Qazaqstannyng tótenshe jaghdaylar komiyteti Qostanay oblysynda 19 mynnan asa kiyik óleksesi tabylghanyn habarlady. Al, mamyrdyng 20-sy kýngi beyresmy derekter boyynsha, qyrylghan kiyik sany 30 mynnan asqan.

«Búny naghyz apat dep ataugha layyq. Men januarlar әli de ólip jatqan bolar dep qorqamyn, әli kýnge deyin qyrylghan kiyikting naqty sanyn alghan joqpyz. Jaqyn kýnderde olardyng sany tipti kóbengi mýmkin» deydi Úlybritaniyadaghy kiyikterdi qorghau jәne zertteumen ainalysatyn ekologtar jelisi – Kiyikterdi saqtau aliyansyn basqaratyn E.Miller-Gulland.

PASTERELLEZ TURALY BOLJAM

Bota kózdi, qayqy mýiizdi, dónes túmsyqty búl týz januaryna qazir joyylyp ketu qaupi tónip túr. Kiyikterdi saqtau aliyansynyng derekteri boyynsha, qazirgi tanda Ortalyq Aziyada barlyghy 260 myngha tarta kiyik bar, olardyng 200 myngha juyghy Qazaqstannyng batys jәne ortalyq ónirlerin mekendeydi. Otyz myng januardyng qyryluy osy kezge deyingi oqighalardyng ishindegi tirkelgen eng kóp shyghyn bolyp otyr.

Osy aptada Qazaqstan auylsharuashylyq ministri men Qostanay oblysy әkimi kiyikter qyrylghan aimaqqa bardy. Biraq, kiyik ajalynyng sebebi әli anyqtalmay otyr.

Sheneunikterding aituynsha, búny brakonierlerding isi deuge de kelmeydi – januarlardyng boyynda jaraqat izi joq. Olar kiyikter ólimine Pasteurella («pasterellyoz») – januardyng auzy-múrnynda tirshilik etetin tabighy bakteriyalar sebep boluy mýmkin degen boljam aitady.

«Pasteurella bakteriyasy bary anyqtalsa da, januardyng ajalyna negizgi sebep sol deuge bolmaydy. Bakteriyalar búl jerde janama sebep boluy mýmkin» deydi Milner-Gulland.

Ol kiyikterding qyryluyna qatysty kesip boljam jasaugha asyqpaydy, biraq, qoldaghy derekter qanday da bir júqpaly auru baryn kórsetetini turaly aitady.

GEPTILDING KESIRI ME?

Biraq múnday boljam Qazaqstandaghy «Antiygeptiyl» ekologiyalyq tobynyng mýshesi Músaghaly Duambekov tәrizdi belsendilerding kónilinen shyqpaydy. Bayqonyr gharysh ailaghynan óte uly geptil otynyn paydalanatyn reseylik zymyrandar úshyrugha qarsy búl toptyng mýsheleri zymyran úshyru – Qazaqstan ekologiyasyna zor núqsan keltiredi dep sanaydy.

– Mening oiymsha, [Qazaqstan] biylik oryndary jyl sayyn jappay qyrylatyn kiyik ajalynyng negizgi sebebin jasyryp otyr. [Reseylik] «Proton» zymyranyn úshyrugha qarsy «Antiygeptiyl» qozghalysynyng belsendi mýshesi retinde men, Qazaqstannyng kóp bóligine ýnemi uly әser etetin zymyrandardyng da búl oqighalargha qatysy bar degen pikirdemin, - deydi Músaghaly Duambekov.

Songhy jyldary Bayqonyrdan úshyrylghan reseylik birneshe Proton-M zymyrandarynyng әuede jarylyp ketui Qazaqstanda jergilikti túrghyndar men ekologiya belsendilerding alandaushylyghyn tudyrdy. Geptil qospasy tәrizdi uly zattardyng týz januarlary populyasiyasyna qanshalyqty әser etkeni әzirshe belgisiz. Halyqaralyq sarapshylar kiyikterding qyryluynyng sebebi odan emes, basqada boluy mýmkin dep sanaydy.

«Olay deuge esh dәlel joq. Sol jerdegi tabighy ortanyng ýlgisin alyp, toksikologiyalyq taldau jasap kórgen song ghana pikir aitugha bolady» deydi Milner-Gulland.

Talay ret jappay qyrylugha tap bolghan kiyikter 1920 jәne 2003 jyldary brakonierlik pen shekten tys aulaudyng kesirinen mýldem joyylyp kete jazdaghan. 2003 jyly olardyng sany 21 myngha deyin azayyp ketti. Brakonierlikpen kýres sharalary kýsheytilgen song songhy jyldary sany túraqtalyp, ósimi jaqsara bastaghan kiyikter endi belgisiz sebeppen taghy qyrylyp jatyr.

Ýmit eterlik bir jayt – kiyik jappay qyryludan song búrynghy sanyn qalpyna keltire alatyn januar. Úrghashy kiyik bir jasqa kelgende tóldeydi.

«Erekshe jaratylghan búl januar qysy – ayaz, jazy – aptap jerde tirshilik keshe beredi. Tabighat kiyikti ósimtal etip jaratqan» deydi Milner-Gulland.

Mark Beyker men Merhat Shәripjanovtyng maqalasyn aghylshynnan audarghan – Dinara Álimjan.

Derekkózi: www.azattyq.org