Túrsyn Júrtbay. «Qazaq qalam qayratkerlerine» (jalghasy)
Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
http://abai.kz/post/50997
Búl – Qazaq avtonomiyaly respublikasyndaghy baspasóz oryndaryna, endi-endi ghana sóz ónerining tizgininen ústaghan «kedeyshil aqyndargha» tikeley qyr kórsetu bop kórindi. Baybalam sayasy jalagha úlasyp, «Tashkentte búrynghy «Alash» jazushylary jinalyp, keneske qarsy top qúrdy» – desip aighaylasty. Ózge-ózge emes «Sholpannyn» baghytyn týsinip, ózi de aralasugha beyil bildirgen Sәken Seyfullin de «qyryn qarady». Biz, búl ashyq hattyng Múhtar ómirine baylanysty aldaghy uaqytta san mәrte tilge tiyek bolatynyn eskerip, tolyq maghlúmat alu ýshin qysqartpay, týgeldey beremiz. Sonday-aq Múhtardyng «kesirli» pikirlerin bilu de kerek qoy:
«QAZAQ QALAM QAYRATKERLERINE»
(Ashyq hat)
Ádebiyetting bir sýienetin dingegi gazet-jurnal ekendigin búl kýnde júrttyng bәri de úqqan. Dausyz hahiqat ekenin bәrimiz de moyyndaymyz. Gazet-jurnal jalpy әdebiyetpen qosylghan jerde elding qisyghyn týzeytin, týzu-tersin kórsetetin aina, oiy menen kónilin bilim jaryghyna qaray aidaytyn aidaushy ekenin de tegis úghamyz.
Biraq qazaq baspasózi shygha bastaghynyna birtalay zaman bolsa da dәl aitylghan tәrbiyening mindetin atqaryp, oidyng bitimi men ruhyn ózi úghyp, ózining betimen ruhyn elge ýnemi úghymdy qylyp, týzu jolmen aumay jýrip otyrghan gazet-jurnal kóp boldy dep aita almaymyz. Búl syndy kóteretin tolymdy jalghyz gazet «Qazaq» edi. Onyng ómiri úzyn bolghan joq. Odan keyingi shyqqan gazet-jurnal bolsa kóbinese bir qalypta túra alghan joq: ne basyndaghy adamy auysady, ne zamany auysady, kóbining ómiri tipti bolymsyz, qysqa bolady. Sonymen tәuir sózding qadirin úghyp, qúlaghyn týrip qalghan qazaq bәrinen de qana júta almady, әdebiyetting tәuir búiymdaryn kóksep otyr.
Búl aitylghan sóz bizding baspasózding úiqyn-túiqyn bolyp, jóndep shygha almay jýrgen bir dәuirine tiyisti bolsa, osy songhy bir-eki jyldyng ishinde taghy bir dәuir tuyp otyr. Búl baspasózding basyluy kýsheygen uaqyt deuge bolady. Biraq qalyng qazaqtyng tilegine kelgende búl sany bar, sapasy joq sózderge úqsaydy. Óte kóp, óte qiyn jana sózder sóilenip jatyr. Solardyng әdebiyet arqyly birde-biri qazaqtyng miyna kirip, ruhyna sindi me? Singen joq. Sinbey, búl sózder súiyqtyq qylyp otyr. Elding qyshuly jerin tauyp, ózining kerek bolarlyq ornyn bilmegendikten, oqushyny taba almay otyr.
Sondyqtan bizding osy kýngi baspa sózimizden arzan sóz joq. Búl arada el birjolata baspasózdi oqy bilmeydi, nadan, sóz qadirin әli úqqan joq dep eldi orynsyz kinәlaudyng qisyny joq.
Ejelden jazu zany – әrbir jazushy ózine layyqty oqushy tabu kerek. Árbir әdebiyet, retti әdebiyet bolam dese sol oqushynyng audanyn ýlkeytu kerek. Sondyqtan jazushynyng mindeti: ol nege qyzyghady, neni kókseydi qanday ruhy bar, sony úghyp alu ham soghan layyqtap sózin jazu.
Bizding osy kýngi gazetterimizdi alsaq – keybiri búl sharttardan birjolata taza bolyp aman túr. Keybirining kim ekeni belgisiz. Kóbi ary-beri sandaluda. Sondyqtan gazetterden qazirgi uaqytta júrttyng kóbi jamandau qazaq minezinde ósekshildikting saldary: búl jerde gazet te el ruhyna jaqyndaydy. Sondyqtan ol bólimning oqushysy bar.
Onyng ýstine, ózge kishilikti qoya túrghanda, qazirgi keybir baspasózder de kórine, qazaqtyng maqtanshaqtyghy shyghatyn boldy. Búl әdet oqushy jiidyng ornyna kóp júrtty baspasózden jiyrentip barady. Osy aitqannyn bәri de әdebiyetting elge tәrbie bere almay, iә ruhyna jaqynday almay jýrgendigining belgisi.
Biraq osymen qatar elding qazirgi tilegine, әdebiyetten izdeytin bólimine (sprosyna) qarasaq, ol belgili: ashyq, dúrys bir-aq tilek bolyp otyr. Qazir de qaladaghy oqyghan tobyn bylay qoyyp, qyrdyng kópshiligin alsaq ta, solardyng osy kýngi izdeytini taza әdebiyetting búiymdary ekeni dausyz.
Erteden aityp jýretin bir sóz bar: qazaq jaratylysynda belletrist degen. Búl qazaqtyng qay zamanyna bolsa da qisyndy sóz. Osy kýnderde múnyng shyndyghyn kórip otyrmyz. Taza әdebiyetke ósip kele jatqan qazirgi qúmarlyq osynyng saldary.
Sondyqtan shyghyp jatqan gazetterding búnday isterge jamandau men maqtaudan qoly tiymeytin bolsa olargha betinnen jarylqasyn dep, әdebiyet bólimi bar jurnaldarda elding әlgi tileginde eske alyp, taza әdebiyet audanyndaghy sózderdi jazuy jas jazushylardyng mindeti.
Búl aitylghandardan basqa ekinshi bir mәsele – qazaq әdebiyetining neshe týrli ýlgisi bolsa da әli qalypqa týsip bir tәrtipke salynghan joq, soghan harkimning pikirin bilip, taza әdebiyetke bir jol salu, bet týzeu de býgingi kýnning qaryzy siyaqty. Búl jerde kómekshi bolu – taghy da bizding jazushylardyng mindeti.
«Sholpannyn» betinde osy aitylghan sózderdi iske asyramyz ba degen ýmitpen basqarma, jurnaldyng ilim ham әdebiyet bólimderine layyqty maqalalardy jiberip túruyn qazaq jazushylarynan súraydy.
Basqarma atynan Múhtar Áuezov».
Pikirlerding bәri de oryndy. Biraq tyrnaq astynan kir izdegender ýshin Múhtardyng «taza әdebiyetke» shaqyruynyng ózi qylmys edi. Óitkeni, sayasattan, qoghamnan tys óner bolmaq emes. Ol – tek kedeylerding mýddesin qorghau tiyis. Sondyqtan, proletariat mәdeniyetin – proletariattar ghana jasau kerek. Qalghandary «jolbiykeler». Ol «jolbiykelerdin» qataryna – Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Jýsipbek Aymauytov, Maghjan Júmabaev, Múhtar Áuezov, Daniyal Ysqaqov, Jansha Dosmúhamedov, Qoshke Kemengerov qosyldy. Jiyrma segizinshi jyldary búlardyng tobyna Beyimbet pen Iliyas, otyz ekinshi jyl Sәken de ilindi. Al naghyz kenes jyrshylarynyng әdebiyet tarihynda aty qalghandary biren-saran ghana. Sonday-aq, Múhtardyng «Qazaq» gazetin ýlgi retinde ústauyn «Alashty» qayta tiriltuge tyrysqan «tózbeytin beybastyqqa» sanady.
Múnyng barlyghy, әriyne, ótken ómirding janghyryghy. Uaqyttyng tylsymynda túnshyghyp qalghan «baybalamdardyn» qazir zalalsyz bop kóringenimen de, kezinde olar talay taghdyrdyng tas-talqanyn shygharyp, asqyna-asqyna aqyry «jolbiykelerdin» birazyn atu jazasyna kesip tyndy. Biraq jiyrma bes jastaghy әli ómir soqqysyn kórmegen, mesi qaytpaghan jigitting alabúrtqan kónili qayrat-jigerge, ýmitti armangha toly edi.
(jalghasy bar)
Abai.kz
