Bala kezimizde qariyalardyng «Malym – janymnyng sadaqasy, janym – arymnyng sadaqasy», «sadaqa berip, janyndy saqta» degen sózderin jii estushi edik. Biraq, oinap jýrip, tәrbiyelik mәni zor múnday sózderding mazmúnyna tereng boylay qoymadyq. Sadaqa dep auyl itterin ýrgizip, aula-aulagha kirip, qolynda dәu dorbasy bar esik qaghyp jýretin qayyrshygha beretin aqsha dep bildik. Alayda, sadaqanyng mәni de, mazmúny da keng eken. Býginde qoghamymyzda dinge qyzyghushylyq jandanyp, qazaq ruhaniyatyndaghy osynday diny qúndylyqtarymyzdy qayta zerdeleu zaman talabyna ainaldy. Osynday halyqtyng salt-dәstýrimen bite qaynasyp ketken diny úghymdardyng biri «sadaqa».

«Sadaqa» – arab sózi, maghynasy Allanyng rizalyghyn alu ýshin múqtaj jangha qayyr-sadaqa beru. Al endi búl sózding keng úghymdaghy maghynasy bóten maqsat kózdemey, shyn jýrekten tek Alla ýshin dep jasalghan kez kelgen qayyrymdylyq. Sadaqa tek aqshalay berilmeydi. Sadaqanyng jeke adamgha oryndauy mindet bolghan paryz jәne nәpil (qosymsha) týrleri bolady. Paryz degenimiz, Qúday Taghala pendesine Ózi nәsip etken mal-mýlkinen tiyisti mólsherde, belgilengen kezeninde sadaqa alugha layyq adamdargha berip túrudy mindettedi. Sadaqanyng búl týrin biz zeket dep bilemiz: 

«Shyn mәninde sadaqalar (zeketter) Alla tarapynan bir paryz...». Ayattyng kelesi bóliginde sadaqany kimge beru kerektigi aitylady: «Qoly tar paqyrlargha, týgi joq miskinderge, ony jinaugha belgilegenderge, kónili aulanatyndargha (jana músylmandargha), qúldy azat etuge, boryshtylargha, Alla jolyna jәne jolda qalghandargha beriledi»  (Tәube: 60).

Zeket – Islam dini belgilegen mólsheri boyynsha baq-dәuletti adamdardyng jighan mal-dýniyesinen, ayatta keltirilgen múqtaj jandargha berilui qajet bir bóligi. «Zeket» sózi de arab tilinen engen sóz, maghynasy tazaru degendi bildiredi. Dәuletti adam malynyng tiyisti mólsherin múqtajdargha beru arqyly qolyndaghy baylyqty tazartyp, (ony týrli bәleden, ot, su apattarynan, úry-qarydan) saqtap otyrady. Búghan qosa zeket qoghamda bay men kedeydin, dәuletti men jarlynyng arasyn jarastyryp, olardyng bir-birine degen sýiispenshiligin oyatady, kedey adam baydyng mýlkine kóz tikpeydi jәne t.b. Óitkeni, dәuletti adam ózine paryz bolghan zeketti múqtajdargha berui arqyly Qúdaydyng da әmirin oryndamaq, adamnyng da kónilinen shyqpaq. Sondyqtan zeket islamdaghy bes paryzdyng biri, yaghny dindi kóterip túrghan bes ýstinning besinshisi – zeket. Múnyng manyzyn osydan angharsaq bolady.

Mening osy shaghyn maqala barysynda toqtalmaq bolghan taqyrybym - sadaqanyng nәpil týri.

Nәpil (qosymsha) sadaqagha keler bolsaq, jogharyda aitqanymyzday múny Qúday Taghala paryz qylmaghan. Júmyr basty pendening ózi Alla ýshin dep yqylasymen múqtaj jangha bergen maly, ataghan mýlki nemese jasaghan  týrli qayyrymdylyq amaldary jatady.

Sadaqa – adam men Qúdaydyng arasyndaghy yqylasty amal. Ádette, zeket jariya berilse, sadaqa jasyryn beriledi. Adam sadaqany ne ýshin beredi? Qúday Taghala bizding sadaqamyzgha múqtaj ba? Áriyne, múqtaj emes, kerisinshe sadaqa berip túrugha, adam balasy múqtaj. Sadaqa adamnyng jeke basyna nemese bala-shaghasyna kelui mýmkin pәleket kesirining aldyn alady, odan saqtaydy.  Jýsip Balasaghún «Qútty biliginde» bylay dep bayandaydy:

Dúgha oqyp, «Saqta» dep han jalyndy,

Qolyn jayyp, Jaratqangha tabyndy ...

Kem-ketikke mal taratty, sýier dep,

Ýmittenip, sharapaty tiyer dep.

Demek, sadaqa shynayy jýrekten shyghyp, Qúdaygha izgi niyetpen jasalatyn qúlshylyqtyng týri. Biz kýibeng tirshilikpen jýrip, parqyna barmasaq ta, sadaqa beru arqyly qúlshylyq jasaymyz. Bireuge sadaqa bersek nemese qayyrymdy is istesek «qúday ózime qaytarady», «jolym bolsyn», «Qúday amandyghyn bersin», «kәsibime bereke bitsin» degen oimen jasaymyz. Osylaysha sadaqagha múqtaj kim, Qúday Taghala ma әlde biz be? degen súraqqa da jauap tapqan boldyq.

«Qúday bergenge beredi», «berseng kem bolmaysyn» dep jomarttyqqa jigerlendirui qazaq halqynyng qayyrymdylyqty qadirleytini tektiligin rәmizdeydi. Rasynda bergen adamnyng malyna bereke bitedi. Bir kýni Abdurahman ibn Auf esimdi sahaba payghambargha (s.gh.s) kelip:

– Mende segiz myng diyrham bar edi. Allanyng jolyna tórt myng diyrhamdy berip, qalghan tórt myndy ózimning otbasyma alyp qaldym – deydi.

Allanyng elshisi (s.gh.s):

– Sening Alla jolynda júmsaghan jәne otbasyng ýshin alyp qalghan baylyghyna Alla berekesin bersin! – dep batasyn beredi. Shynymen de uaqyt óte Alla Taghala Abdurahman ibn Auftyng malyna bereke darytady.

Sadaqa beru adamnyng óz yqtiyar-erkimen beretin dýniyesi. Adam qanday mólsherde bolmasyn sadaqa bermes búryn ózimen ózi kenesip, ishki dýniyesimen kýresip, sheshim qabyldap, sadaqa beredi. Óitkeni, Jaratushy adamdy baylyqty, dýniye-maldy jaqsy kóretin etip jaratqan. Manday terinmen tapqan, qaltandaghy jeke maldan, basqa adamgha bólip beru onay emes. Sol ýshin adam, ózining dýnie qúmarlyghyn jenip, sadaqa jasauy – erlik. Al sadaqa beru – ýlken sauap is. Sondyqtan da din islam «sadaqa bersen, mal-janyng aman bolady», «sadaqa malyna bereke darytady», «sadaqa seni pәle-jaladan qoridy» dep bergen sadaqannyng qaytarymy mol bolaryn aityp, jigerlendiredi yaghni, jasaghan qayyrymdy ising búl dýniyede hәm aqyrette qaytarymsyz qalmaydy. Qazaqtyng «Qúdaydan qaytady» dep aituy osyny bildirse kerek. Biz bala kezimizden «Jaqsylyq isteseng mindet qylma», «jaqsylyqtyng qaytarymyn adamnan kýtpe, Qúdaydan qaytady» dep tәrbie kórip ósken elmiz. Atqa miner el azamattarymyzdyng kóptegen qayyrymdy is jasauy, jetimderdi esirkeui, panasyzdargha ýy saluy siyaqty kóptegen is-sharalar men aksiyalargha ashyq jәne jasyryn týrde at salysularynyng birden bir sebebi – «Qúdaydan qaytady» degen senim. Adam osynday senimning arqasynda kóptegen qayyr jasap, múqtaj jandargha qaytarymsyz mal beredi. Músylmanshylyq tәrbie osyny ýiretedi. Mәselen Ábu Hurayranyng (r.a.) Alla elshisinen jetkizgen (s.gh.s.) myna hadiysin keltireyik:

«Adam ólgen song onyng ýsh amalynan basqasy toqtatylady: (olar) jýrip túratyn sadaqasy, paydaly bilimi  jәne ózine dúgha etetin perzenti» (Mýsliym).

Hadiste aitylghan jýrip túratyn sadaqa degenimiz: adamnyng qaytys bolmay túryp, kózi tiri kezinde bergen sadaqalary yaghni, jasap ýlgirgen qayyrymdy isteri, meshit soqsa, mektep kóterse, jol salsa, aghash otyrghysza, búlaq kózin ashsa jәne t.b. yaghni, qaldyrghan amaly ózinen keyingi adamdardyng qajetine jarap, solargha paydasyn tiygizip kelse mine, jýrip túratyn sadaqa osy. Onyng sauaby óz iyesine jetip otyrady.

Paydaly bilim degenimiz – artynda qalghan kisilerge obal men sauapty aityp, jaqsy men jamandy ýiretip, keyingiler ýshin paydaly bilim men ghylym qaldyryp ketse. Mine, marqúmnyng artynan sauby ýzdiksiz jalghasyp otyratyn amal osy.

Ózine dúgha qylatyn perzenti – әkesining artynan Allagha minәjat etip, onyng jarylqauyn súrap, sauap baghyshtap, Qúran oqyp otyratyn túyaq qaldyryp ketu kerek. Balasy әkesi ýshin ýnemi dúgha etip otyrady. Hadisten bayqaghanymyzday qayyrymdy is – sadaqa. Ol neghúrlym jalghasymdy bolsa, soghúrlym sauapty әri qúndy.

Adam ózinen keyin esimining úmyt bolyp ketkenin qalamaydy. Keyingi buyn sizdi jaqsy sózben eske alyp otyrsa, nesi jaman. «Mynau pәlenshening kózi», «mynau týgenshening salyp ketken joly nemese otyrghyzghan aghashy, kótergen meshiti...» dep aitylghan әngmelerding kuәsi bolyp ta jýrmiz. Múnday kisilerding ózinen keyin qaldyryp ketken ýzdiksiz jalghasyp kele jatqan qayyrymdy isterine tipti qyzygha qaraysyn. Jýrip túratyn sadaqa degen osy.

Keybir azamattar jýrip túratyn sadaqa dep tek meshit salu dep týsinedi. Áriyne, meshit qasiyetti oryn, onyng orny bólek, biraq jýrip túratyn sadaqanyng týri kóp. Jýrip túratyn sadaqagha jogharydaghy hadiste aitylghanday ózinen keyingi úrpaq ýshin paydasy jalghasatyn (mektep, bala-baqsha kóteru, sudyng kózin ashu, jolaushylar otyryp demalatyn oryn salu, jemis aghashtaryn otyrghyzu, medrese salu siyaqty t.b.) kóptegen izgi amaldar jatady.

Ádettegidey is-sapardyng birinde men Ontýstik Qazaqstan oblysy, Tóleby audanynda boldym. Audan әkimi orynbasarymen tanysyp, el-júrt amandyghyn súrasyp otyryp, mynaday әngime esittim. Audangha qarasty eldi-mekenderding birining tumasy, isker jigit auylyna meshit soghyp berudi qalaydy. Biraq auylda ýsh meshit kóterilip qoyghan kórinedi. Sóitip әlgi jigit oilaghanynday meshit salmapty, ne meshit ornyna auyl túrghyndarynyng qajetine sәikes basqa da nysana kótermepti. Áriyne, ol azamattyng niyeti tek meshit salu bolghan shyghar, niyeti qabyl bolsyn, izgi niyet. Qayyrymdylyq jasaymyn degen demeushiler de kóp bolsyn. Biraq, jýrip túratyn sadaqa jasaymyn, halyqtyng batasyn alamyn degen adam sol auyl tirshiligi men túrmysynyng qajettiligin eskergeni dúrys. Osyny eskerip, auylda basqa da nysana oryndaryn salyp, qayyrymdylyq isteuge jol kóp. Mysaly, baldyrghandargha arnap bala-baqsha kóteru, auylgha emhana salu, auyz sudyng kózin ashu, mektep salu siyaqty amaldardyng barlyghy da qayyrymdy is, jýrip túratyn sadaqa. Óitkeni auylda talay otbasy balalaryn «júrt qatarly» bala-baqshagha bere almay keledi. Auyldyq emhana týgil, otbasylyq dәrigerding aldyn kórmegen otbasy qanshama... Dәrigerding bir kenesi ýshin shalghay eldi mekennen saghattap, arnayy audan ortalyghyna keletin auyl adamdary qansha... Sol siyaqty qysta qar eritip, kýzde jauyn suyn jinap, jazda kórshi auyldan su tasyp nemese qara sudy satyp alyp otyrghan otandastarymyz qanshama... Osynday bir auylgha su qúbyryn jýrgizip, yaky bolmasa qúdyq qazyp, taza әri móldir su kózin ashsa mol sauapqa kenelmek. Qajettiligi men mún-múqtajy bar osynday adamdardyng sauabyn aludan asqan qayyr bar ma?

Islam tarihyna nazar salsaq, mynaday oqighany kóremiz. Ábu Hurayradan (r.a.) jetken riuayat boyynsha bir kýni Allanyng elshisi (s.gh.s.) qasyndaghy sahabalargha myna bir ghibratty әngimeni aityp beredi:

Kýnderding birinde jol jýrgen bir adam qatty shóldep, qúdyq tabady. Qúdyqtyng ishine týsip, shólin qandyryp jogharygha qayta shyqsa tili salaqtap, shól qysyp túrghan itti kóredi. Ol qatty shóldegeni sonsha ylghal topyraqty jalap jatyr eken. Álgi adam:

– Myna sorly iyt, әlginde shólden qysylghan men siyaqty әbden susaghan eken – dep qúdyqqa qayta týsedi. Kebisine su toltyryp alghan ol, ony auyzymen tistep joghary kóteriledi de itke su beredi. Alla oghan osy amalyna riza bolyp, onyng barlyq kýnәsin jarylqaydy», – dedi.

Sonda sahabalar:

– Ua, Allanyng elshisi! Sonda januarlar ýshin de sauap jazylady ma?

Payghambar (s.gh.s.):

– Árbir tirshilik iyesi ýshin sauap bar – dep jauap beredi».

Búl әngimeden shyghatyn týiin, múqtaj jannyng qajetin óteu – sauap, qayyrly is. Tipti, tórt ayaqty maqúlyq ýshin de jarylqau bar. Al endi ishetin suy joq eldi-mekenge taza su jýrgizip bergen nemese halyq iygiligi ýshin emhana salyp, medrese kótergen jannyng sauabyn qanshalyqty bolatynyn oilay beriniz...

Jýrip túratyn sadaqanyng maqsaty da múqtaj jandardyng qajetin óteuge baghyttalady. Sol sadaqanyng rahatyn kórgen adam quanyp, qajeti ótelgen sayyn, onyng sauaby sol qayyrymdy isti jasaghan adamgha baryp túrady. Álgi sauapty is neghúrlym úzaq bolsa, onyng sauaby da soghúrlym ýzdiksiz jalghasa bermek.

Jalpy, sauap tabatyn jaghdaylar jetip jatyr, eng bastysy sauapty is jasaymyn degen azamat dúrys niyette boluy qajet. Qayyrly isti ataq pen abyroy alu ýshin emes, Jaratushynyng razylyghyn alu maqsatynda bastauy shart. Din islamda qayyrymdy is basqalardyng qajetin óteu arqyly, Jaratqannyng razylyghyna ie bolu ýshin jasalady. Áytpese, sauaptyng auyly alys. Elding kórkengine, halqymyzdyng diny jәne ruhany damuyna, jastardyng dúrys tәlim-tәrbie aluyna ýles qosamyn degen er azamattarymyz kóp bolghay.

Jalghas Saduahasúly,

dintanushy, filosofiya ghylymynyng kandidaty

Abai.kz