Búl  joldaudyng negizgi janalyghy onyng Qazaqstandy Ýshinshi janghyrtu jóninde jana mindet qoyyp, ony qolgha aludy úsynuy boldy. Búl janghyrudyng joldauda  bes negizgi basymdyghy atap kórsetilgen, olar kelesiler: Birinshi basymdyq – ekonomikanyng jedeldetilgen tehnologiyalyq janghyrtyluy; Ekinshi basymdyq – biznes-ortany týbegeyli jaqsartu jәne keneytu; Ýshinshi basymdyq – makroekonomikalyq túraqtylyq; Tórtinshi basymdyq – adamy kapital sapasyn jaqsartu; Besinshi basymdyq – institusionaldyq ózgeristerge, qauipsizdikke jәne sybaylas jemqorlyqpen kýreske qatysty.

Biz óz kezegimizde bilim beru salasynyng mamany bolghandyqtan tórtinshi basymdyq – adamy kapital sapasyn jaqsartugha qatysty óz pikirimizdi bildirgimiz keledi. Preziydent eng aldymen, bilim beru jýiesining róli ózgeruge tiyistigin atap ótedi. Ol elding negizgi  mindeti – bilim berudi ekonomikalyq ósuding jana modelining ortalyq buynyna ainaldyru ekendigin algha tartady. Osy mindetterdi jýzege asyru ýshin Preziydent tarapynan ýkimetke tiyisti úsynystar beru tapsyryldy. Atap aitqanda, ýsh tildi oqugha kezen-kezenmen kóshu mәselesi boyynsha úsynystar әzirleu mәselesi basty oryngha shygharyldy. Preziydentting ústanymyna sәikes, bilim berude qazaq tilining basymdyghy saqtalady jәne әri qaray damuyna zor kónil bólinedi. Sonymen qatar, býginde aghylshyn tili – jana tehnologiya, jana industriya, jana ekonomika tili. Qazirgi kezde 90% aqparat aghylshyn tilinde jariyalanady. Árbir eki jyl sayyn olardyng kólemi 2 ese úlghayyp otyrady. Aghylshyn tilin mengermey, Qazaqstan jalpy últtyq progreske jete almaydy.

Osy tústa tek bir mәselege ghana kónil audarghymyz keledi, yaghny aghylshyn tilin mektepterge keninen engizip, bolashaq úrpaqtyng aghylshyn tilin erkin mengerip, bilimdi osy tilde aluyna jol ashu rasynda da últtyq progreske qol jetkizuge  jol ashary sózsiz. Al, aghylshyn tilin ýiretu basty maqsat bolghandyqtan mektepterge ýsh tildilikti engizuding qanshalyqty tiyimdiligi zor?  Preziydent joldauda naqty kórsetken qazaq tilin damytu arqyly aghylshyn tilin mekteptegi oqu baghdarlamasyna keninen engizu mindeti – zaman talaby bolyp tabylady. Biraq, osy tústa halqynyng basym bóligi qazaq últynan túratyn, jyl sayyn eldegi barlyq mektep oqushylarynyng basym bóligi qazaq mektepterinde bilim alatyn elde ýsh tildilikti maqsatty týrde mektepte engizuding qanshalyqty tiyimdiligi bar? Bizding oiymyzsha, elimizding mektepterining basym bóligi qazaq tilinde bilim beretindikten onday mektepterde bilim alushylardyng qajettilikterin eskere otyryp orta bilim memlekettik tilde berilip, ondaghy aghylshyn tilining keninen mengeriluine kónil bólinui qajet siyaqty. Yaghni, bastauysh synyptarda bilim tek qazaq tilinde berilip, oqushynyng óz tilin erkin mengerip, dýniyeni óz tilinde tanuyna, últtyq ústanymynyng qalyptasuyna jaghday jasaluy qajet. Besinshi synyptan bastap aghylshyn tili terendetip oqytylyp, jogharghy  synyptarda birtindep pәnderding elu payyzyn aghylshyn tilinde oqytu tiyimdi nәtiyje berer edi.

Sonymen qatar, orys mektepterinde jәne ózge de últtyq mektepterde ýshtildilik jolgha qoyylyp, oqushygha qazaq, aghylshyn tilin óz ana tilimen qatar jogharghy dengeyde mengertu mәselesi jolgha qoyylghany dúrys. Búl óz kezeginde ózge tilde bilim alatyn jastardyng óz tilimen qatar memlekettik tildi de erkin mengerip, aghylshyn tilinde bilimin jalghastyruyna jaghday tudyrar edi. Ýshtildilik negizinen qazaq elindegi memlekettik tilde bilim almaytyn orta mektepter ýshin tabighy qajettilik bolyp tabylady.

Joldauda bolashaq úrpaq boyynda últjandylyqty damytugha da basa kónil bólu kerektigi aitylghan (oryssha núsqasynda «patriotizm» retinde berilgen). Degenmen, patriotizmning qazaqsha balamasy «otanshyldyq» ekenin bile túra qazaqsha mәtinde últjandylyq retinde berilui bizge ýlken ýmit syilaghanday...  Elbasy joldauynan últjandylyq turasynda mәselening (tipti qasaqana qate audarma sipatynda da...) oryn aluy, osy qújattyng dayarlanuy barysynda búl mәselening manyzynyng artqanyna mәn berilgendigi dep týsinemiz. Degenmen, óskeleng úrpaqty últjandylyqqa tәrbiyeleu turaly úsynys aityluy әli de bolsa biylikting últshyldyqtyng býgingi kýni auaday qajettigin ashyq týrde moyynday almay otyrghandyghynan habar beredi.

Memleketting biyliginde әli de bolsa búrynghy komsomoldardyng otyruy, olardyng týsinigindegi últshyldyqtyng lenindik týsiniktemesi myqtap ornyqqandyghy biylikting әli de bolsa últshyldyqtan boyyn alshaq ústaugha tyrysatyndyghyn kórsetedi.

Býgingi kýni sayasatkerlerding últshyldyqtan qashyp, oghan balama etip alghan últjandylyq termiynining mәnine ýnilip kóreyikshi. Ol ýshin ózining últshyl ekendigin maqtan etip, ol jayly jasyrmay aityp, últshyldyqtyng mәnin týsindiruden jalyqpaghan Sәbetqazy aghamyzdyng pikirine sýiengimiz keledi. Ol adam boyynan, әsirese, qazaq últynyng ókili boyynan tabylatyn ýsh qasiyet - últshyldyq, últjandylyq jәne últsyzdyq turaly óz oiyn kelesidey órbitedi: «Últshyldyq ta, últjandylyq ta últsyzdyqqa qaraghanda  óreli qasiyet. Biraq, shynayy últshyldyqqa ne jetsin! Óitkeni últsyzdyqta (mәngýrttikte) satqyndyq bar, últjandylyqta jalang sezim basym da, al últshyldyq bolsa, birbetkey sayasy kategoriya, óreli de kósheli filosofiyalyq úghym, ezilgen últtardyng jaraqatynyng dauasy, shipasy. Últshyldyq qúlaqqa qansha jaghymsyz estilgenimen, ol ghylym shenberine syimaydy. Ol – ilim. Últjandylyq adam bitkenning barshasynda bar bolsa, últshyldyq zeyindi, aldy-artyn boljaghysh asyl azamatqa ghana tәn qasiyet ekenin basa aitqanymyz jón. Últjandylyq últshyldyqtyng balamasy emes. Últshyldyq әleumettik zandylyqtar toghysqan ilim de, últjandylyq – týptep kelgende qos jastyqty shyntaqqa basyp qoyyp, qaymaq qatqan qarsaq jon kýreng shaydy soraptap iship, sary samaurynnyng janynda bәibishesi men bala-shaghasynyng ortasyn oiyp otyryp, últ turaly, qazaq halqynyng arman- mýddesi turaly sóz bastaugha әlde sәndi bótelke tolghan dastarhan basyndaghy beypil әngimege  sayady, últ ýshin asa kerek nasihat, uaghyz eshkimning basyn auyrtpaytyn kýnkilge ainalady. Sayasy әreketpen astaspaghan, ózining últy ýshin, eli men jeri ýshin, bala-shaghasy ýshin eshqashan sayasy әreketke bastamaghan adam últjandylyq sipatta ghana qalady (Aq Atay. Últsyzdyq, últshyldyq hәm últjandylyq.// Qazaq әdebiyeti, 10 sәuir, 1998 j., 8 b.). Ol últshyldyq sezimning últty últ retinde saqtap qalatynyn, últshyl azamattar últtyng yadrosy ekendigin, sondyqtan últshyl adamnan qoryqpay, ony últshyldyghy ýshin qúrmetteu qajettigin, sonday-aq memleketting tetigin ústaushy azamattardyng boyynda, eng qúryghanda, últshyldyqtyng úshqyny boluy qajettigin algha tartady. S.Aqatay memleket basshysynyng basqa kórshiles elding basshysynyng tizgininde ketip, izbasar inisi  bolghany namysymyzgha tiyedi, qazaqtyng úiyqtap jatqan últshyldyq sezimin qozdyra týsedi. Últjandylyqty Qazaqstannyng taghyna preziydentimizding shapan jamylyp, qamshy ústaghanynan emes, onyng kýndelikti sayasatynan baghamdap otyrsaq deymiz» - dep últshyldyq pen últjandylyq turaly oiyn tújyrymdaydy (S.Aqatay. Últshyl bolu úyat pa? // Jas qazaq. 24 mausym, 1992 j., 5 b.). Degenmen, baghamday qarasaq, últjandylyq últshyldyqqa bastaytyn baspaldaq  qyzmetin atqarady, kez-kelgen uaqytta naqty jaghdaygha baylanysty, baghyttaytyn iydeya negizinde últjandy adamnyng últshylgha ainalu mýmkindigi zor.

Jalpy alghanda, qoghamda kózqamandar men últsyzdar súranysqa ie bolyp, últshyldar biylikting esiginen syghalay almay qalghan tәuelsizdik jyldaryndaghy oryn alghan kóptegen jaghdaylar týpting týbinde últqa jany ashityn adamdardyng ghana memleketke adal qyzmet istey alatyndyghyn dәleldep bergendey. Kóptegen iri jobalar men ómirsheng iydeyalardyng jýzege asyryluy naqty lauazym iyelerine tikeley baylanysty ekendigi, últ mýddesine qyzmet etetin adamdardyng ghana qolyna týsken mýmkindikti óz paydasyna asyrmaytyny oryn alghan kóptegen dauly oqighalarmen dәleldendi. Sondyqtan, endigi jerde memlekettik apparattyng sheshushi tetikterin ózge tilde oilaytyn, әlemdik dengeyde tújyrym jasaytyn, myqty mamandargha emes últyna jany ashityn últshyldargha beru basty mәselege ainaldy. Áriyne, ol ýshin últshyldyqty qoghamda jaghymdy kategoriya retinde nasihattap, qoghamnyng últshyldargha degen ong kózqarasyn qalyptastyru kerek. Sonymen qatar, últshyldyqty lozung retinde ústap, әsireshildikke boy aldyryp, kózboyaushylyqqa ainaldyrmaghan da jón.

Últsyzdyq, últyn qorsynu, últtyq qúndylyqtardan jerinu últtyq iydeologiyanyng joqtyghynyng saldarynan oryn aluda. Jekelegen adamdardyng óz tilinen bezinui, óz últyn jek kórui, últ bolashaghynan týnilui, óz bolashaghyn óz elinen jyraqtan izdeui jәne t.b. ýirenshikti jaghdaygha ainaldy. Kópshilik qarapayym adamdar osylaysha óz últynan bezinuin eldegi sybaylas jemqorlyqpen, zansyzdyqtarmen jәne ózge de jaghymsyz jaghdaylarmen baylanystyrady. Al, týptep kelgende sol jaghymsyz jaghdaylardyng oryn aluy da últtyq iydeologiyanyn, memlekettegi biylik tetigin ústaghan adamdardyng boyynda últshyldyqtyng bolmauynyng saldary ekendigi kópshilikti oilandyrmaydy. Yaghni, últsyz adamnyng jeke basynyn, otbasynyng mýddesin bәrinen joghary qoyatyndyghy, jeme-jemge kelgende últtyq mýddeni jeke, klandyq, toptyq mýdde jolynda onay qúrban etetindigi qaperge alynbaydy. Al, naqty bir ókilettikterge ie bolghan túlghanyng últyna jany ashysa óz mýddesin últtyq mýdde jolynda onay qúrban ete alatyndyghyna mәn berilmeydi. Búl óz kezeginde últshyldyqtyng ghana memleket ýshin kóp mәseleni sheshe alatyndyghyn kórsetedi.

Qoghamdaghy últshyldyq dengeyin kóteru, adamdardy últtyq tútastyqqa úmtyldyru ýshin arnayy tetikter qarastyrylyp, naqty sheshimder qabyldanuy qajet. Bolashaq úrpaqtyng boyyndaghy últtyq sezimdi oyatyp, últtyq mýddege qyzmet etudi dәripteu memleketting bolashaghynyng basty kepili bolyp tabylady. Biylikke keletin jana buynnyng boyynda últshyldyq dәnin egu arqyly ghana bolashaq ýshin alansyz bolugha bolady. Memleket biyligi tarapynan úiymdastyrylatyn әrtýrli mereytoylar men bir rettik sharalar, kórmeler, olimpiadalar, sezder, simpoziumdar men konferensiyalar jәne t.b. jekelegen azamattar boyyndaghy últqa janashyrlyqty, otanshyldyqty damyta almaydy. Ol ýshin naqty nәtiyjege baghyttalghan jýieli júmys jýrgizilui tiyis.

Songhy jyldary últtyq tәrbiyening nasihattalmauy, últtyq sananyng damuyna kónil bólmeu jastar arasynda últjandylyqtyng da tómendeuine alyp kelgeni jasyryn emes. Sondyqtan, mektep qabyrghasynda últtyq qúndylyqtardy dәriptep, oqushylardyng boyynda últjandylyqty damytu ýshin olardyng eng aldymen óz tilin tolyq mengerip, óz tilinde oilana aluyna jaghday jasau qajet degen pikirdemiz. Jalpy jas úrpaq boyyndaghy últjandylyqty damytu ýshin oghan beriletin últtyq tәrbiyege basa nazar audaru qajet. Últtyq tәrbiyening otbasylyq sipatynyng qazirgi zamandaghy jahandanu ýrdisine baylanysty ózgeriske úshyrauy endigi jerde búl mәselening sheshiluine mektepting ýlesining artuyna alyp keldi. Osy tústa mekteptegi últtyq pedagogikanyng ýlesin arttyru sharalaryn qolgha alu mәselesi oryn aluda. Búl ýshin últtyq tәrbiyening mektepke beyimdelgen jana baghdarlamasyn jasap bekitu, jana konsepsiyasyn jasau qajet. Bastauysh mekteptegi baghdarlamagha últtyq tanym sabaqtaryn engizip, mektepting alghashqy tórt jylynda úrpaq boyynda últtyq tәrbie irgetasyn qalau kerek. Bizding pikirimizshe, mektep baghdarlamasyndaghy «ózin-ózi tanu» jәne «dýniyetanu» pәnderining negizinde jana «últtyq tanym» pәni jasaqtalsa, onyng bereri mol bolar edi. Jalpy alghanda, bolashaqta últqa jany ashityn azamat tәrbiyelep shygharu ýshin eng aldymen ol adamnyng últtyq qúndylyqtardy boyyna sinirgen, óz últynyng salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn tolyq mengergen, óz tilinde oilaytyn adam bolyp qalyptasuyna nazar audarghan jón. Bastauysh mektepte balanyng dýniyetanymy qalyptasyp,  óz tilin mengerui, adamy qúndylyqtarynyng týzilui oryn alady. Al, bastauysh mektepte balagha ózge tildi, ózge mәdeniyetti nasihattau - onyng últtyq sanasynyng qalyptasuyna núqsan keltiru bolyp tabylady.  

Áriyne, kezekti joldaudyng әdettegidey sauatty, jogharghy dengeyde jazylghany anyq, endigi basty mәsele – onda aitylghan mәselelerding jýzege asyryluy. Al, jýzege asyrudyng basty kepili últshyl memlekettik qyzmetkerding qarasynyng kóbengi bolyp tabylmaq!

Esbol Ómirjanov  

Abai.kz