتپايىق. ونسىز دا ول ادامنىڭ وسى كۋالiكتەرiنiڭ ءوزi ونى ءولiم جازاسىنا الىپ كەلدi. مۇمكiن، ومiرمەن قوشتاسار ساتتە جالا ءۇشiن وزەگi ورتەنگەن شىعار. سونىڭ ءوزi دە وڭاي جازا ەمەس. قارالايمىن دەپ وتىرىپ، سول كەزدەگi قايراتكەرلەردiڭ ومiرiنەن، ساياسي حال-احۋالدان، كوزقاراستارىنان كوپ ماعلۇمات بەرەدi. بiز وسى اشتىققا بايلانىستى مۇحتاردىڭ تاعى بiر ارەكەتi جونiندەگi ايىپتاۋىن وقىرمانعا ۇسىنۋمەن شەكتەلەمiز. ءابدiراحمان بايديلديننiڭ كورسەتۋiنەن:

«سول ەكi ورتادا اۋەزوۆ گۋبەرنيالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىن وتكiزۋ ءۇشiن ورال قالاسىنا بارىپ كەلدi. ودان ورىنبورعا قايتاردا جولدىباەۆ، قاراتiلەۋوۆ جولداستارعا جولىعىپ كەلدi. ول ءوزiنiڭ بۇل ساپارىنىڭ ءمانiسiن: اشارشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ جاعدايىمەن جول-جونەكەي تانىسا ءجۇرۋ ءۇشiن iستەدiم دەپ ءتۇسiندiردi. ول ورال قازاقتارىنىڭ اراسىنداعى اشتىقتىڭ كورiنiسiنەن شىندىعىندا دا قاتتى تورىعىپ كەلدi (ارام ولگەن يتتiڭ ەتiن جەپ، ءشوپتiڭ تامىرىن قازىپ جۇرگەندەردi, جولدىڭ شەتiندە تەڭكيiپ-تەڭكيiپ جاتقان اشتاردىڭ ءولiگiن كورگەنiن ايتىپ كەلگەن بولاتىن). سونىمەن بiرگە ورال گۋبەرنياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرiنە كوڭiلi تولىپ ورالدى، ءاسiرەسە، جولدىباەۆ، قاراتiلەۋوۆكە جانە باسقالارىنا ەرەكشە ريزالىق بiلدiردi, ولار بiزدiڭ باعىتىمىزعا (الاشتىڭ – ت.ج.) جانىمەن بەرiلگەن ادامدار ەكەنiن ايتتى. سونداي-اق كەنجيننiڭ، مىرزاعاليەۆتiڭ جانە اسىلبەكوۆتىڭ ورال گۋبەرنياسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە ەكەندiگiن ەسكەرتتi. سويتە تۇرىپ، مىسقىلداي كۇلiپ: «وندا ات توبەلiندەي كوبiك اۋىز ايتيەۆشiلدەر دە بار ەكەن، ولارعا كونفەرەنتسيا كەزiندە ىرىق بەرمەدiم» – دەپ ماقتانىپ قويدى».

بۇدان ءارi قاراي اشتارعا ازىق-تۇلiك، مال جيۋ ءۇشiن اتتانعان ادامداردى ەل iشiنە بارىپ «الاشوردانى» ناسيحاتتاۋ ءۇشiن اتتاندى دەي كەلiپ، اۋەزوۆ پەن دوسوۆتىڭ سەمەيگە ءجۇرiپ كەتكەنiن، مۇنى وزiنەن جاسىرىپ iستەگەنiن جازادى. وتارشىل كوممۋنيستەر ءوزiنiڭ زۇلىمدىعىن جاسىرۋ ءۇشiن ولاردى بارىنشا جەككورiنiشتi ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسىپ سوڭىنا ءتۇستi.

مىسالى: كەرەكۋ توڭiرەگiنەن مال جيىپ تورعاي وبلىسىنا ءوزi مال ايداپ اپارىپ، اشتارعا ۇلەستiرiپ بەرگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى اراعا بەس جىل سالعان سوڭ سوتقا تارتىپ، اقىرى «گولوششەكينگە قاستاندىق جاساعانى ءۇشiن» اتتىرىپ تىندى. مۇنىڭ بارلىعى ورتالىقتىڭ دەگەنiنە كونبەگەن ءۇشiن قايىرعان كەگi ەكەنi ءسوزسiز. وتارشىل ساياسات تا، «وتارشىل كوممۋنيستەر دە «ەشتەڭەنi كەشiرمەيدi جانە ەشنارسەنi دە ۇمىت قالدىرمايدى». سودان باستاپ قازاق زيالىلارىن قايتادان قۋدالاۋ باستالىپ، پارتيا، كەڭەس جۇمىستارىنان شەتتەۋ ناۋقانى جۇرگiزiلدi. لەنيننiڭ ءوزi قابىلداپ، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ەتiپ قويعان احمەت بايتۇرسىنوۆتى دا بيلiكتەن ىسىرىپ، تازالاۋ جۇرگiزدi. اۆدەەۆ پەن پونومارەنكو وزدەرiنiڭ «وتارشىل كوممۋنيست» ەكەندiكتەرiن جاسىرۋ ءۇشiن ەرتە قيمىلدادى جانە شىن مانiندە «وتارشىل كوممۋنيست» ەكەندiكتەرiن دالەلدەپ بەردi. ولاردىڭ بۇل ارەكەتتەرiن قازاقتىڭ «ينتەرناتسيوناليست كوممۋنيستەرi» قوستاپ. قولداپ قول قويدى. ويتكەنi ولار ۇلتشىلدار ەمەس ەدi ءارi اشارشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ تاعدىرىنان گورi جىلى ورنى قىمبات بولاتىن.

كەڭەستەگi بۇل ايتىس مۇحتار ءۇشiن قانداي قياناتتار اكەلدi? ول اراسىن اشىپ ايتۋعا ايعاعىمىز جوق. ال جورامالمەن شىندىققا جول اشا المايسىڭ. جول ەمەس، اداستىراتىن شيىرعا اينالادى. دەگەنمەن دە، بيۋروكراتتاردىڭ جاقتىرماعانى، الىستان وراعىتىپ شىرعا قۇرعانى انىق. اشىق كۇرەسكە شىقپادى.

1922 جىلى ماۋسىم ايىندا عابباس توعجانوۆ ەكەۋi اشىققان تورعاي وبلىسىنا جاردەم ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن سەمەيگە كەلiپ، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردi جەر-جەرگە ءبولدi. ء«وزi شىڭعىس، شاعان، بۇعىلى، مۇقىر جانە قىزىلادىر بولىستارىنا... باراتىن بولدى. مەن دە ءتورت بولىس ەلدi ارالايتىن بولدىم. سول جولى 1922 جىلى 24 ماۋسىمدا بەرiلگەن 173-ءنومiرلi ماندات كۇنi بۇگiنگە دەيiن ءوزiمدە» – دەپ ەسiنە الادى ي. الين. وسى ساپاردا ءۇي-iشiمەن، دوستارىمەن اقىلداسىپ، بiر شەشiمگە كەلدi. «وتارشىل كوممۋنيستەردiڭ» تۇپكi پيعىلىن، ايالىعىن تۇسiنەتiن جاسقا جەتكەن ەدi. ورىنبورعا كەلiسiمەن بiرنەشi رەت اۋىزشا ءوتiنiش ايتادى، بيۋروكراتتار مەن «وتارشىل كوممۋنيستەر» جانە مانساپقورلار ادامدى قالاي جازالاۋدىڭ جولىن بiلەدi. ەركiنە جiبەرiپ جىن قاعىپ پا! وداندا قاراماعىندا ۇستاپ، كۇن سايىن تاپسىرما بەرiپ، بiردە ماقتاعانسىپ، بiردە جەكiپ يدiرiپ-تارتىپ، قاقپايلاپ وتىرعاننان ارتىق ءلاززات بار ما!

ءدال سولاي iستەدi دە. سويتە ءجۇرiپ ونى سۇرiندiرەتiن مiنەزدەمەلەردi جازىپ، تيiستi ورىندارعا جولداي بەردi. نە iستەۋ كەرەك؟ قاشساڭ – قۇتىلمايسىڭ، قۋساڭ – جەتكiزبەيدi, اشىق پiكiرگە شاقىرساڭ – بۇعا قالادى، كوزiن تايسا – تۋ سىرتىڭنان وق اتادى. اقىرى دەمالىستى سىلتاۋراتىپ ەلگە كەتiپ، سودان كەيiن بارىپ ەبiن تاپتى مۇحتار. ءوزiنiڭ 1935 جىلى جازعان ءومiربايانىندا ول وسى ارەكەتi تۋرالى: «كاز تسيك-تiڭ پرەزيديۋمى مۇشەسi قىزمەتiن 1922 جىلى پارتيا مەن وكiمەتتiڭ رۇقساتىنسىز تاستاپ، وقۋعا كەتتiم... سول كەزدەگi قىزمەتكەرلەردiڭ جەتiسپەۋiنە بايلانىستى قىزمەتتەن وقۋعا بوساتپادى، سوندىقتان دا سول تۇستاعى جاستاردىڭ ادەتiمەن وقۋعا رۇقساتسىز كەتiپ قالدىم. سوندىقتان دا، 1923 جىلى پارتيالىق ءتارتiپتi بۇزعانىم جانە «ۇلتشىلدىعىم» ءۇشiن پارتيادان شىعارىلدىم» – دەپ جازدى. تاشكەنتكە كۇز ايىندا بارىپ، «شولپان» جۋرنالىنىڭ القا مۇشەسi بوپ iستەدi. سوندا دا ورىنبور وبلىستىق پارتيا كوميتەتi تىنىشتىق بەرمەي، سوڭىنان سۇراتۋلار جiبەرiپ، iزدەۋ سالعان. جۋرنال القاسى تۇسiنiكتەمەلەر مەن كۋالiكتەر جولداعان. بۇل كەزدە وعان پارتيالىق مiنەزدەمە جازىلىپ تا قويعان ەدi. جالپى العاندا، پارتيالىق مiنەزدەمەگە كەلگەندە مۇحتاردىڭ جولى ۇنەمi «ساتسiزدiككە ۇشىراپ» وتىرعان. مۇنى ءتۇسiنۋ – ونشا قيىنعا سوقپايدى. سونىڭ بiرi مىناداي:

«م. اۋەزوۆ جولداستىڭ سوۆەت جۇمىسىندا ۇلكەن تاجiريبەسi جوق، بiراق بiلiم-مادەنيەتi وتە كۇشتi, ماسەلە كوتەرە بiلەتiن، قىزمەتكەرلەردi iرiكتەي الاتىن زيالىلاردان. پارتيالىق جۇمىسقا كوزقاراسى دۇرىس. بiراق ءتارتiبi ناشار. ۇلتىشىلدىقتىڭ دەرتiمەن اۋىرادى جانە ۇلتتىق ساياساتتى وزiنشە تۇسiنەدi. تاپقا، توپقا بولمەستەن رەۆوليۋتسيانى عىلىم ءۇشiن پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقان شىعىس كوممۋنيستەرiنiڭ بiرi. ءوزiن جوعارى باعالايدى، ساياسي كوزقاراسى تۇراقسىز، بولشەۆيزمنەن ۇساق-ۇلتشىلدىققا قاراي بۇيرەك بۇرعانى بايقالدى. ءوزiن-ءوزi ۇستاي الادى. ءوزiنiڭ قاتە كوزقاراستارىن جiگەرلى جانە تاباندى تۇردە قورعاۋعا جانىن سالادى. ماركستiك بiلiمi ورتاشا، ءوز بەتiمەن تانىسقانداردىڭ دارەجەسiندە عانا.

ركپ (ب) وبلىستىق كوميتەتiنiڭ سەكرەتارى – ب. كوروستەلەۆ.

17/حI – 22»

(جالعاسى بار)

Abai.kz