Kollaj "Jas Alash" gazetining saytynan alyndy

Ras, orys tili bizde orys diasporasynyng ghana emes, biylikting tili. Biylik bolghanda aldymen «ýlken otbasynyn» tili. Osyny biylik pen «ýlken otbasynyn» moyyndaytyn uaqyty jetti. Biraq, biylik әrneni syltau etip orys tilining qajettiligin aitudan tanar emes. Ilgeride, toqsanynshy jyldary Preziydentting ózi bastap: «Ýy ózimdiki demegin, ýy syrtynda kisi bar», «Jasy úlghayghan adamdargha tildi qystap ýiretuding qajeti joq», «Orys tili kóp últty Qazaqstanda últaralyq til qyzmetin atqarady», t.b. degendi ýnemi eskertip otyratyn. Biylik әli de sol sózin qaytalaudan jalyqpay keledi. Alayda búnyng bәri osy kýni eskirgen argument. Óitkeni «ýy syrtynda kisi bar» eken dep jyldar boyy ýndemey otyra beru, sypayylap aitsaq – úyat. Búl ýnsizdik kórshining qas-qabaghyn baqqan ýnsizdikten góri qorqaqtyqty, qosýrey bolyp sorlaghan sorbaqtyqty bildiredi. Ekinshiden, Qazaqstan Tәuelsizdigin jariyalaghanda qazaq tilin ýirene almaytyn ýlkender: qarttar, shal-kempirler qazir tausylyp bitti. Qazir olardyng ornyn memlekettik tildi ýirengisi kelmeytin  nigilsit buyn basty.  Olar – keshegi jastar edi.  Olar  qazaq tilinde sóilep ýirenudi keshe bastaghanda býgin sayrap túrar edi. Joq, qazaq biyligi qazaq tilin olargha qasaqana týrde ýiretpuge tyrysty, sóitip orys tilin óz mýddeleri ýshin (biylik pen baylyqtyng qauipsizdigin qamatamsyz etu ýshin) saqtap qaldy. Áytkenmende, Qazaqstanda orys tilinde sóileytin orta azayyp barady. Orys tilining negizgi iyesi – orys diasporasy bizding eldegi halyq sanynyng 26,1 payyzdy әreng qúrap otyr. Ózgeleri qazaqqa qany da, tili de jaqyn týrki elderi. Olar eshkimning búiryghynsyz, pәrmeninsiz qazaq tilinde sóilep  ketti. Sonda az ghana sandy diasporanyng (26,1 payyz orystyn) tili qalaysha últaralyq til bolyp qalady?  Kórdiniz be, «Orys tili kóp últty Qazaqstanda últaralyq til qyzmetin atqarady» deytin biylikting búrynghy argumenti  de eskirgen, eshtenege jaramaytyn, isten shyqqan argument.  Biraq, sonda da orys tili túghyrynan tayar emes. Óitkeni búl tilde eshkim betinen qaqpaytyn, qarsy kelmeytin, kóldeneng uәj aitpaytyn biylik sóilep otyr. Ótkende bir top qazaq ziyalysy Konstitusiyanyng 7 - babynyng 2 - tarmaghyn alyp tastaudy talap etti (siltemege qaranyz: http://abai.kz/post/view?id=12843). Búl talap osydan alty-jeti jyl búryn da kýn tәrtibine qoyylghan bolatyn. Alayda onday talapqa biylikting býiregi býlk etip, siraghy sylq etken joq. Tipti, eleng qylyp qoymady da. Sebebi aq jaghaly úlyqtar, sheneunikter armiyasy «resmy tilden» airylghysy kelmeydi. Búl tilden airylsa, olar biylikten de airylatyn siyaqty. Óitkeni,  býgingi sheneunikter, әsirese, ýkimettegiler, әkim-qaralar qazaq tildi mamandarmen bәsekelese almaydy. Osyny jaqsy bilgendikten bәri jabylyp qazaq tilinde sóileytin ortany biylikting manyna juytpaugha kýsh saluda. Sóite túra eldi aldap, aldarqatyp qoidy da úmytpaydy. Qaytip deysiz ghoy? Oryndaluy beymýmkin baghdarlamalar arqyly. Mәselenki, 2011 – 2013 jyldary  is-qaghazdary memlekettik tilge kóshui kerek bolghan.  Búny resmy biylik 2009-2010 jyldary aitty. Aytty da qoydy. Endi 2020 jyly Qazaqstan halqynyng 90 payyzy qazaq tilinde sóileydi dep jýr. Onysy endi ras. Qazirding ózinde búl jospar oryndalyp ýlgerdi. Jón delik, halyqtyng 90 payyzy 2020 jyly qazaq tilinde sóilep ketsin, sol kezde biylik, anau «ýlken әuletke» mýshe isker, tabysker biznesmen jastar sóiley jónele me? Joq. Sóilemeydi. Konstitusiyalyq reforma kezinde búl jayt, әsirese,  bayqaldy. Nege deseniz, biylikti zang shygharushy organ men  Ýkimet arasynda bólisting naqty kórinisi memlekettik tilden bastaluy kerek edi. Sebebi, memlekettik til degenimiz – aldymen qazaq halqy. Al, qazaq halqy biylikting isin baqylaushy, baghalaushy, pәrmen etushi kýsh boluy kerek. Osyny eskertip ziyaly qauym Preziydentten bastap barlyq biylik ókilderine ashyq hat jazdy. Ashyq hat, әriyne, әdettegidey jauapsyz qaldy.  Demek, til mәselesinde biylikting sheksiz ýstemdigi osylay jalghasa bermek. Sózding qysqasy, býgingi jýie, býgingi biylik týbegeyli ózgermey qazaq tilining basyndaghy hәl de ózgermeydi.

Shәriphan Qaysar

Abai.kz