Júma, 29 Nauryz 2024
Dey saldym-au 26424 21 pikir 5 Sәuir, 2017 saghat 21:07

 Apta kýnderin parsysha emes, qazaqsha atau kerek

Biz bala kezimizde әkemiz ýide otyrudy bilmeytin. Biraq aptada bir kýn ýide bolatyn. Ony demalys kýn dep oilasanyz qatelesesiz, óitkeni shopandarda demalys kýni degen mýlde bolmaydy. Áyteu әkemiz ýide bolyp, aty arqa jazyp tynyghyp qalatúghyn.

Atyn erttep attanyp ketse-daghy, kesh batqanyna, týn basqanyna qaramay ýige qonagha keletini taghy bar edi. Oigha shópke eki aptagha ketetini basqa әngime. Keyin es bilgen song týsingenimiz ol «ekinshi kýn» bolyp shyqty. Býgin sәtsiz kýn dep ýide bolatyn, bizding ýige syrttan da adamdar kelmeytin. Olar da ýilerinen shyqpaytyn. Dala zany solay shyghar kim bilsin...

Aytayyn degenim osy aptanyng ataularynyng nege qazaqsha ataulary joq? Biletin qazaqsha apta kýnderining atauy: Birinshi, ekinshi, ýshinshi, tórtinshi, besinshi, altynshy jәne jetinshi kýnder. Mine tamasha, búghan dauym da joq.

Mening dauym: dýisenbi, seysenbi, sәrsenbi, beysenbi, júma, senbi jәne jeksenbi kýnderine. Búlardy qashan ýirengenim esimde joq, biraq bir bilerim óte kesh ýirendim. Óte kóp qateleskenim de naqty esimde. Búrynghy birinshi, ekinshi әri ýshinshim qayta artyq bolyp túratyn. Áli de sol oidamyn. Sonday-aq búl kýnder bizge parsy tilinen engendigin týgelge derlik bilemiz. Tәuba tәuelsiz elmiz endi nege qazaqsha apta kýnderining ataulary bolmasqa... qazaqsha bolsa qanday tamasha bolar edi. Basta aitqanymday  birinshi, ekinshi әri ýshinshi t.b. ataulary atala berse sóz joq. Ózgertu qajet bolsa tәuelsizdikting 25 jyldyghyna oray ózgertu kerek pe edi. Mening de azamat retinde úsynysym bar. Ony keybir elderding apta ataularyn ataghan song úsynarmyn.

Aghylshynsha:  

Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday, Saturday, Sunday.

Oryssha:

Ponedeliniyk, Vtorniyk,Sreda, Chetverg, Pyatnisa, Subbota, Voskresenie.

Týrikshe:

Pazartesi, Saly, Sharshamba, Pershembe, Júma, Júmartesi, Pazar. Týrikshege de parsy arab tilderinen bir eki atau engendigin kórip otyrsyzdar.

Bizding birinshi, ekinshi әri ýshinshimizge eng sәikes keletin arab apta ataulary. Biraq olardyng aptalyq kýn reti mýlde ózgesheleu.

Arapsha: Yaumýl әhad (jetinshi), Yaumýl isnәin (birinshi), Yaumýs sýlәsәә (ekinshi), Yaumýl әrbiyghә (ýshinshi), Yaumýl hamis (tórtinshi) Yaumýl júmghә (besinshi) Yaumýs sәbt (altynshy).

Apta ataularyn atap paydalanu Saturn, Kýn, Ay, Mars, ypiyter, Sholpan, Merkuriy siyaqty 7 aspan denesining belgili boluyna baylanysty payda boldy delinedi. Osy denelerdi apta kýnimen ataytyn el Mongholiya. Olargha Tiybetterden kelgen bolar. Davaa (ay), Myagmar (mars), Baasan (sholpan), Byamba (saturn) jәne t.b.-lar

Jeti týs, jeti nota syqyldy jeti kýn de Úly jaratushynyng syilyghy. Atam qazaq osyghan úqsatyp jeti ata, jeti qazynany qalyptastyrghan joq pa?. Sondyqtan qazaqy ataulary bolsa degen oy meni, bizdegi ataulardyng parsysha ekenin bilgennen keyin bastalghan edi. Osyny key bauyrlaryma da aqtarghan bolatynmyn. Jeti aspan denesin qoldanbay-aq qoyalyq, tól atau bolsa degen arman. Joghary da aitylghanday birinshi, ekinshi әri ýshinshimiz óte tamasha. Al qaytken kýnde atau qosar bolsaq mening úsynysym, әr qazaqtyng janynday jaqsy kórip sýietin «Jylqy» ataularyn atar edim.

Mysaly:

Birinshi kýn – Qúlyn

Ekinshi kýn – Tay

Ýshinshi kýn – Qúnan

Tórtinshi kýn – Dónen

Besinshi kýn – Besti

Altynshy kýn – At

Jetinshi kýn – Azat (azattyqqa oray) azat kýni atauy da qoldanysta bar ekenide qaperlerinizde bolar.

Jә, basqasyn qaryq qylyp, osy qaldy ma nemese kirme sózding barlyghyn ózgertu mýmkin be deushiler de tabylar. Ol emes mәsele, jattaghan, ataghan әrbir sózimizben ataularymyz sanamyzdyng týbine sinisse, núr ýstine núr bolmaq. Sol ýshin de mening tandauym jylqy ataularyna odaqtasty.

Jaratushy Jalghyz IYem el júrtymdy bayandy ete kór!

 

Ábdikәrim Berikbay GERMANOGhLY

Abai.kz

         

 

 

 

 

21 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610