بالا كەزىمىزدە قاريالاردىڭ «مالىم – جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداقاسى»، «ساداقا بەرىپ، جانىڭدى ساقتا» دەگەن سوزدەرىن ءجيى ەستۋشى ەدىك. بىراق، ويناپ ءجۇرىپ، تاربيەلىك ءمانى زور مۇنداي سوزدەردىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاي قويمادىق. ساداقا دەپ اۋىل يتتەرىن ۇرگىزىپ، اۋلا-اۋلاعا كىرىپ، قولىندا ءداۋ دورباسى بار ەسىك قاعىپ جۇرەتىن قايىرشىعا بەرەتىن اقشا دەپ بىلدىك. الايدا، ساداقانىڭ ءمانى دە، مازمۇنى دا كەڭ ەكەن. بۇگىندە قوعامىمىزدا دىنگە قىزىعۋشىلىق جاندانىپ، قازاق رۋحانياتىنداعى وسىنداي ءدىني قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا زەردەلەۋ زامان تالابىنا اينالدى. وسىنداي حالىقتىڭ سالت-داستۇرىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ءدىني ۇعىمداردىڭ ءبىرى «ساداقا».

«ساداقا» – اراب ءسوزى، ماعىناسى اللانىڭ ريزالىعىن الۋ ءۇشىن مۇقتاج جانعا قايىر-ساداقا بەرۋ. ال ەندى بۇل ءسوزدىڭ كەڭ ۇعىمداعى ماعىناسى بوتەن ماقسات كوزدەمەي، شىن جۇرەكتەن تەك اللا ءۇشىن دەپ جاسالعان كەز كەلگەن قايىرىمدىلىق. ساداقا تەك اقشالاي بەرىلمەيدى. ساداقانىڭ جەكە ادامعا ورىنداۋى مىندەت بولعان پارىز جانە ءناپىل (قوسىمشا) تۇرلەرى بولادى. پارىز دەگەنىمىز، قۇداي تاعالا پەندەسىنە ءوزى ءناسىپ ەتكەن مال-مۇلكىنەن ءتيىستى مولشەردە، بەلگىلەنگەن كەزەڭىندە ساداقا الۋعا لايىق ادامدارعا بەرىپ تۇرۋدى مىندەتتەدى. ساداقانىڭ بۇل ءتۇرىن ءبىز زەكەت دەپ بىلەمىز: 

«شىن مانىندە ساداقالار (زەكەتتەر) اللا تاراپىنان ءبىر پارىز...». اياتتىڭ كەلەسى بولىگىندە ساداقانى كىمگە بەرۋ كەرەكتىگى ايتىلادى: «قولى تار پاقىرلارعا، تۇگى جوق مىسكىندەرگە، ونى جيناۋعا بەلگىلەگەندەرگە، كوڭىلى اۋلاناتىندارعا (جاڭا مۇسىلماندارعا), قۇلدى ازات ەتۋگە، بورىشتىلارعا، اللا جولىنا جانە جولدا قالعاندارعا بەرىلەدى»  (تاۋبە: 60).

زەكەت – يسلام ءدىنى بەلگىلەگەن مولشەرى بويىنشا باق-داۋلەتتى ادامداردىڭ جيعان مال-دۇنيەسىنەن، اياتتا كەلتىرىلگەن مۇقتاج جاندارعا بەرىلۋى قاجەت ءبىر بولىگى. «زەكەت» ءسوزى دە اراب تىلىنەن ەنگەن ءسوز، ماعىناسى تازارۋ دەگەندى بىلدىرەدى. داۋلەتتى ادام مالىنىڭ ءتيىستى مولشەرىن مۇقتاجدارعا بەرۋ ارقىلى قولىنداعى بايلىقتى تازارتىپ، (ونى ءتۇرلى بالەدەن، وت، سۋ اپاتتارىنان، ۇرى-قارىدان) ساقتاپ وتىرادى. بۇعان قوسا زەكەت قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ، داۋلەتتى مەن جارلىنىڭ اراسىن جاراستىرىپ، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتادى، كەدەي ادام بايدىڭ مۇلكىنە كوز تىكپەيدى جانە ت.ب. ويتكەنى، داۋلەتتى ادام وزىنە پارىز بولعان زەكەتتى مۇقتاجدارعا بەرۋى ارقىلى قۇدايدىڭ دا ءامىرىن ورىنداماق، ادامنىڭ دا كوڭىلىنەن شىقپاق. سوندىقتان زەكەت يسلامداعى بەس پارىزدىڭ ءبىرى، ياعني ءدىندى كوتەرىپ تۇرعان بەس ءۇستىننىڭ بەسىنشىسى – زەكەت. مۇنىڭ ماڭىزىن وسىدان اڭعارساق بولادى.

مەنىڭ وسى شاعىن ماقالا بارىسىندا توقتالماق بولعان تاقىرىبىم - ساداقانىڭ ءناپىل ءتۇرى.

ءناپىل (قوسىمشا) ساداقاعا كەلەر بولساق، جوعارىدا ايتقانىمىزداي مۇنى قۇداي تاعالا پارىز قىلماعان. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءوزى اللا ءۇشىن دەپ ىقىلاسىمەن مۇقتاج جانعا بەرگەن مالى، اتاعان مۇلكى نەمەسە جاساعان ء تۇرلى قايىرىمدىلىق امالدارى جاتادى.

ساداقا – ادام مەن قۇدايدىڭ اراسىنداعى ىقىلاستى امال. ادەتتە، زەكەت جاريا بەرىلسە، ساداقا جاسىرىن بەرىلەدى. ادام ساداقانى نە ءۇشىن بەرەدى؟ قۇداي تاعالا ءبىزدىڭ ساداقامىزعا مۇقتاج با؟ ارينە، مۇقتاج ەمەس، كەرىسىنشە ساداقا بەرىپ تۇرۋعا، ادام بالاسى مۇقتاج. ساداقا ادامنىڭ جەكە باسىنا نەمەسە بالا-شاعاسىنا كەلۋى مۇمكىن پالەكەت كەسىرىنىڭ الدىن الادى، ودان ساقتايدى. ء جۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىگىندە» بىلاي دەپ باياندايدى:

دۇعا وقىپ، «ساقتا» دەپ حان جالىندى،

قولىن جايىپ، جاراتقانعا تابىندى ...

كەم-كەتىككە مال تاراتتى، سۇيەر دەپ،

ۇمىتتەنىپ، شاراپاتى تيەر دەپ.

دەمەك، ساداقا شىنايى جۇرەكتەن شىعىپ، قۇدايعا ىزگى نيەتپەن جاسالاتىن قۇلشىلىقتىڭ ءتۇرى. ءبىز كۇيبەڭ تىرشىلىكپەن ءجۇرىپ، پارقىنا بارماساق تا، ساداقا بەرۋ ارقىلى قۇلشىلىق جاسايمىز. بىرەۋگە ساداقا بەرسەك نەمەسە قايىرىمدى ءىس ىستەسەك «قۇداي وزىمە قايتارادى»، «جولىم بولسىن»، «قۇداي اماندىعىن بەرسىن»، «كاسىبىمە بەرەكە ءبىتسىن» دەگەن ويمەن جاسايمىز. وسىلايشا ساداقاعا مۇقتاج كىم، قۇداي تاعالا ما الدە ءبىز بە؟ دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ تاپقان بولدىق.

«قۇداي بەرگەنگە بەرەدى»، «بەرسەڭ كەم بولمايسىڭ» دەپ جومارتتىققا جىگەرلەندىرۋى قازاق حالقىنىڭ قايىرىمدىلىقتى قادىرلەيتىنى تەكتىلىگىن رامىزدەيدى. راسىندا بەرگەن ادامنىڭ مالىنا بەرەكە بىتەدى. ءبىر كۇنى ابدۋراحمان يبن اۋف ەسىمدى ساحابا پايعامبارعا (س.ع.س) كەلىپ:

– مەندە سەگىز مىڭ ديرھام بار ەدى. اللانىڭ جولىنا ءتورت مىڭ ديرھامدى بەرىپ، قالعان ءتورت مىڭدى ءوزىمنىڭ وتباسىما الىپ قالدىم – دەيدى.

اللانىڭ ەلشىسى (س.ع.س):

– سەنىڭ اللا جولىندا جۇمساعان جانە وتباسىڭ ءۇشىن الىپ قالعان بايلىعىڭا اللا بەرەكەسىن بەرسىن! – دەپ باتاسىن بەرەدى. شىنىمەن دە ۋاقىت وتە اللا تاعالا ابدۋراحمان يبن اۋفتىڭ مالىنا بەرەكە دارىتادى.

ساداقا بەرۋ ادامنىڭ ءوز ىقتيار-ەركىمەن بەرەتىن دۇنيەسى. ادام قانداي مولشەردە بولماسىن ساداقا بەرمەس بۇرىن وزىمەن ءوزى كەڭەسىپ، ىشكى دۇنيەسىمەن كۇرەسىپ، شەشىم قابىلداپ، ساداقا بەرەدى. ويتكەنى، جاراتۋشى ادامدى بايلىقتى، دۇنيە-مالدى جاقسى كورەتىن ەتىپ جاراتقان. ماڭداي تەرىڭمەن تاپقان، قالتاڭداعى جەكە مالدان، باسقا ادامعا ءبولىپ بەرۋ وڭاي ەمەس. سول ءۇشىن ادام، ءوزىنىڭ دۇنيە قۇمارلىعىن جەڭىپ، ساداقا جاساۋى – ەرلىك. ال ساداقا بەرۋ – ۇلكەن ساۋاپ ءىس. سوندىقتان دا ءدىن يسلام «ساداقا بەرسەڭ، مال-جانىڭ امان بولادى»، «ساداقا مالىڭا بەرەكە دارىتادى»، «ساداقا سەنى پالە-جالادان قوريدى» دەپ بەرگەن ساداقاڭنىڭ قايتارىمى مول بولارىن ايتىپ، جىگەرلەندىرەدى ياعني، جاساعان قايىرىمدى ءىسىڭ بۇل دۇنيەدە ءھام اقىرەتتە قايتارىمسىز قالمايدى. قازاقتىڭ «قۇدايدان قايتادى» دەپ ايتۋى وسىنى بىلدىرسە كەرەك. ءبىز بالا كەزىمىزدەن «جاقسىلىق ىستەسەڭ مىندەت قىلما»، «جاقسىلىقتىڭ قايتارىمىن ادامنان كۇتپە، قۇدايدان قايتادى» دەپ تاربيە كورىپ وسكەن ەلمىز. اتقا مىنەر ەل ازاماتتارىمىزدىڭ كوپتەگەن قايىرىمدى ءىس جاساۋى، جەتىمدەردى ەسىركەۋى، پاناسىزدارعا ءۇي سالۋى سياقتى كوپتەگەن ءىس-شارالار مەن اكتسيالارعا اشىق جانە جاسىرىن تۇردە ات سالىسۋلارىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى – «قۇدايدان قايتادى» دەگەن سەنىم. ادام وسىنداي سەنىمنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن قايىر جاساپ، مۇقتاج جاندارعا قايتارىمسىز مال بەرەدى. مۇسىلمانشىلىق تاربيە وسىنى ۇيرەتەدى. ماسەلەن ءابۋ ھۋرايرانىڭ (ر.ا.) اللا ەلشىسىنەن جەتكىزگەن (س.ع.س.) مىنا ءحاديسىن كەلتىرەيىك:

«ادام ولگەن سوڭ ونىڭ ءۇش امالىنان باسقاسى توقتاتىلادى: (ولار) ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقاسى، پايدالى ءبىلىمى  جانە وزىنە دۇعا ەتەتىن پەرزەنتى» ء(مۇسليم).

حاديستە ايتىلعان ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا دەگەنىمىز: ادامنىڭ قايتىس بولماي تۇرىپ، كوزى ءتىرى كەزىندە بەرگەن ساداقالارى ياعني، جاساپ ۇلگىرگەن قايىرىمدى ىستەرى، مەشىت سوقسا، مەكتەپ كوتەرسە، جول سالسا، اعاش وتىرعىسزا، بۇلاق كوزىن اشسا جانە ت.ب. ياعني، قالدىرعان امالى وزىنەن كەيىنگى ادامداردىڭ قاجەتىنە جاراپ، سولارعا پايداسىن تيگىزىپ كەلسە مىنە، ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا وسى. ونىڭ ساۋابى ءوز يەسىنە جەتىپ وتىرادى.

پايدالى ءبىلىم دەگەنىمىز – ارتىندا قالعان كىسىلەرگە وبال مەن ساۋاپتى ايتىپ، جاقسى مەن جاماندى ۇيرەتىپ، كەيىنگىلەر ءۇشىن پايدالى ءبىلىم مەن عىلىم قالدىرىپ كەتسە. مىنە، مارقۇمنىڭ ارتىنان ساۋبى ۇزدىكسىز جالعاسىپ وتىراتىن امال وسى.

وزىنە دۇعا قىلاتىن پەرزەنتى – اكەسىنىڭ ارتىنان اللاعا ءمىناجات ەتىپ، ونىڭ جارىلقاۋىن سۇراپ، ساۋاپ باعىشتاپ، قۇران وقىپ وتىراتىن تۇياق قالدىرىپ كەتۋ كەرەك. بالاسى اكەسى ءۇشىن ۇنەمى دۇعا ەتىپ وتىرادى. حاديستەن بايقاعانىمىزداي قايىرىمدى ءىس – ساداقا. ول نەعۇرلىم جالعاسىمدى بولسا، سوعۇرلىم ساۋاپتى ءارى قۇندى.

ادام وزىنەن كەيىن ەسىمىنىڭ ۇمىت بولىپ كەتكەنىن قالامايدى. كەيىنگى بۋىن ءسىزدى جاقسى سوزبەن ەسكە الىپ وتىرسا، نەسى جامان. «مىناۋ پالەنشەنىڭ كوزى»، «مىناۋ تۇگەنشەنىڭ سالىپ كەتكەن جولى نەمەسە وتىرعىزعان اعاشى، كوتەرگەن مەشىتى...» دەپ ايتىلعان اڭگمەلەردىڭ كۋاسى بولىپ تا ءجۇرمىز. مۇنداي كىسىلەردىڭ وزىنەن كەيىن قالدىرىپ كەتكەن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان قايىرىمدى ىستەرىنە ءتىپتى قىزىعا قارايسىڭ. ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا دەگەن وسى.

كەيبىر ازاماتتار ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا دەپ تەك مەشىت سالۋ دەپ تۇسىنەدى. ارينە، مەشىت قاسيەتتى ورىن، ونىڭ ورنى بولەك، بىراق ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقانىڭ ءتۇرى كوپ. ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقاعا جوعارىداعى حاديستە ايتىلعانداي وزىنەن كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن پايداسى جالعاساتىن (مەكتەپ، بالا-باقشا كوتەرۋ، سۋدىڭ كوزىن اشۋ، جولاۋشىلار وتىرىپ دەمالاتىن ورىن سالۋ، جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزۋ، مەدرەسە سالۋ سياقتى ت.ب.) كوپتەگەن ىزگى امالدار جاتادى.

ادەتتەگىدەي ءىس-ساپاردىڭ بىرىندە مەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تولەبي اۋدانىندا بولدىم. اۋدان اكىمى ورىنباسارىمەن تانىسىپ، ەل-جۇرت اماندىعىن سۇراسىپ وتىرىپ، مىناداي اڭگىمە ەسىتتىم. اۋدانعا قاراستى ەلدى-مەكەندەردىڭ ءبىرىنىڭ تۋماسى، ىسكەر جىگىت اۋىلىنا مەشىت سوعىپ بەرۋدى قالايدى. بىراق اۋىلدا ءۇش مەشىت كوتەرىلىپ قويعان كورىنەدى. ءسويتىپ الگى جىگىت ويلاعانىنداي مەشىت سالماپتى، نە مەشىت ورنىنا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قاجەتىنە سايكەس باسقا دا نىسانا كوتەرمەپتى. ارينە، ول ازاماتتىڭ نيەتى تەك مەشىت سالۋ بولعان شىعار، نيەتى قابىل بولسىن، ىزگى نيەت. قايىرىمدىلىق جاسايمىن دەگەن دەمەۋشىلەر دە كوپ بولسىن. بىراق، ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا جاسايمىن، حالىقتىڭ باتاسىن الامىن دەگەن ادام سول اۋىل تىرشىلىگى مەن تۇرمىسىنىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرگەنى دۇرىس. وسىنى ەسكەرىپ، اۋىلدا باسقا دا نىسانا ورىندارىن سالىپ، قايىرىمدىلىق ىستەۋگە جول كوپ. مىسالى، بالدىرعاندارعا ارناپ بالا-باقشا كوتەرۋ، اۋىلعا ەمحانا سالۋ، اۋىز سۋدىڭ كوزىن اشۋ، مەكتەپ سالۋ سياقتى امالداردىڭ بارلىعى دا قايىرىمدى ءىس، ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقا. ويتكەنى اۋىلدا تالاي وتباسى بالالارىن «جۇرت قاتارلى» بالا-باقشاعا بەرە الماي كەلەدى. اۋىلدىق ەمحانا تۇگىل، وتباسىلىق دارىگەردىڭ الدىن كورمەگەن وتباسى قانشاما... دارىگەردىڭ ءبىر كەڭەسى ءۇشىن شالعاي ەلدى مەكەننەن ساعاتتاپ، ارنايى اۋدان ورتالىعىنا كەلەتىن اۋىل ادامدارى قانشا... سول سياقتى قىستا قار ەرىتىپ، كۇزدە جاۋىن سۋىن جيناپ، جازدا كورشى اۋىلدان سۋ تاسىپ نەمەسە قارا سۋدى ساتىپ الىپ وتىرعان وتانداستارىمىز قانشاما... وسىنداي ءبىر اۋىلعا سۋ قۇبىرىن جۇرگىزىپ، ياكي بولماسا قۇدىق قازىپ، تازا ءارى ءمولدىر سۋ كوزىن اشسا مول ساۋاپقا كەڭەلمەك. قاجەتتىلىگى مەن مۇڭ-مۇقتاجى بار وسىنداي ادامداردىڭ ساۋابىن الۋدان اسقان قايىر بار ما؟

يسلام تاريحىنا نازار سالساق، مىناداي وقيعانى كورەمىز. ءابۋ ھۋرايرادان (ر.ا.) جەتكەن ريۋايات بويىنشا ءبىر كۇنى اللانىڭ ەلشىسى (س.ع.س.) قاسىنداعى ساحابالارعا مىنا ءبىر عيبراتتى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەدى:

كۇندەردىڭ بىرىندە جول جۇرگەن ءبىر ادام قاتتى شولدەپ، قۇدىق تابادى. قۇدىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، ءشولىن قاندىرىپ جوعارىعا قايتا شىقسا ءتىلى سالاقتاپ، ءشول قىسىپ تۇرعان ءيتتى كورەدى. ول قاتتى شولدەگەنى سونشا ىلعال توپىراقتى جالاپ جاتىر ەكەن. الگى ادام:

– مىنا سورلى يت، الگىندە شولدەن قىسىلعان مەن سياقتى ابدەن سۋساعان ەكەن – دەپ قۇدىققا قايتا تۇسەدى. كەبىسىنە سۋ تولتىرىپ العان ول، ونى اۋىزىمەن تىستەپ جوعارى كوتەرىلەدى دە يتكە سۋ بەرەدى. اللا وعان وسى امالىنا ريزا بولىپ، ونىڭ بارلىق كۇناسىن جارىلقايدى»، – دەدى.

سوندا ساحابالار:

– ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! سوندا جانۋارلار ءۇشىن دە ساۋاپ جازىلادى ما؟

پايعامبار (س.ع.س.):

– ءاربىر تىرشىلىك يەسى ءۇشىن ساۋاپ بار – دەپ جاۋاپ بەرەدى».

بۇل اڭگىمەدەن شىعاتىن ءتۇيىن، مۇقتاج جاننىڭ قاجەتىن وتەۋ – ساۋاپ، قايىرلى ءىس. ءتىپتى، ءتورت اياقتى ماقۇلىق ءۇشىن دە جارىلقاۋ بار. ال ەندى ىشەتىن سۋى جوق ەلدى-مەكەنگە تازا سۋ جۇرگىزىپ بەرگەن نەمەسە حالىق يگىلىگى ءۇشىن ەمحانا سالىپ، مەدرەسە كوتەرگەن جاننىڭ ساۋابىن قانشالىقتى بولاتىنىن ويلاي بەرىڭىز...

ءجۇرىپ تۇراتىن ساداقانىڭ ماقساتى دا مۇقتاج جانداردىڭ قاجەتىن وتەۋگە باعىتتالادى. سول ساداقانىڭ راحاتىن كورگەن ادام قۋانىپ، قاجەتى وتەلگەن سايىن، ونىڭ ساۋابى سول قايىرىمدى ءىستى جاساعان ادامعا بارىپ تۇرادى. الگى ساۋاپتى ءىس نەعۇرلىم ۇزاق بولسا، ونىڭ ساۋابى دا سوعۇرلىم ۇزدىكسىز جالعاسا بەرمەك.

جالپى، ساۋاپ تاباتىن جاعدايلار جەتىپ جاتىر، ەڭ باستىسى ساۋاپتى ءىس جاسايمىن دەگەن ازامات دۇرىس نيەتتە بولۋى قاجەت. قايىرلى ءىستى اتاق پەن ابىروي الۋ ءۇشىن ەمەس، جاراتۋشىنىڭ رازىلىعىن الۋ ماقساتىندا باستاۋى شارت. ءدىن يسلامدا قايىرىمدى ءىس باسقالاردىڭ قاجەتىن وتەۋ ارقىلى، جاراتقاننىڭ رازىلىعىنا يە بولۋ ءۇشىن جاسالادى. ايتپەسە، ساۋاپتىڭ اۋىلى الىس. ەلدىڭ كوركەيۋىنە، حالقىمىزدىڭ ءدىني جانە رۋحاني دامۋىنا، جاستاردىڭ دۇرىس ءتالىم-تاربيە الۋىنا ۇلەس قوسامىن دەگەن ەر ازاماتتارىمىز كوپ بولعاي.

جالعاس سادۋاحاسۇلى،

ءدىنتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى

Abai.kz