- Ázimbay agha, «Qazir ýshinshi dýniyejýzilik soghys jýrip jatyr. Búl - ruhany soghys» degen ediniz. Múnyng naqty kórinisterin aita alasyz ba?

- Ázimbay agha, «Qazir ýshinshi dýniyejýzilik soghys jýrip jatyr. Búl - ruhany soghys» degen ediniz. Múnyng naqty kórinisterin aita alasyz ba?

- Tarihtan biletinimizdey, ótken ghasyr­dyng birinshi jartysynda birinshi jәne ekin­shi dýniyejýzilik soghys boldy. Búl memle­ketterding ózara odaqtasyp, terriy­toriya­gha talasy edi. Kóp resurstar paydala­nyldy, talay adam qyryldy. Odan arada biraz uaqyt ótti. Qazir órkeniyet damyghan kezen­de, qúndylyqtar soghysy jýrip jatyr. Yagh­ny qay din óktem bolady. Búl - ruhany soghys. Múnyng biraz dәlelderin keltireyin. Men osy jyldyng basynda Ontýstik Korey elin­de ghylymiy-praktikalyq seminarda bol­dym. Songhy 50 jylda búl elding ekonomika­sy qarqyndy damydy. Oghan qosa, batystyng ozyq ýlgileri keldi. Onymen birge protes­tant dini kire bastady. Aghylshyn tilining qajettigi tuyndady. Batystyq ozyq ýlgiler­di mengeru ýshin aghylshyn tilin mengeru ke­rek boldy. Biznes jasau ýshin aghylshyn ti­lin bilu qajettiligi tudy. Protestant dini­ning yqpaly kýsheydi. Búl Korey halqynyng 40 payyzdan astamyn ghasyrlar boyy qalyptasqan dininen, saltynan, mәdeniyeti­nen aiyrdy. Eger mәdeniyetting dingegi din der bolsaq, koreylikter óz dingegin әlsiretip aldy. Qazir olarda eki din, yaghny eki týrli mәdeniyet qalyptasqan. Dininen airyla bas­taghan koreylikter endi tilin, saltyn, mәdeniyetin saqtap qalugha kýsh salyp jatyr. IYilip izettilik kórsetip túratyn koreylik jastar últtyq mәdeniyetin joghalta basta­ghan. Búghan sol elde metrogha mingende kóz jetkizdim. Oryndyqqa jayghasqan, shashta­ryn qyzyl-jasylgha boyap alghan bir top jastar qasynda túrghan qarttargha oryn bermedi. Bir jaghynan, tang bolsam, ekinshi jaghynan yza boldym. Qarttardan «nege jastar oryn bermeydi?» dep súradym. Olar «songhy 15 jylda osynday jastar qa­tary kóbeydi» dep qynjylystaryn jasyra almady. Múnday jaghday býgingi tanda Qy­tay elinde de kórinis tauyp otyr. Buddister men protestanttardyng arasy jer men kóktey. Solay bola túra, biznespen aina­lys­qan qytay shoqynady. Oqyghan qytay shoqynady. Órkeniyetke úmtylghan qytay shoqynady. Óitkeni protestanttyq etika­men, protestanttyq mәdeniyetpen órkeniyet­ke tez jetemiz dep oilaydy. Búl - protes­tant­­tyq iydeologiyanyng jemisi. Býgingi tanda Qytaydyng 20 payyzdan astam halqy pro­testant bolyp ýlgergen. Al 20 payyz qytay degeniniz az emes. Búryn batystan saqtanu kerek bolsa, endi shyghysqa da bayyppen qaraugha tura keledi. Sondyqtan biz tilimizge, dinimizge, salt-dәstýrimizge, mәdeniyetimizge berik boluymyz kerek. Batystyq ozyq ýlgi­lerdi tek әleumettik jaghdayymyzgha payda­langhanymyz jón. Biraq batystyq mәde­n­iyet­ting elimizde etek jangyna jol bermeuge tiyispiz.

- Biz osy soghysta qanday ról atqaryp otyrmyz? Qazaq eli osy maydangha qanday da bir yqpal ete ala ma? Jenilmes ýshin qazaq qanday iydeologiyany ústanuy kerek dep oilaysyz?

- Biz ýrdispen jýrip otyrghanymyz dú­rys. Biz qanday da bir yqpal jasau ýshin emes, memleket bolyp, últ bolyp saqtalyp qalu ýshin júmys isteuimiz kerek. Memleket qalyptastyrudyng әr kezenining júmysyn tiyanaqty etip bitirip alghanymyz dúrys. Memleket qúru kezeni bitti. Endi tolyqtay memlekettik tilge kóship aluymyz qajet. Ol ýshin qazaq sanynyng payyzdyq ýlesi býgin­giden (64% - ten) kóp boluy kerek. Qazaq últynyng sany jetkilikti bolghanda, til mәse­lesi de óz-ózinen sheshiletin bolady. Aza­mat­tardyng memlekettik tilge degen kózqa­rasy ózgeredi. Qazaq tiline qarsy toptar bolsa da, biraq olardyng qoghamda qanday da bir yqpaldy róli bolmaydy. Olar qoghamdyq pikir qalyptastyra almaydy. Búl kezde qazaq tilin bilmegender qoghamda shettep qala beredi. Memlekettik tilge qajettilik tughan kezde til mәselesimen qa­tar birynghay últ mәselesi de ong sheshim taba­t­yn bolady. Qazaq halqyna tóngen taghy bir qauip - ol diny fundamentalizm. Ol da qazaqtyng tilin, dilin, qazaq ruhaniya­tyn syrttatatyn, qazaqtyng tól islamyn joqqa shygharatyn bóten iydeologiya.

Negizgi memlekettik iydeologiya tildi, salt-dәstýrdi saqtap qana qoymay, onyng odan әri nyghaya týsuine júmys isteui tiyis.

- Qazaq eline osy ruhany soghystan qanday qauip bar?

- Jalpy, qazaq halqynyng ruhy myqty. Men múny qazaq bolghanym ýshin aityp otyrgham joq. Qazaq úzaq jyldar boyy Resey bodandyghynda boldy. Orystandyru sayasatymen túnshyqtyryldy. Solay bola túra, tilin, dinin, saltyn, әdet-ghúrpyn saq­tap qaldy. Al aghylshyndardyn, fransuz­dar­dyn, ispandyqtardyng otarshyldy­ghynda bolyp, keyinnen tәuelsizdikke qol jetkizgen kóp elderding býgingi tanda óz tilderin jo­ghal­typ, aghylshyn, fransuz, ispan tilinde sóileytinin bilemiz. Aytalyq, irlandyqtar aghylshyn tiline Latyn Amerikasy memleket­terining bәri ispan tiline (braziliyalyqtar por­­tugal tiline) ótti.

Alayda mynanday protestanttyq - Qy­tay, sheyittik - Iran, músylman, biraq qazaq jerine kóz alartyp otyrghan Ózbekstan, pravoslavtyq Resey túrghanda qol qusyryp qarap otyrugha bolmaydy. Áli de bolsa Reseydin, batys elderining yqpaly zor ekenin bir sәtke úmytpauymyz kerek.

Tәuelsizdik aldyq. Memleket qúrdyq. Alghashqy ýsh-tórt jyl memleket qúru kezeni boldy. Odan song lingvistikalyq kezeng bastaldy. Búl kezende memlekettik til mәselesi basty orynda bola almady. Ýshinshi kezeng - últ integrasiyasy. Búl - ózge últtar men úlystardyng qazaqilanuy, bir últtyq iydeologiyanyng astyna birigui, birynghay últ qalyptasuy. Elimizding bar túrghyny «men osy elding azamatymyn, osy mening elim, osy mening jerim» dep Qazaq­stan­dy ghana tanuy kerek. Búl býgingi tanda kórinis tauyp ta keledi. Biraq tegim basqa bolsa da, últym - qazaq deytinder óte az. Al tórtinshi kezeng - islam dinining saltanat qúruy. Qazir elimizde islam dinining yqpaly joghary ekenin bayqaugha bolady. Jastar jappay dinge bet búryp keledi. Endi biraz jylda últ kósemderi, iydeologtary basyna sәlde baylap shyghuy mýmkin. Al olardy tyndamau mýmkin bolmaydy. Biregey jana iydentifikator payda bolady. Sen qazaq­syn, tiling qazaq jәne músylmansyn. Soghan say, ortaq mәdeniyet, túrmys-tirshilik qa­lyp­tasady. Búl - pozitivti qúbylys. Yaghny ruhany túrghyda әlsiz bolmaymyz. Alayda biz arabtanudan saq boluymyz kerek. Din men últtyq salt-dәstýrdin, últtyq erek­shelik­ting arajigin ajyratyp aluymyz qa­jet. Tildi, salt - dәstýrdi, mәdeniyetti saq­tap qalu - últ bolyp saqtalyp qaludaghy basty shart. Olay bolmaghan jaghdayda últ retinde joq bolyp ketuimiz mýmkin. Mysa­ly, bir kezderi qauym el bolghan qaraqal­paqtardan býgingi kýni 450 mynday ghana qalypty. Birazy - ózbekke, ekinshisi - týrik­men­ge, taghy biri qazaqqa sinip, solar­dyng salt-dәstýrin qabyldap, últ retinde jo­ghalyp barady.

Mening oiymsha, biz múnday jaghdaygha úryna qoymaspyz. Al onday jaghdaygha úryn­bas ýshin dinimiz ben sayasy sanagha berik boluymyz kerek. Islamnyng qazaqy qaly­byn jasap aluymyz qajet.

- Býgingi tanda ózge dinge kirgen qazaq jastarynyng qatary az emes. Siz aitqan ruhany maydanda osynday azamattardan qanday qauip boluy mýmkin?

- Qazaqta immuniytet bar. IYә, múnday qazaq jastarynyng bar ekeni ras. Búl - zandy qúbylys. Alayda olar kóp emes. Oghan qosa, olar adasqandaryn týsinip, islam dinine qaytyp jatyr. Sondyqtan adasqan jastar tarapynan qanday da bir qauip bar dep aita almaymyn. Olar - adas­qandar. IYdeologtar emes. Qauip - iydeolog­tardan. Dәlirek ait­qanda, basqa dindi nasiy­hattaushylardan keledi. Degenmen biz de qarap otyrghan joq­pyz. «Din turaly» zang bar. Zang ayasynda qara niyetti dinderding elimizde etek jangyna jol berilmeydi. Diny basqarma tarapynan da islam dinin nasihattau kýsheyip keledi. Múnyng jemisine ózimiz kuә bolyp jýrmiz. Júma namazgha jinalghan jamaghat meshitting ishi-syrtyna syimay, kóshege shyghyp ketedi. Búl - jaq­sylyq nyshany.

Qúqyq qorghau organdary tarapynan talay diny sektalardyng júmysy toqtaty­lyp, elden alastatyldy. Múnyng bәri ruha­ny kýres. Demek, ruhany kýreste jenisteri­miz de joq emes.

- Diny sektanttar astyrtyn kýres jýrgizip jýrgen ruhany soghys maydanynyng әskerleri emes pe?

- Endi baghanaghy men aitqan dinning sal­tanat qúruy kezeninde negizgi maydan islam dinindegi sektalarmen bolady. Óitkeni hriys­tiandar azayyp barady. Qazirding ózinde orystar - 22 payyz. Qanday da bir dýbir bastalar bolsa, olar birjolata ketip qaluy mýmkin. Al diny sektalar negizgi nyshan bolady. Elimizge kelgen basqa din ókilderining basty maqsaty da qazaqtardy óz senimderine tartu. Jastardyng basqa dinge kirip ketip jatqany da solardyng qara niyetterining amalgha asyp jatqanynyng belgisi. Ruhany soghysta elder birin-biri kýsh qoldanu arqyly jaulap almaydy, óz din­de­rin, mәdeniyetin engizu arqyly jaulaydy. Yaghny birinshi kezekte sanany jaulaydy. Demek, biz óz dinimizdi, salt-dәstýrimizdi, mәdeniyetimizdi nasihattaudy kýsheytip, sanamyzdy sergek ústauymyz kerek. Qazaq­stan din basqarmasynyng tereng taktikalyq jәne strategiyalyq islam taratu jospar­lary bolu qajet. Memleket kópshilik dinin qoldap, materialdyq jaghynan demep otyruy kerek.

- Songhy uaqytta hidjab jayly ekiúday pikir aitylyp jýr. Búl da ruhany kýresting bir kórinisi emes pe? Siz búl turaly ne aitasyz?

- Áriyne, әiel adamdardyng etek-jenin jauyp jýrgeni dúrys. Biraq men jogharyda aittym ghoy, biz din men últtyq salt-dәstýr­ding arajigin ajyratyp aluymyz kerek. Ilgeri zamannan-aq qazaq әielderi kiymeshek kiyip, shyt tartyp, etek-jenin jauyp jýrgen. Biraq hidjab kiygender az, paranjy kiyme­gen. Sondyqtan, mening oiymsha, uaqyt kele qazaqy islamgha kelemiz. Sol kezde dәstýrli kiyimimizben-aq әielderimiz etek-jenin jauyp jýretin bolady.

- Endi әngimemizdi mәdeny sananyng qauipsizdigine qaray búrsaq. Eki-ýsh jyl búryn Kóktó­bening naq ýstine «Bitlzge» eskert­kish ornattyq. Tayauda Djon Lennon alleyasyn ashtyq. Oghan múryndyq bolghandar - Djon Lennongha tabynu­shylar eken. Búl - jat mәdeniyetke tabynu emes pe?

- Áriyne, búl da ruhany kýresting bir kóri­nisi. Degenmen olardan qorqudyng qa­jeti joq. Biz batys mәdeniyetinen qash­pauy­myz kerek. Biraq olardyng tek ozyq ýlgilerin qabyldaghanymyz jón. Biz orys tilinen, orys mәdeniyetinen saqtanuymyz kerek. Óitkeni býgingi tanda baspasóz kenistiginde, televiziya salasynda orystardyng alyp otyrghan ýlesi basym. Áli de bolsa Reseyding yqpaly kýshti. Olar Ortalyq Aziya elderin uysynan shygharghysy kelmeydi. Óz mәde­niye­tin tyqpyshtaydy. Sondyqtan orys tili­nen, orys mәdeniyetinen bas tartuymyz ke­rek. Alayda orys tilin, orys mәdeniyetin yghystyrugha bizding shamamyz kelmeydi. Biz әzirge qauqarsyzbyz. Mәdeniyetimiz bәse­kege qabiletti bolu ýshin memleket tarapy­nan zor qoldau kerek. Al ol bizde әli de je­­tim­siz. Sol sebepti anglo-saksondyq mә­de­niyetti sýzbelep kirgize otyryp, orystar­dyng tilin, oghan qosarlanghan mýddelerin yghys­tyra alamyz. Anglo-saksondyq mәde­niyetti kirgizgende olardan ruhany azyq alu ýshin emes, pragmatikalyq maqsatpen kirgizuimiz kerek. Yaghny bizge «myna túsy qa­jet, myna jeri kereksiz» dep jaqsysy men jamanyn ajyrata biluimiz qajet. Inves­tisiyalaryn, tehnologiyalaryn alyp, olar­dyng búqara mәdeniyetinen bas tartuymyz qajet. HH ghasyrda búl iydeologiya jadidizm dep atalsa, býgin - neojadidizm. Biz әlem­dik mәdeniyetten oqshaulana almaymyz.

Qazirgi basty maqsat - orys mәdeniyeti men tilining aktualdyghyn jong.

Bizding óz strategiyamyz, taktikamyz, mә­deny sayasatymyz boluy shart. Býgingi kýnde onyng bәri orys mәdeniyetin yghys­tyru­gha júmys isteui kerek.

- Orys mәdeniyetin yghystyra­myz dep, batys mәdeniyetining yghynda ketip qalmaymyz ba?

- Orys mәdeniyeti men orys tilin yghys­tyrsaq, qazaq tili ýstemdik qúrady. Orystan qútyla sala, býgingi kýngidey bәrimiz orys­sha sóilegen siyaqty, erteng bәrimiz aghyl­shyn­sha sóilep ketpeymiz. Olarmen kýresu sonsha kýrdeli mәsele bola qoymaydy. KSRO kezinde orys tilinen, mәdeniyetinen qasha almadyq. Tipti qabyldaugha mәjbýr boldyq. IYә, olar úzaq jyldar boyy óz tili men mәdeniyetin sanamyzgha sinirdi. Ghasyr­lar boyy sanagha singen orys tili men mәde­niye­tin yghystyru onay emes. Oghan qosa, eli­miz­de әli de orys tildilerding sany basym. Ekinshiden, biz orys elimen irgeles, kórshi otyrmyz. Sondyqtan eng basty qauip - mәdeny ekspansiya solardan keledi. Eger býgingi kýngi jaghdaygha dúrys mәn bermesek, erteng orystargha jútylyp ketuimiz mýmkin. Tarihtan biletinimizdey, poskolonialdyq kóptegen elder tilinen aiyryldy. Tilden aiyrylghan song әste-әste mәdeniyetten, salt-dәstýrden aiyrylady.

Eng basty mәsele - biz batystyng mәde­niyetinen emes, protestanttyq dininen saq boluymyz kerek.

- Qazirgi tanda kóptegen firmalar men sauda ortalyqtary­nyng ataulary aghylshynsha ekenin kórip jýrsiz. Osy qanshalyqty dúrys? Búl aghylshyn tilining ýstemdigin qalaytyndardyng is-әreketi emes pe?

- Áriyne, búl dúrys emes. Múnyng bir jaghy, bizding elikteushiligimizde dep oi­lay­myn. Geosayasy kenistikte biz shaghyn subek­timiz. Lokomotiv bola almaymyz. Son­dyq­tan arbamyzdy bireuding lokomotiyvine tirkeymiz. Tek Reseyding lokomotiyvine tirke­meui­miz kerek. Amerikanyng lokomotiyvine tirkesek, adaspaymyz. Óitkeni orys órke­niye­tinen amerikalyq órkeniyet kósh alda. Demek, aldynghy kóshke ileskenimiz dúrys.

Ataugha kelgende, memleket te qarap otyrmauy tiyis. «Ataular tek qazaq tilinde boluy kerek» degen memlekettik talap boluy shart. Basqa últ ókilderi qazaqsha ataulardy aita otyryp, qazaq tiline jat­tyghar edi. Qazir kópshilik qazaqtar aghyl­shyn­sha ataulardy dúrys oqy almay, qate aitady nemese tili kelmey jatady.

Býgingi tanda әleumettik jarnamalar orys jәne qazaq tilinde jazylady. Orys tilin qabattastyrudy toqtatatyn kez jetti. Eger búlay sozbaqtap, naqty sheshim qabal­damasaq, orys tilining ýstemdik qúrghany qúrghan. Óitkeni orys últynyng sany 22 pa­yyzdy qúraydy. Oghan basqa da orys til­di­lerdi qosynyz. Yaghny qazaqtardyng sa­ny kóp bolghanymen, orys tildilerding sany basym. Demek, orys tilining qaupi ba­sym.

Alashqa aitar datym...

Ókinishke qaray, bizding elitamyz ruhaniyatshyl emes. Orys tilinde sóilegendi mәrtebe kórip, qazaq tilinen jeriydi. Búqara qazaq talapshyl boluy kerek, elita esti bolghany abzal. Últ degen tek ekonomikalyq, әleumettik, mәdeny qauymdastyq emes. Últ - mobilizasiya. Elita - stabilizator. 1916 jyly qazaqtar auyl aqsaqaldaryna erip, kóterilmeytin kóteriliske shyghyp, (elitasyn - Alash intelliygensiyasyn tyndamay) qyryldy. Aqaevtyn, Bakiyevting kezenderinde kórshi qyrghyzdardyng ekonomikasy tәuir kóterildi, biraq halyqqa sabyr jetispedi. Sol tózimdilik bizde bar bolyp shyqty. Sol dýrbelenderding әserinen qyrghyz ekonomikasy otyryp qaldy. Biraq bizding sabyrlylyq boykýiezdikke, nemqúraydylyqqa ainalmasa bolghany.

Qaldar BEK

«Alash ainasy» gazeti