«Jas qazaq» gazetining biylghy (№8,27.02.2015; №17-18,01.05.2015) birneshe sanynda «n» dybysyn aita almaytyn teleradio jurnalisteri turaly jazghan bolatynbyz. Aragha az uaqyt salyp, búl mәseleni qayta baspasóz betterinde qozghap otyrghan sebebimiz, atalghan teleradio salasynyng basshylary búghan qatysty naqty shara qoldanbay otyr. Qazaqtyng tól dybysy «n» әrpin aita almaytyn әriptesterimiz әli efirde tayrandap jýr. Gazetting osy jolghy sanynda belgili til mamany, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Álimhan Jýnisbekke (surette) jolyghyp, qazirgi qazaq tilindegi «n» dybysynyng ereksheligi jayynda súhbat jýrgizgen edik:

Jas qazaq: Qazaq tilindegi «n» dybysy basqa týrki tildes halyqtarda kezdese me?

Álimhan Jýnisbek: Ádette kórshi otyrghan elderding arasynda bir-birining tiline, әdet-ghúrpyna, túrmys-tirshiligine qatysty ózara zilsiz qaljyng jýredi. Sonday bir-birining qytyghyna tiyetin әzil-ospaqtar, mysaly, qazaq pen ózbek, qazaq pen qyrghyz arasynda da jetkilikti. Kórshi qyrghyz aghayyndar bizge «manqa qazaqtar» dep tiyisedi. Olay deuding ózindik sebebi de bar. Olardyng tilinde tanaudan shyghatyn (múryn joldy) «n» dauyssyz dybysy joq, al bizding tilimizde bar. Sondyqtan da biz «jana» dep sóilesek, olar «jana» dep sóileydi. Ózara bas qosqan otyrystarda qyrghyz qúrdastardyng tiline tiyek bolatyn qaljyndarynyng basy da osy jayt.

Áriyne, bir tilde bar dybystyng ekinshi tilde bolmauy zandy qúbylys. Biz sóz etkeli otyrghan «n» dybysy sonday dybystardyng qataryna jatady.

Búl dybys qyrghyz tilinde joq bolsa, kerisinshe, qazaq tilinde óte jii kezdesetin dybystardyng qataryna jatatyn tól dybysymyz bolyp tabylady. Qazaq tilining ózindik bir ereksheligi de osy dybysqa baylanysty.

Jas qazaq: Qazaqtyng osy tól dybysy «n» kóne týrki tilderinde bolghan ba?

Álimhan Jýnisbek: «n» әrpi qazaq tilining tól dybysy bolatyn sebebi:

– negizgi týbir sózderding qúramynda erkin kezdesedi: tan, ten, ton, kón, tyn, әngime, sinir t.b.;

– qazaq tilining qosymshalarynyng qúramynda jii kezdesedi: nyn/ning (balanyn/jennin), tyn/ting (qústyn/istin), dyn/ding (qazdyn/kózdin), yn/ing (qolyn/sózin), syn/sing (balasyn/kimsin) t.b. (Búl jerde sózding aitylymyn (orfoepiyasyn) emes, jazylymyn (orfografiyasyn) saqtap berip otyrmyz).

Osy keltirilgen mysaldardyng ózi-aq dauyssyzdyng tól-tuma dybys ekenin dәleldeydi. Dauyssyzdyng kóne (ejelgi) týrki tilining ózinde kezdesetini dausyz. Tek Europa zertteushileri ózderining tilinde joq bolghandyqtan, mysaly, tәniri sózining qúramyndaghy «n» dauyssyzyn «ng» dep belgileuge mәjbýr bolghan, qazirgi kezde tәniri sózining tengry bolyp jýrgeni sondyqtyn. Jol-jónekey bolsa da osy sózding qúramyndaghy europa tilinde joq «ә» dauysty dybysynyng «e» dybysyna almasyp ketkenin de eskerte keteyik dep otyrmyz.

Qazaq tilinde sóz basynda kezdespeytin bes dybystyng (r, y, u, l, n) biri osy «n» dybysy. Sondyqtan da onyng әlipby atauy «ny» emes, «yn» bolatynyn, kezinde A.Baytúrsynúly eskertip ketken. Búl jerde sóz basynda jazylyp jýrgen r, l, u әripterining orfografiyasyn eskermegen jón. Dúrysy yras, iret, ylas, ylaq, úuyq, úuys t.b. Búl sózderding ras, ret, las, laq, uyq, uys bolyp kelui qazaqy aitylymgha jat bolyp tabylady.

Jas qazaq: Bolashaqta osy «n» dybysy mýlde joyylyp ketui mýmkin be? Ony siz ghylymy túrghydan qalay týsindire alar ediniz?

Álimhan Jýnisbek: Dauyssyz «n» dybysynyng qazaq tilining jiktelim kestesinde óz orny bar, dybystyng tolyq anyqtamasyn akademiyalyq enbekterden tabugha bolady. Ókinishke qaray mektepke, tipten joghary oqu oryndaryna, arnalghan oqulyqtarda dybystyng jasalymy (artikulyasiyasy) jansaq týsindirilip jýr. Eger oqu-әdistemelik qúraldarda «n» dybysynyng shynayy anyqtamasyna jete mәn berilmese, bolashaqta «n» dauyssyzy joyylyp ketui mýmkin nemese «ng» bolyp shygha kelui de ghajap emes. Tuysqan týrik tilining tәjiriybesinen bayqaghanymyz, osy dybys arnayy tanbamen belgilenbegen son, qazirgi úrpaq tilinde joyylyp ketken.

Mysaldy alystan izdemey-aq, qazaq teledidarynyng birinde badyraytyp «ken dala», «jap-jana» dep jazyp berip otyrghanyn kýnde kórip otyrmyz. Múny kórip, ósken úrpaqtan ne súraysyz.

Dauyssyz «n» dybysynyng jýieli júptas dybystary bar, osy dybystardyng biri bolmasa, qalghany da bolmaydy. Qazaq tili dybystarynyng jýieliligi (sistemasy) osyny kórsetedi.

Syzbadan kórinip túrghanday, dauyssyz q-k, gh-g dybystarynyng tildegi orny qanday bolsa, n-ng dybysynyng da orny sonday. Kez kelgen qazaq tili dybysynyng til jýiesindegi últtyq mәrtebesi ózge dybystarmen ten. Al dauyssyzdyng n-ng bolyp qosaqtalyp túruynyng sebebin akademiyalyq enbekterden tabugha bolady. Kópshilikke arnalghan súhbatta ol jaygha toqtalyp jatqandy jón kórmedik.

Súhbattasqan

Jylbek Kerimbek 

http://jasqazaq.kz