راديكالدى ءدىني اعىمدار يدەولوگياسىنىڭ تارالۋى بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق دەڭگەيدەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. نيگەريا ەلىندە «بوكو حارام» لاڭكەستىك ۇيىم مۇشەلەرى تاراپىنان ايەل ادامدار مەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ءجيى قولدى بولۋى، سيريا مەن يراك ايماقتارىندا «قاسيەتتى سوعىس» ۇرانىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن «جيھادشى» «يگيش» ۇيىمىنىڭ تەررورلىق اكتىلەرى سىندى اقپاراتتار لەگى كۇندەلىكتى باسپا جانە تەلەۆيزيالىق باق-تا، اقپاراتتىق-اگەنتتىكتەر مەن ينتەرنەت-رەسۋرستارىندا ءجيى جاريالانۋدا. اتالمىش ءدىني-ەكسترەميستىك، تەررورلىق ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا قولداۋ بىلدىرگەن تۇركيا، پاكىستان، اۋعانستان، ەۋروپا، تمد جانە تاعى باسقا سەكسەننەن استام مەملەكەتتەردىڭ كەيبىر ازاماتتارىنىڭ «جيھادقا» اتتانۋ فاكتىلەرىنىڭ ءجيى كورىنىس بەرۋى – بۇل فەنومەندى تەرەڭ دە جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتۋدە.

راديكاليزم (لات. radix – ءتۇبىر، ءتۇپ، تامىر) – بەلگىلى ءبىر كوزقاراستى بۇلتارتپاي ۇستانۋ، تەك سونى جاقتاۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. راديكاليزم ۇستانىمى قالىپتاسقان قوعامدىق ءداستۇر مەن ۇردىستەردى، كوزقاراس پەن ينستيتۋتتى ءوز يدەولوگياسىنا قاراي وزگەرتۋگە باعىتتالادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، تاريحتىڭ اۋىسپالى كەزەڭدەرىندە پايدا بولاتىن بۇل فەنومەن قوعامنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سالاسىندا ءجيى كورىنىس بەرىپ جاتادى. راديكاليزم سيپاتى مەن ۇستانىمىنا قاراي ساياسي، ءدىني جانە فيلوسوفيالىق دەپ بولىنەدى.

بۇگىنگى تاڭدا تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە، ياعني مۇسىلمان الەمىندە ورىن العان لاڭكەستىك ۇيىمدار تاراپىنان جاسالىپ جاتقان قاقتىعىستار مەن كەسكىلەسكەن ۇرىستار نەگىزىندە ءدىني راديكالدىق جانە ساياسي سەبەپتەر دە جوق ەمەس. ءدىني راديكالدىق يدەولوگيا ەكسترەميستىك، تەررورلىق ۇيىمداردى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى «قۇنارلى توپىراعى» بولسا، ءدىني ەكسترەميستىك جانە تەررورلىق اكتىلەردىڭ ءجيى ورىن الۋى ءوز كەزەگىندە الەمدە «يسلاموفوبيا» تۇسىنىگىن قالىپتاستىردى. ءبىر فەنومەننىڭ پايدا بولۋى ەكىنشى ءبىر فەنومەننىڭ كەڭ قانات جايۋىنا تۇرتكى بولۋدا.

كەز كەلگەن ءدىندى ءبىر قىرىنان عانا تانىپ، قاتاڭ تۇردە ۇستانۋ سالدارىنان ءدىني راديكالدىق كوزقاراستىڭ پايدا بولاتىندىعىن الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىر. مىسالى، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىندە راديكالدى بۋدديستەر تاراپىنان باسقا ءدىن وكىلدەرىن قىسپاققا الۋ، اسىرەسە مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ مەشىتتەرىن، ءۇي-جايلارىن ورتەپ، وزدەرىن شەت قاقپايلاۋ وقيعالارى شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى جاريالانۋدا. اقش ەلىندە حريستيان ءدىنىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان پروتەستانتتىق راديكالدى يدەولوگيا ارەكەت ەتسە، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە كاتوليكتىك راديكالدى كوزقاراستار دا جوق ەمەس. قاي دىندە بولسىن ءدىني راديكالدى يدەولوگيانىڭ كەز كەلگەن ەلدىڭ قالىپتاسقان ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرىنە، مورالدىق-رۋحاني قۇندىلىقتارىنا، جالپى العاندا قوعامنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا توندىرەر قاۋىپى زور.

يسلام ءدىنى – بارشا حالىقتى بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرۋشى بەيبىتشىلىك ءدىنى. وكىنىشكە قاراي، الەم ساحناسىندا يسلام، مۇسىلمان اتىن جامىلعان لاڭكەستىك ۇيىمدار مەن توپتار يسلام ءدىنىن قول شوقپارعا اينالدىرۋ ءۇردىسى كورىنىس بەردى. 2014 جىلدىڭ قاراشا ايىندا استانادا وتكەن قاۋىپسىزدىك ورگاندارى جەتەكشىلەرى مەن تمد-نىڭ ارنايى قىزمەتتەرى كەڭەسىنىڭ 37-وتىرىسىندا قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆتىڭ «يسلام مەملەكەتى» ۇيىمىنداعى قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 300 ادامنان اسادى جانە ونىڭ جارتىسى – ايەلدەر» دەگەن مالىمدەمەسى ءدىني راديكالدى اعىمداردىڭ ارباۋىنا تۇسكەن وتانداستارىمىزدىڭ از ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ەلىمىزدە ءدىني راديكالدى كوزقاراستى ۇستانۋشىلار توبىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراماس بىرنەشە سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلارى بار. جەتپىس جىل بويى رەسەيدىڭ بوداندىق ساياساتى سالدارىنان ءدىني ساۋاتى تايازدانعان حالقىمىزدىڭ مادەني جانە ءدىني، جالپى العاندا رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ ارتۋى ەلىمىزدە ءدىني راديكالدى كوزقاراستى ۇستانۋشى ادامدار توبىنىڭ قالىپتاسۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىردى. بۇل ىشكى فاكتور – ەلىمىز ءوز الدىنا تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، بەلگىلى ءبىر جاستار توبىنىڭ ءوز بەتتەرىنشە پاكىستان، ساۋد ارابياسى جانە ت.ب. ەلدەردە ءدىني ءبىلىم الىپ وتانىمىزعا ورالۋى، سونىمەن قاتار ءدىني سۇراقتار مەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەۋشىلەردىڭ راديكالدى يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋشى ينتەرنەت-سايتتار مەن بەينە روليكتەردىڭ ارباۋىنا ءتۇسۋى سىندى بىرنەشە سىرتقى فاكتوردىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولدى.

يسلام ءدىنىنىڭ پارىزدارىن ورىنداۋعا شىن ىقىلاسىمەن نيەتتى كەيبىر مۇسىلمان باۋىرلارىمىز وزدەرىنىڭ تەرىس اعىم جولىنا قالاي كەتىپ قالعاندارىن اڭعارا الماي جاتادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا سوتتىڭ شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمدار قاتارىنان ەلىمىزدە كەڭىنەن تانىمال «تابليعي جاماعات» پەن «ات-تاكفير ءۋال-حيدجرا» ۇيىمدارى ورىن الادى. كەيبىر يسلامي راديكالدى اعىمداردىڭ ءوز يدەلوگياسىن ناسيحاتتاۋ جولىندا بىرنەشە ساتىلى ءادىس-تاسىلدەرىنە توقتالىپ وتسەك:

ءبىرىنشى ساتىدا، يسلام دىنىندە بەلگىلەنگەن قۇلشىلىقتى ورىنداۋدى ماقسات ەتكەن ادام قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر «جاماعات» قاتارىنا اقىرىنداپ تارتىلا باستايدى. كوبىنە كوپ مۇنداي «جاماعاتتار» قاقپاندارىنا جاڭادان ناماز وقۋدى باستاعان، دىننەن تەك ءۇستىرت قانا حابارى بار ادامدار ءتۇسىپ جاتادى. قارماعىنا ءبىر ىلىنگەن ادامدى ۋاعىزدار ارقىلى اينالاسىنا توپتاستىرا باستايدى.ۋاعىزداردىڭ باسىم كوپشىلىگى و دۇنيەنىڭ بار جاقسىلىقتارىنا ارنالعان جانە سول باقىتقا كەدەرگى بولاتىن بۇل دۇنيەدە كوپ نارسەنى تارك ەتۋ قاجەت. مىسالى، مۋزىكا تىڭداماۋ، تەلەديدار كورمەۋ دەگەن ۇستانىمدار جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىيۋ پرينتسيپىنە اينالا باستايدى.

ەكىنشى ساتىدا، كۇندەلىكتى ومىردە «اناۋ بولمايدى»، «مىناۋ بولمايدى»، «ول دۇرىس ەمەس»، «مىناۋ دۇرىس» دەگەن سىندى تىيىمدار مەن سىنداردىڭ كوبەيۋى قورشاعان ورتادا، ياعني وتباسى، تۋىستارى، دوستارى، تانىستارى اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەرگە بوي الدىرا باستايدى. قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ شاريعاتقا مۇلدەم ساي كەلمەيتىندىگى ءسوز بولادى. بۇل ساتىدا ءدىندى ۇستانۋ مەن ونىڭ شارتتارىن ورىنداۋ بارىسىندا اگرەسسيالىق قىسىم باسىمدىلىق تانىتىپ، كوبىنەسە يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى تەرەڭ مازمۇنىنان گورى اتريبۋتيكالىق ارەكەتكە كوپ كوڭىل بولىنەدى. مىسالى، بالاق قىسقارتۋ، ساقال قويۋ (بۇل جەردە جاس مولشەرى، جاراسۋ نەمەسە جاراسپاۋ ماسەلەسى نازاردان تىس قالادى), ءدىني قۇقىقتىق ماسەلەلەردى ەسكەرمەستەن «سۇننەت» دەگەن جەلەۋمەن ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ايەل الۋ جانە قالاعان ۋاقىتتا تالاق قىلۋ، ياعني وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالماۋ ماسەلەسى قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىرۋدا. جوعارىدا اتالىپ وتكەن مىسالدار سالدارىنان سول ادامنىڭ نەمەسە ادامدار توبىنىڭ قوعامنان وقشاۋلانۋ ءۇردىسى ورىن الادى. وزدەرىنىڭ «تازا يسلامي» ارەكەتىن قولداماعان ورتاعا، زايىرلى مەملەكەت ءپرينتسيپىن ۇستانعان بيلىك ورگاندارىنا دەگەن وشپەندىلىك سەزىمىن تۇتاتىپ، ولاردى «كاپىرگە» شىعارۋ تۇسىنىگى قالىپتاسادى.

ءۇشىنشى ساتىدا قوعامنان وقشاۋلانۋ ارەكەتى ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، ءوز ەلىنەن باسقا شاريعاتپەن امال ەتۋشى مەملەكەتكە قونىس اۋدارۋ، ءدىن جولىندا ايانباي كۇرەسۋ ماسەلەسى ماقسات بولىپ العا قويىلادى. ەندىگى كەزەكتە ول ادام ءوزى سىڭىرگەن ءدىني راديكالدىق يدەلوگياسىن تاراتۋعا بارىنشا ات سالادى. وسىنداي ارەكەتتەر سالدارىن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنەن كورىپ وتىرمىز.

راديكالدىق يدەولوگيانىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى قوعام ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ول قوعامدا ۇلتارالىق، دىنارالىق ارازدىقتى قوزدىرىپ، بىرلىك پەن ىنتىماققا نۇقسان كەلتىرەدى. رۋحاني قۇندىلىقتار شەتكە ىسىرىلا باستايدى.

ب.المۋرزاەۆا،

مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا مونيتورينگ ءبولىمىنىڭ جەتەكشى ساراپشى قىزمەتكەرى.

اباي.kz