Radikaldy diny aghymdar iydeologiyasynyng taraluy býgingi tanda jahandyq dengeydegi ózekti mәselelerding birine ainaldy. Niygeriya elinde «Boko Haram» lankestik úiym mýsheleri tarapynan әiel adamdar men jas jetkinshekterding jii qoldy boluy, Siriya men Irak aimaqtarynda «qasiyetti soghys» úranyn tu etip kótergen «jihadshy» «IGIYSh» úiymynyng terrorlyq aktileri syndy aqparattar legi kýndelikti baspa jәne televiziyalyq BAQ-ta, aqparattyq-agenttikter men internet-resurstarynda jii jariyalanuda. Atalmysh dini-ekstremistik, terrorlyq úiym mýshelerining ómirlik ústanymyna qoldau bildirgen Týrkiya, Pәkistan, Aughanstan, Europa, TMD jәne taghy basqa seksennen astam memleketterding keybir azamattarynyng «jihadqa» attanu faktilerining jii kórinis berui – búl fenomendi tereng de jan-jaqty zertteudi qajet etude.

Radikalizm (lat. radix – týbir, týp, tamyr) – belgili bir kózqarasty búltartpay ústanu, tek sony jaqtau degen maghynany bildiredi. Radikalizm ústanymy qalyptasqan qoghamdyq dәstýr men ýrdisterdi, kózqaras pen institutty óz iydeologiyasyna qaray ózgertuge baghyttalady. Zertteushilerding pikirinshe, tarihtyng auyspaly kezenderinde payda bolatyn búl fenomen qoghamnyng sayasiy-әleumettik salasynda jii kórinis berip jatady. Radikalizm sipaty men ústanymyna qaray sayasi, diny jәne filosofiyalyq dep bólinedi.

Býgingi tanda Tayau Shyghys elderinde, yaghny músylman әleminde oryn alghan lankestik úiymdar tarapynan jasalyp jatqan qaqtyghystar men keskilesken úrystar negizinde diny radikaldyq jәne sayasy sebepter de joq emes. Diny radikaldyq iydeologiya ekstremistik, terrorlyq úiymdardy qalyptastyrudyng negizgi «qúnarly topyraghy» bolsa, diny ekstremistik jәne terrorlyq aktilerding jii oryn aluy óz kezeginde әlemde «islamofobiya» týsinigin qalyptastyrdy. Bir fenomenning payda boluy ekinshi bir fenomenning keng qanat jangyna týrtki boluda.

Kez kelgen dindi bir qyrynan ghana tanyp, qatang týrde ústanu saldarynan diny radikaldyq kózqarastyng payda bolatyndyghyn әlemdik tәjiriybe kórsetip otyr. Mysaly, Ontýstik jәne Ontýstik-Shyghys Aziya elderinde radikaldy buddister tarapynan basqa din ókilderin qyspaqqa alu, әsirese músylman qauymynyng meshitterin, ýi-jaylaryn órtep, ózderin shet qaqpaylau oqighalary sheteldik búqaralyq aqparat qúraldarynda jii jariyalanuda. AQSh elinde hristian dinining bir tarmaghy bolghan protestanttyq radikaldy iydeologiya әreket etse, Batys Europa elderinde katoliktik radikaldy kózqarastar da joq emes. Qay dinde bolsyn diny radikaldy iydeologiyanyng kez kelgen elding qalyptasqan әdet-ghúrpy men salt-dәstýrine, moralidyq-ruhany qúndylyqtaryna, jalpy alghanda qoghamnyng birligi men yntymaghyna tóndirer qauipi zor.

Islam dini – barsha halyqty birlikke, yntymaqqa shaqyrushy beybitshilik dini. Ókinishke qaray, әlem sahnasynda islam, músylman atyn jamylghan lankestik úiymdar men toptar islam dinin qol shoqpargha ainaldyru ýrdisi kórinis berdi. 2014 jyldyng qarasha aiynda Astanada ótken qauipsizdik organdary jetekshileri men TMD-nyng arnayy qyzmetteri Kenesining 37-otyrysynda QR Últtyq qauipsizdik komiytetining tóraghasy Núrtay Ábiqaevtyng «Islam memleketi» úiymyndaghy qazaqstandyqtardyng sany 300 adamnan asady jәne onyng jartysy – әielder» degen mәlimdemesi diny radikaldy aghymdardyng arbauyna týsken otandastarymyzdyng az emes ekendigin kórsetedi.

Elimizde diny radikaldy kózqarasty ústanushylar tobynyng payda boluynyng bir-birinen ajyramas birneshe syrtqy jәne ishki faktorlary bar. Jetpis jyl boyy Reseyding bodandyq sayasaty saldarynan diny sauaty tayazdanghan halqymyzdyng mәdeny jәne dini, jalpy alghanda ruhany qúndylyqtargha degen súranysynyng artuy elimizde diny radikaldy kózqarasty ústanushy adamdar tobynyng qalyptasuyna qolayly jaghday tudyrdy. Búl ishki faktor – elimiz óz aldyna tәuelsizdigin alghannan keyin, belgili bir jastar tobynyng óz betterinshe Pәkistan, Saud Arabiyasy jәne t.b. elderde diny bilim alyp otanymyzgha oraluy, sonymen qatar diny súraqtar men mәselelerge jauap izdeushilerding radikaldy iydeologiyany nasihattaushy internet-sayttar men beyne rolikterding arbauyna týsui syndy birneshe syrtqy faktordyng payda boluyna týrtki boldy.

Islam dinining paryzdaryn oryndaugha shyn yqylasymen niyetti keybir músylman bauyrlarymyz ózderining teris aghym jolyna qalay ketip qalghandaryn anghara almay jatady.

Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda sottyng sheshimimen tyiym salynghan terroristik jәne ekstremistik úiymdar qatarynan elimizde keninen tanymal «Tablighy jamaghat» pen «At-takfir uәl-Hidjra» úiymdary oryn alady. Keybir islamy radikaldy aghymdardyng óz iydelogiyasyn nasihattau jolynda birneshe satyly әdis-tәsilderine toqtalyp ótsek:

Birinshi satyda, islam dininde belgilengen qúlshylyqty oryndaudy maqsat etken adam qalyptasqan belgili bir «jamaghat» qataryna aqyryndap tartyla bastaydy. Kóbine kóp múnday «jamaghattar» qaqpandaryna janadan namaz oqudy bastaghan, dinnen tek ýstirt qana habary bar adamdar týsip jatady. Qarmaghyna bir ilingen adamdy uaghyzdar arqyly ainalasyna toptastyra bastaydy.Uaghyzdardyng basym kópshiligi o dýniyening bar jaqsylyqtaryna arnalghan jәne sol baqytqa kedergi bolatyn búl dýniyede kóp nәrseni tәrk etu qajet. Mysaly, muzyka tyndamau, teledidar kórmeu degen ústanymdar jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyi prinsiypine ainala bastaydy.

Ekinshi satyda, kýndelikti ómirde «anau bolmaydy», «mynau bolmaydy», «ol dúrys emes», «mynau dúrys» degen syndy tyiymdar men syndardyng kóbengi qorshaghan ortada, yaghny otbasy, tuystary, dostary, tanystary arasynda týsinispeushilikterge boy aldyra bastaydy. Qazaq halqynyng salt-dәstýri men әdet-ghúrpynyng sharighatqa mýldem say kelmeytindigi sóz bolady. Búl satyda dindi ústanu men onyng sharttaryn oryndau barysynda agressiyalyq qysym basymdylyq tanytyp, kóbinese islam dinining ishki tereng mazmúnynan góri atributikalyq әreketke kóp kónil bólinedi. Mysaly, balaq qysqartu, saqal qon (búl jerde jas mólsheri, jarasu nemese jaraspau mәselesi nazardan tys qalady), diny qúqyqtyq mәselelerdi eskermesten «sýnnet» degen jeleumen ekinshi, ýshinshi, tórtinshi әiel alu jәne qalaghan uaqytta talaq qylu, yaghny otbasylyq qúndylyqtardyng saqtalmau mәselesi qoghamda ýlken rezonans tudyruda. Jogharyda atalyp ótken mysaldar saldarynan sol adamnyng nemese adamdar tobynyng qoghamnan oqshaulanu ýrdisi oryn alady. Ózderining «taza islamiy» әreketin qoldamaghan ortagha, zayyrly memleket prinsiypin ústanghan biylik organdaryna degen óshpendilik sezimin tútatyp, olardy «kәpirge» shygharu týsinigi qalyptasady.

Ýshinshi satyda qoghamnan oqshaulanu әreketi ózining shyrqau shegine jetip, óz elinen basqa sharighatpen amal etushi memleketke qonys audaru, din jolynda ayanbay kýresu mәselesi maqsat bolyp algha qoyylady. Endigi kezekte ol adam ózi sinirgen diny radikaldyq iydelogiyasyn taratugha barynsha at salady. Osynday әreketter saldaryn Tayau Shyghys elderinen kórip otyrmyz.

Radikaldyq iydeologiyanyng kez kelgen týri qogham ýshin asa qauipti. Ol qoghamda últaralyq, dinaralyq arazdyqty qozdyryp, birlik pen yntymaqqa núqsan keltiredi. Ruhany qúndylyqtar shetke ysyryla bastaydy.

B.Almurzaeva,

Mәdeniyetter men dinderding halyqaralyq ortalyghy

Búqaralyq aqparat qúraldaryna monitoring bólimining jetekshi sarapshy qyzmetkeri.

Abay.kz