Songhy jyldarda tarihy jazbalardyng kóbeygeni sonshama, tipti, maqalalar týgil – romandar, tom-tom kitaptar da  shyghyp jatyr. Áriyne, búghan quanugha da bolar edi. Biraq, ghylymy týrde zerttelip shyndyghy men ótirigi zerdelenbegen shygharmalar tym kóbeyip barady. Qazaqtyng  әr ruynan  shyqqan batyrsymaqtardy  ótirik danghazalaudy aitpaghan da bir Shynghyshannyng ruy men tughan jeri jayly, tili jәne dinin týrlentken   jazbalardyng ózi shym-shytyryq bolyp shashyrap ketti. Últtyq  tariyhqa degen múnday jauapsyzdyq, ertengi úrpaq tәrbiyesine atýsti qarau bolyp  tabylady. Jaqynda "Maydan kz" saytynda jariyalanghan Tóreghaly Tәshenovtyng maqalasyna kóz jýgirteyik" ...Shynghyshan jayynda elimizde  az  aytylyp,  az jazylghan joq. Ádeby aitystar men dau-damaylardy aitpaghanda, jazushy  Múhtar MAGhAUIN  «Júldyz» jurnalynyng birneshe sanynda jaryq kórgen jәne әli de jalghastyryp jatqan «Shynghys han jәne onyng zamany» atty tórt tomdyq tarihy derekti romanyn jariyalasa,  jurnalist-jazushy   Ámire  ÁRIN  biraz  jyldan  beri  túraqty  týrde  «Shynghyshan»  atty  jurnal  shy­gharyp keledi. Sport  jәne  turizm  akademiyasynyng  rektory  Qayrat ZAKIRYaNOV Shynghyshannyng qazaq ekenin dәleldeymin dep, Mongholiyadan  bastap  AQSh-qa deyin shapqylaumen jýr. Jazushylar  Maral  YSQAQBAY  men  Beksúltan NÚRJEKEÚLY, kýishi-kompozitor  Shәmil ÁBILTAY  sekildi ziyalylar Tileuberdi Ábenayúlyn  jaqtaghan pikirlerin batyl aityp ta, jazyp ta keledi. Búl salagha basqa da qazaq azamattary  az atsalysyp jýrgen joq. Tipti, anau-mynaugha eleng ete bermeytin aqyn  Oljas SÝLEYMENOV  te «Shynghyshan týrik tilinde sóilegen»  degen  pikirdi  myqtap  ústanady.

Akademik  Múrat JÚRYNOV  bylay  deydi: -  «...Búryn da milliondaghan  adamy  bar  týrik  әlemine  shaghyn  ghana әlsiz monghol júrtynan shyqqan adamnyng han boluy týsiniksiz jәne shyndyqqa úlaspaytyn  jay bolatyn. Han tek qana kýshti elden, kýshti taypadan shyqqan.  Shynghys hannyng  tughan  jeri,  ósken ólkesi  Búrqan jәne Týrgen  degen  jerlerdi  qazirgi  Mongholiya  aumaghynan da, soltýstik Sibir ólkesinen de taba almaysyz. Ol jaqta onday jerler búryn da, beride de bolmaghan. Kerisinshe, dәl sol Búrhan men Týrgen degen  jer-su  attary  Jetisu  jerinde ejelden býginge deyin bar.

Shynghyshannyng  kenselik  qújattary týrik tilinde jýrgizilgen. Monghol bolsa, nege monghol tilinde jýr­gi­zil­megen ?... Shynghys han – Altay, Balqash, Alakól  ónirinde  ómir  sýrgen adam. Qazirgi Mongholiyanyng aumaghynda  túrmaghan.  Osyny  ghalymdarymyz  dәleldep,  moyyndatu  kerek. Búl tez arada sheshile qoyatyn mәsele emes...

Sondyqtan, Tileuberdi Ábenayúlyn tyndap, enbegin ghalymdardyn talqysyna saldyq. ÚGhA-nyng  prezidium  mýsheleri  búl  enbekti  ary  qaray da jalghastyryp, zertteu kerek degen qorytyndygha keldi...» - dep  tújyrymyn aitty. ÚGhA  preziydenti  Múrat  Júrynúlynyn naqty ústanymy osylay.

Jón!  Endi  Shynghyshannyng  ruy - nayman,  onyng ishinde  matay  dep,  biri  -  jalayyr,  biri  tipti  onyng  ruy aday dep enbek jazyp tastaghan  zertteushilerimiz   kýsh   biriktirip,  aqqu bop – kókke, shortan bop – sugha, shayan bop – qúrghaqqa  tartpay  «Shynghys hannyng  últy – týrki» - degendi әlemge  dәleldey  alsaq,  osynyng  ózi  әlemning  týnligin  bir jelpip tastar edi!..»      

Mine,  jurnalist T. Tәshenov  qysqasha ghana osylay tújyrym aitady.   

Osyn-au, qarama-qayshylyqqa toly derekter de meni kópten beri oilandyratyn.  Biyl osy  mәselelerge  arnayy  kónil  audaryp,  sonau  orta ghasyrda  jazylghan  Plano Karpiniydin  “Mongholdar tarihy”  jәne  Giliom  Rubrukting  “Shyghys  baghytqa  sayahatym”  atty eki kitapty         keshe  ghana  oqyp  shyqtym.  Orys tilindegi núsqalary ” Puteshestvie v Evraziyskie stepiy” atty jiynaqta jariyalanypty. Eki tildegi – kitaptardy  – salystyryp  oqysam da… izdegenderimdi tappadym. Jazylghan uaqytyna qyzyghyp, HIII-ghasyrdyng birtalay  syrlaryna  qanyghamyn-au  degen  ýmitim  oryndalmady. Sebebi, jazu mәnerleri tym ýstýrt te  tabighatty beru, etnografiyalyq  jәne geografiyalyq  tanymdary  men  jazylu mәnerleri tym jadaghay da tayaz dese  bolady. Plano  Karpiniyding  jazbasy  tipti  nashar ?!..

Songhy jyldarda mynau Tileuberdi  Ábeneyúly aityp jýrgen – Shynghyshannyng ordasy men Qaraqorym - Alakól - Týrgen - Talas aimaghynda – deytin pikirlerdi anyqtay týsken jón. Sebebi, Karpiniyding aituynsha,  – “Kýiikting  qaghan  taghyna  otyrar  kýnine  ýlgiru ýshin ÝSh   APTA      BOYY   ATTARDY   JIYI   AUYSTYRYP,   TIZGIN   ÚShYMEN  ÝNEMI  ÚIQY  KÓRMEY  ShAQPYLAP  (jelip te emes)    OTYRYP …  әreng  ýlgirgenderin  jazady. Sonda, ýsh  apta boyy at auystyrumen shapqylap otyrghandaghy jýristeri kýnine kem degende 95-100 shaqyrymnan dep eseptegen de Monghol dalasynyng qansha jerin qamtidy? Endeshe,  Shynghyshanyng tughan  jeri men Ordasy Jetisuda  eken  deushilerding  jobalap  emes, tek  ghylymy  dәlelmen  aytqandary  jón.

Qalay  bolghanda da... jogharydaghy avtorlardyn  jagharafiyalyq  tanymdarynyng  azdyghynan  men  izdegen  derekterdi  taba almaghanyma  qatty  ókinemin. Búlaysha  jazyp  otyrghan  sebebim,  eger  Qaraqorym  qalasy  Nayman memleketining jәne Shynghyshannyng  ordasy  bolsa, onda qalay bolghanda da Altay  tauy  men  Ertis  ózenining  arghy betinde bolsa kerek .  Al, Shyghyshannyng Ordasyna  ainalghan  Qaraqorym  men  Týrik  qaghanatynyng  Bilgi -Tonykók – Kýlteginning tas jazulary bir manayda jәne  kórshiles bolugha tiyis edi. Bizge keregi de, tek osy tarihy derekterding aqiqattyghy…

HALQYNG men ÚLTYNNYNG TARIHYN - LAYLAUDAN asqan qaskýnemdik pen aramzalyq, TIPTI ODAN ÓTKEN JEKSÚRYNDYQ ta bolmasa kerek... Óitkeni, ÓTIRIK TARIHPEN - Úrpaghyndy DÚRYS tәrbiyeleu mýmkin emes! Endeshe, Qytay  jazbasyndaghy  5 MYNG jyl búryn jazylghan - KUNNY  jәne  MONGOLY  - deytin derekterdi tipti  INDIYanyng derekterin de eskermey, ShYNGhYSHAN - jalayyr - kerey - ýisin - aday - dep  SANDYRAQTAUDAN,  KIM  ne  útpaqshy? Eng masqarasy - ONYNG tughan jerin  ILE  men  TÝRGENGE  jәne  JARKENTKE - ShUGhA - ALAKÓLGE әkep  jýrgen - N.BEKSÚLTAN – Y. MARAL  -  J.MÚRAT - anau jogharyda keltirgen  maqalada  kórsetilgendey,  búlardyng  izdegenderi  ne ? . .

AL mynau - TILEUBERDI ÁBENAY - DEGENNING ÓTIRIKKE TOLY QISYNSYZ QALYN-QALYNG KITAPTARY... ONY ShYGhARUShY -  QAJYMÚRAT  ÝSENOVKE -  NE  QAJET  BOL DY ?..   IYÁ-Á,  Shynghysqannyng - anasy da, әieli de - qonyrattyng  qyzy,  ANA jaghynan Temirshening naghashy júrty Qazaq ekeni belgili. BÝITIP - ÚLTYNNYNG TARIHYN  -  JARYLQAMAY-AQ QOYYNDAR... BÚL - MASQARA...   Biraz  bilimdi  TARIHShYLARMEN  kenesip kórip edim, olardyn   PIKIRLERI  - TIPTI  JAMAN  EKEN - búl mәseleni  MEMLEKET DENGEYIN DE  SARAPTAMAQ  oilary bar...                             

Sovet Han  Ghabbasov,

Jazushy dәriger, fantast, dramaturg, Medisina jәne Pedagogika ghylymdarynyng doktory,   Qazaqstannyng Enbek sinirgen qayratkeri,

 KSRO densaulyq saqtau isining ýzdigi,   ZAYSAN audanynyng qúrmetti azamaty,

 Mahambet atyndaghy syilyqtyng laureaty,  «ALASh ÝNI» qoghamdyq birlestikter odaghynyng tóraghasy,    Halyqaralyq  M. NOSTRADAMUS  atyndaghy Akademiyasynyng tolyq mýshesi – akademiygi,  PROFESSOR.

Redaksiyadan: Avtordyng aitpaq oiy, jazu stiyli meyilinshe týpnúsqadaghy qalpynda berildi.

Abai.kz