«جاس قازاق» گازەتىنىڭ بيىلعى (№8,27.02.2015; №17-18,01.05.2015) بىرنەشە سانىندا «ڭ» دىبىسىن ايتا المايتىن تەلەراديو جۋرناليستەرى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز. اراعا از ۋاقىت سالىپ، بۇل ماسەلەنى قايتا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قوزعاپ وتىرعان سەبەبىمىز، اتالعان تەلەراديو سالاسىنىڭ باسشىلارى بۇعان قاتىستى ناقتى شارا قولدانباي وتىر. قازاقتىڭ ءتول دىبىسى «ڭ» ءارپىن ايتا المايتىن ارىپتەستەرىمىز ءالى ەفيردە تايراڭداپ ءجۇر. گازەتتىڭ وسى جولعى سانىندا بەلگىلى ءتىل مامانى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەككە (سۋرەتتە) جولىعىپ، قازىرگى قازاق تىلىندەگى «ڭ» دىبىسىنىڭ ەرەكشەلىگى جايىندا سۇحبات جۇرگىزگەن ەدىك:

جاس قازاق: قازاق تىلىندەگى «ڭ» دىبىسى باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتاردا كەزدەسە مە؟

ءالىمحان جۇنىسبەك: ادەتتە كورشى وتىرعان ەلدەردىڭ اراسىندا ءبىر-ءبىرىنىڭ تىلىنە، ادەت-عۇرپىنا، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى ءوزارا ءزىلسىز قالجىڭ جۇرەدى. سونداي ءبىر-ءبىرىنىڭ قىتىعىنا تيەتىن ءازىل-وسپاقتار، مىسالى، قازاق پەن وزبەك، قازاق پەن قىرعىز اراسىندا دا جەتكىلىكتى. كورشى قىرعىز اعايىندار بىزگە «ماڭقا قازاقتار» دەپ تيىسەدى. ولاي دەۋدىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. ولاردىڭ تىلىندە تاناۋدان شىعاتىن (مۇرىن جولدى) «ڭ» داۋىسسىز دىبىسى جوق، ال ءبىزدىڭ تىلىمىزدە بار. سوندىقتان دا ءبىز «جاڭا» دەپ سويلەسەك، ولار «جانا» دەپ سويلەيدى. ءوزارا باس قوسقان وتىرىستاردا قىرعىز قۇرداستاردىڭ تىلىنە تيەك بولاتىن قالجىڭدارىنىڭ باسى دا وسى جايت.

ارينە، ءبىر تىلدە بار دىبىستىڭ ەكىنشى تىلدە بولماۋى زاڭدى قۇبىلىس. ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان «ڭ» دىبىسى سونداي دىبىستاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

بۇل دىبىس قىرعىز تىلىندە جوق بولسا، كەرىسىنشە، قازاق تىلىندە وتە ءجيى كەزدەسەتىن دىبىستاردىڭ قاتارىنا جاتاتىن ءتول دىبىسىمىز بولىپ تابىلادى. قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى دە وسى دىبىسقا بايلانىستى.

جاس قازاق: قازاقتىڭ وسى ءتول دىبىسى «ڭ» كونە تۇركى تىلدەرىندە بولعان با؟

ءالىمحان جۇنىسبەك: «ڭ» ءارپى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىسى بولاتىن سەبەبى:

– نەگىزگى ءتۇبىر سوزدەردىڭ قۇرامىندا ەركىن كەزدەسەدى: تاڭ، تەڭ، توڭ، كوڭ، تىڭ، اڭگىمە، ءسىڭىر ت.ب.;

– قازاق ءتىلىنىڭ قوسىمشالارىنىڭ قۇرامىندا ءجيى كەزدەسەدى: ءنىڭ/نىڭ (بالانىڭ/جەڭنىڭ), ءتىڭ/تىڭ (قۇستىڭ/ىستىڭ), ءدىڭ/دىڭ (قازدىڭ/كوزدىڭ), ءىڭ/ىڭ (قولىڭ/سوزىڭ), ءسىڭ/سىڭ (بالاسىڭ/كىمسىڭ) ت.ب. (بۇل جەردە ءسوزدىڭ ايتىلىمىن (ورفوەپياسىن) ەمەس، جازىلىمىن (ورفوگرافياسىن) ساقتاپ بەرىپ وتىرمىز).

وسى كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق داۋىسسىزدىڭ ءتول-تۋما دىبىس ەكەنىن دالەلدەيدى. داۋىسسىزدىڭ كونە (ەجەلگى) تۇركى ءتىلىنىڭ وزىندە كەزدەسەتىنى داۋسىز. تەك ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ تىلىندە جوق بولعاندىقتان، مىسالى، ءتاڭىرى ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى «ڭ» داۋىسسىزىن «نگ» دەپ بەلگىلەۋگە ءماجبۇر بولعان، قازىرگى كەزدە ءتاڭىرى ءسوزىنىڭ تەنگري بولىپ جۇرگەنى سوندىقتىن. جول-جونەكەي بولسا دا وسى ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى ەۋروپا تىلىندە جوق ء«ا» داۋىستى دىبىسىنىڭ «ە» دىبىسىنا الماسىپ كەتكەنىن دە ەسكەرتە كەتەيىك دەپ وتىرمىز.

قازاق تىلىندە ءسوز باسىندا كەزدەسپەيتىن بەس دىبىستىڭ (ر، ي، ۋ، ل، ڭ) ءبىرى وسى «ڭ» دىبىسى. سوندىقتان دا ونىڭ ءالىپبي اتاۋى «ڭى» ەمەس، «ىڭ» بولاتىنىن، كەزىندە ا.بايتۇرسىنۇلى ەسكەرتىپ كەتكەن. بۇل جەردە ءسوز باسىندا جازىلىپ جۇرگەن ر، ل، ۋ ارىپتەرىنىڭ ورفوگرافياسىن ەسكەرمەگەن ءجون. دۇرىسى ىراس، ىرەت، ىلاس، ىلاق، ۇۋىق، ۇۋىس ت.ب. بۇل سوزدەردىڭ راس، رەت، لاس، لاق، ۋىق، ۋىس بولىپ كەلۋى قازاقى ايتىلىمعا جات بولىپ تابىلادى.

جاس قازاق: بولاشاقتا وسى «ڭ» دىبىسى مۇلدە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ونى ءسىز عىلىمي تۇرعىدان قالاي تۇسىندىرە الار ەدىڭىز؟

ءالىمحان جۇنىسبەك: داۋىسسىز «ڭ» دىبىسىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ جىكتەلىم كەستەسىندە ءوز ورنى بار، دىبىستىڭ تولىق انىقتاماسىن اكادەميالىق ەڭبەكتەردەن تابۋعا بولادى. وكىنىشكە قاراي مەكتەپكە، تىپتەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا، ارنالعان وقۋلىقتاردا دىبىستىڭ جاسالىمى (ارتيكۋلياتسياسى) جاڭساق ءتۇسىندىرىلىپ ءجۇر. ەگەر وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالداردا «ڭ» دىبىسىنىڭ شىنايى انىقتاماسىنا جەتە ءمان بەرىلمەسە، بولاشاقتا «ڭ» داۋىسسىزى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن نەمەسە «نگ» بولىپ شىعا كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. تۋىسقان تۇرىك ءتىلىنىڭ تاجىريبەسىنەن بايقاعانىمىز، وسى دىبىس ارنايى تاڭبامەن بەلگىلەنبەگەن سوڭ، قازىرگى ۇرپاق تىلىندە جويىلىپ كەتكەن.

مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، قازاق تەلەديدارىنىڭ بىرىندە بادىرايتىپ «كەن دالا»، «جاپ-جانا» دەپ جازىپ بەرىپ وتىرعانىن كۇندە كورىپ وتىرمىز. مۇنى كورىپ، وسكەن ۇرپاقتان نە سۇرايسىز.

داۋىسسىز «ڭ» دىبىسىنىڭ جۇيەلى جۇپتاس دىبىستارى بار، وسى دىبىستاردىڭ ءبىرى بولماسا، قالعانى دا بولمايدى. قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جۇيەلىلىگى (سيستەماسى) وسىنى كورسەتەدى.

سىزبادان كورىنىپ تۇرعانداي، داۋىسسىز ق-ك، ع-گ دىبىستارىنىڭ تىلدەگى ورنى قانداي بولسا، ڭ-ڭ دىبىسىنىڭ دا ورنى سونداي. كەز كەلگەن قازاق ءتىلى دىبىسىنىڭ ءتىل جۇيەسىندەگى ۇلتتىق مارتەبەسى وزگە دىبىستارمەن تەڭ. ال داۋىسسىزدىڭ ڭ-ڭ بولىپ قوساقتالىپ تۇرۋىنىڭ سەبەبىن اكادەميالىق ەڭبەكتەردەن تابۋعا بولادى. كوپشىلىككە ارنالعان سۇحباتتا ول جايعا توقتالىپ جاتقاندى ءجون كورمەدىك.

سۇحباتتاسقان

جىلبەك كەرىمبەك 

http://jasqazaq.kz