- ءازىمباي اعا، «قازىر ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل - رۋحاني سوعىس» دەگەن ەدىڭىز. مۇنىڭ ناقتى كورىنىستەرىن ايتا الاسىز با؟

- ءازىمباي اعا، «قازىر ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل - رۋحاني سوعىس» دەگەن ەدىڭىز. مۇنىڭ ناقتى كورىنىستەرىن ايتا الاسىز با؟

- تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، وتكەن عاسىر­دىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىرىنشى جانە ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولدى. بۇل مەملە­كەتتەردىڭ ءوزارا وداقتاسىپ، تەرري­توريا­عا تالاسى ەدى. كوپ رەسۋرستار پايدالا­نىلدى، تالاي ادام قىرىلدى. ودان ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قازىر وركەنيەت دامىعان كەزەڭ­دە، قۇندىلىقتار سوعىسى ءجۇرىپ جاتىر. ياع­ني قاي ءدىن وكتەم بولادى. بۇل - رۋحاني سوعىس. مۇنىڭ ءبىراز دالەلدەرىن كەلتىرەيىن. مەن وسى جىلدىڭ باسىندا وڭتۇستىك كورەي ەلىن­دە عىلىمي-پراكتيكالىق سەميناردا بول­دىم. سوڭعى 50 جىلدا بۇل ەلدىڭ ەكونوميكا­سى قارقىندى دامىدى. وعان قوسا، باتىستىڭ وزىق ۇلگىلەرى كەلدى. ونىمەن بىرگە پروتەس­تانت ءدىنى كىرە باستادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىگى تۋىندادى. باتىستىق وزىق ۇلگىلەر­دى مەڭگەرۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ كە­رەك بولدى. بيزنەس جاساۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتى­لىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. پروتەستانت ءدىنى­نىڭ ىقپالى كۇشەيدى. بۇل كورەي حالقىنىڭ 40 پايىزدان استامىن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دىنىنەن، سالتىنان، مادەنيەتى­نەن ايىردى. ەگەر مادەنيەتتىڭ دىڭگەگى ءدىن دەر بولساق، كورەيلىكتەر ءوز دىڭگەگىن السىرەتىپ الدى. قازىر ولاردا ەكى ءدىن، ياعني ەكى ءتۇرلى مادەنيەت قالىپتاسقان. دىنىنەن ايرىلا باس­تاعان كورەيلىكتەر ەندى ءتىلىن، سالتىن، مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپ جاتىر. ءيىلىپ ىزەتتىلىك كورسەتىپ تۇراتىن كورەيلىك جاستار ۇلتتىق مادەنيەتىن جوعالتا باستا­عان. بۇعان سول ەلدە مەتروعا مىنگەندە كوز جەتكىزدىم. ورىندىققا جايعاسقان، شاشتا­رىن قىزىل-جاسىلعا بوياپ العان ءبىر توپ جاستار قاسىندا تۇرعان قارتتارعا ورىن بەرمەدى. ءبىر جاعىنان، تاڭ بولسام، ەكىنشى جاعىنان ىزا بولدىم. قارتتاردان «نەگە جاستار ورىن بەرمەيدى؟» دەپ سۇرادىم. ولار «سوڭعى 15 جىلدا وسىنداي جاستار قا­تارى كوبەيدى» دەپ قىنجىلىستارىن جاسىرا المادى. مۇنداي جاعداي بۇگىنگى تاڭدا قى­تاي ەلىندە دە كورىنىس تاۋىپ وتىر. بۋدديستەر مەن پروتەستانتتاردىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. سولاي بولا تۇرا، بيزنەسپەن اينا­لىس­قان قىتاي شوقىنادى. وقىعان قىتاي شوقىنادى. وركەنيەتكە ۇمتىلعان قىتاي شوقىنادى. ويتكەنى پروتەستانتتىق ەتيكا­مەن، پروتەستانتتىق مادەنيەتپەن وركەنيەت­كە تەز جەتەمىز دەپ ويلايدى. بۇل - پروتەس­تانت­­تىق يدەولوگيانىڭ جەمىسى. بۇگىنگى تاڭدا قىتايدىڭ 20 پايىزدان استام حالقى پرو­تەستانت بولىپ ۇلگەرگەن. ال 20 پايىز قىتاي دەگەنىڭىز از ەمەس. بۇرىن باتىستان ساقتانۋ كەرەك بولسا، ەندى شىعىسقا دا بايىپپەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان ءبىز تىلىمىزگە، دىنىمىزگە، سالت-داستۇرىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە بەرىك بولۋىمىز كەرەك. باتىستىق وزىق ۇلگى­لەردى تەك الەۋمەتتىك جاعدايىمىزعا پايدا­لانعانىمىز ءجون. بىراق باتىستىق مادە­ن­يەت­تىڭ ەلىمىزدە ەتەك جايۋىنا جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز.

- ءبىز وسى سوعىستا قانداي ءرول اتقارىپ وتىرمىز؟ قازاق ەلى وسى مايدانعا قانداي دا ءبىر ىقپال ەتە الا ما؟ جەڭىلمەس ءۇشىن قازاق قانداي يدەولوگيانى ۇستانۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ءبىز ۇردىسپەن ءجۇرىپ وتىرعانىمىز دۇ­رىس. ءبىز قانداي دا ءبىر ىقپال جاساۋ ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت بولىپ، ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. مەملەكەت قالىپتاستىرۋدىڭ ءار كەزەڭىنىڭ جۇمىسىن تياناقتى ەتىپ ءبىتىرىپ العانىمىز دۇرىس. مەملەكەت قۇرۋ كەزەڭى ءبىتتى. ەندى تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلگە كوشىپ الۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن قازاق سانىنىڭ پايىزدىق ۇلەسى بۇگىن­گىدەن (64% - تەن) كوپ بولۋى كەرەك. قازاق ۇلتىنىڭ سانى جەتكىلىكتى بولعاندا، ءتىل ماسە­لەسى دە ءوز-وزىنەن شەشىلەتىن بولادى. ازا­مات­تاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقا­راسى وزگەرەدى. قازاق تىلىنە قارسى توپتار بولسا دا، بىراق ولاردىڭ قوعامدا قانداي دا ءبىر ىقپالدى ءرولى بولمايدى. ولار قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرا المايدى. بۇل كەزدە قازاق ءتىلىن بىلمەگەندەر قوعامدا شەتتەپ قالا بەرەدى. مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋعان كەزدە ءتىل ماسەلەسىمەن قا­تار بىرىڭعاي ۇلت ماسەلەسى دە وڭ شەشىم تابا­ت­ىن بولادى. قازاق حالقىنا تونگەن تاعى ءبىر قاۋىپ - ول ءدىني فۋندامەنتاليزم. ول دا قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، قازاق رۋحانيا­تىن سىرتتاتاتىن، قازاقتىڭ ءتول يسلامىن جوققا شىعاراتىن بوتەن يدەولوگيا.

نەگىزگى مەملەكەتتىك يدەولوگيا ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى ساقتاپ قانا قويماي، ونىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسۋىنە جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.

- قازاق ەلىنە وسى رۋحاني سوعىستان قانداي قاۋىپ بار؟

- جالپى، قازاق حالقىنىڭ رۋحى مىقتى. مەن مۇنى قازاق بولعانىم ءۇشىن ايتىپ وتىرعام جوق. قازاق ۇزاق جىلدار بويى رەسەي بوداندىعىندا بولدى. ورىستاندىرۋ ساياساتىمەن تۇنشىقتىرىلدى. سولاي بولا تۇرا، ءتىلىن، ءدىنىن، سالتىن، ادەت-عۇرپىن ساق­تاپ قالدى. ال اعىلشىنداردىڭ، فرانتسۋز­دار­دىڭ، يسپاندىقتاردىڭ وتارشىلدى­عىندا بولىپ، كەيىننەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كوپ ەلدەردىڭ بۇگىنگى تاڭدا ءوز تىلدەرىن جو­عال­تىپ، اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان تىلىندە سويلەيتىنىن بىلەمىز. ايتالىق، يرلاندىقتار اعىلشىن تىلىنە لاتىن امەريكاسى مەملەكەت­تەرىنىڭ ءبارى يسپان تىلىنە (برازيليالىقتار پور­­تۋگال تىلىنە) ءوتتى.

الايدا مىنانداي پروتەستانتتىق - قى­تاي، شەيىتتىك - يران، مۇسىلمان، بىراق قازاق جەرىنە كوز الارتىپ وتىرعان وزبەكستان، پراۆوسلاۆتىق رەسەي تۇرعاندا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ءالى دە بولسا رەسەيدىڭ، باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپالى زور ەكەنىن ءبىر ساتكە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

تاۋەلسىزدىك الدىق. مەملەكەت قۇردىق. العاشقى ءۇش-ءتورت جىل مەملەكەت قۇرۋ كەزەڭى بولدى. ودان سوڭ لينگۆيستيكالىق كەزەڭ باستالدى. بۇل كەزەڭدە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى باستى ورىندا بولا المادى. ءۇشىنشى كەزەڭ - ۇلت ينتەگراتسياسى. بۇل - وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ قازاقيلانۋى، ءبىر ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ استىنا بىرىگۋى، بىرىڭعاي ۇلت قالىپتاسۋى. ەلىمىزدىڭ بار تۇرعىنى «مەن وسى ەلدىڭ ازاماتىمىن، وسى مەنىڭ ەلىم، وسى مەنىڭ جەرىم» دەپ قازاق­ستان­دى عانا تانۋى كەرەك. بۇل بۇگىنگى تاڭدا كورىنىس تاۋىپ تا كەلەدى. بىراق تەگىم باسقا بولسا دا، ۇلتىم - قازاق دەيتىندەر وتە از. ال ءتورتىنشى كەزەڭ - يسلام ءدىنىنىڭ سالتانات قۇرۋى. قازىر ەلىمىزدە يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى جوعارى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. جاستار جاپپاي دىنگە بەت بۇرىپ كەلەدى. ەندى ءبىراز جىلدا ۇلت كوسەمدەرى، يدەولوگتارى باسىنا سالدە بايلاپ شىعۋى مۇمكىن. ال ولاردى تىڭداماۋ مۇمكىن بولمايدى. بىرەگەي جاڭا يدەنتيفيكاتور پايدا بولادى. سەن قازاق­سىڭ، ءتىلىڭ قازاق جانە مۇسىلمانسىڭ. سوعان ساي، ورتاق مادەنيەت، تۇرمىس-تىرشىلىك قا­لىپ­تاسادى. بۇل - ءپوزيتيۆتى قۇبىلىس. ياعني رۋحاني تۇرعىدا ءالسىز بولمايمىز. الايدا ءبىز ارابتانۋدان ساق بولۋىمىز كەرەك. ءدىن مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇردىڭ، ۇلتتىق ەرەك­شەلىك­تىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋىمىز قا­جەت. ءتىلدى، سالت - ءداستۇردى، مادەنيەتتى ساق­تاپ قالۋ - ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋداعى باستى شارت. ولاي بولماعان جاعدايدا ۇلت رەتىندە جوق بولىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. مىسا­لى، ءبىر كەزدەرى قاۋىم ەل بولعان قاراقال­پاقتاردان بۇگىنگى كۇنى 450 مىڭداي عانا قالىپتى. ءبىرازى - وزبەككە، ەكىنشىسى - تۇرىك­مەن­گە، تاعى ءبىرى قازاققا ءسىڭىپ، سولار­دىڭ سالت-ءداستۇرىن قابىلداپ، ۇلت رەتىندە جو­عالىپ بارادى.

مەنىڭ ويىمشا، ءبىز مۇنداي جاعدايعا ۇرىنا قويماسپىز. ال ونداي جاعدايعا ۇرىن­باس ءۇشىن ءدىنىمىز بەن ساياسي ساناعا بەرىك بولۋىمىز كەرەك. يسلامنىڭ قازاقي قالى­بىن جاساپ الۋىمىز قاجەت.

- بۇگىنگى تاڭدا وزگە دىنگە كىرگەن قازاق جاستارىنىڭ قاتارى از ەمەس. ءسىز ايتقان رۋحاني مايداندا وسىنداي ازاماتتاردان قانداي قاۋىپ بولۋى مۇمكىن؟

- قازاقتا يممۋنيتەت بار. ءيا، مۇنداي قازاق جاستارىنىڭ بار ەكەنى راس. بۇل - زاڭدى قۇبىلىس. الايدا ولار كوپ ەمەس. وعان قوسا، ولار اداسقاندارىن ءتۇسىنىپ، يسلام دىنىنە قايتىپ جاتىر. سوندىقتان اداسقان جاستار تاراپىنان قانداي دا ءبىر قاۋىپ بار دەپ ايتا المايمىن. ولار - اداس­قاندار. يدەولوگتار ەمەس. قاۋىپ - يدەولوگ­تاردان. دالىرەك ايت­قاندا، باسقا ءدىندى ناسي­حاتتاۋشىلاردان كەلەدى. دەگەنمەن ءبىز دە قاراپ وتىرعان جوق­پىز. «ءدىن تۋرالى» زاڭ بار. زاڭ اياسىندا قارا نيەتتى دىندەردىڭ ەلىمىزدە ەتەك جايۋىنا جول بەرىلمەيدى. ءدىني باسقارما تاراپىنان دا يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋ كۇشەيىپ كەلەدى. مۇنىڭ جەمىسىنە ءوزىمىز كۋا بولىپ ءجۇرمىز. جۇما نامازعا جينالعان جاماعات مەشىتتىڭ ءىشى-سىرتىنا سىيماي، كوشەگە شىعىپ كەتەدى. بۇل - جاق­سىلىق نىشانى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان تالاي ءدىني سەكتالاردىڭ جۇمىسى توقتاتى­لىپ، ەلدەن الاستاتىلدى. مۇنىڭ ءبارى رۋحا­ني كۇرەس. دەمەك، رۋحاني كۇرەستە جەڭىستەرى­مىز دە جوق ەمەس.

- ءدىني سەكتانتتار استىرتىن كۇرەس جۇرگىزىپ جۇرگەن رۋحاني سوعىس مايدانىنىڭ اسكەرلەرى ەمەس پە؟

- ەندى باعاناعى مەن ايتقان ءدىننىڭ سال­تانات قۇرۋى كەزەڭىندە نەگىزگى مايدان يسلام دىنىندەگى سەكتالارمەن بولادى. ويتكەنى حريس­تياندار ازايىپ بارادى. قازىردىڭ وزىندە ورىستار - 22 پايىز. قانداي دا ءبىر ءدۇبىر باستالار بولسا، ولار ءبىرجولاتا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. ال ءدىني سەكتالار نەگىزگى نىشان بولادى. ەلىمىزگە كەلگەن باسقا ءدىن وكىلدەرىنىڭ باستى ماقساتى دا قازاقتاردى ءوز سەنىمدەرىنە تارتۋ. جاستاردىڭ باسقا دىنگە كىرىپ كەتىپ جاتقانى دا سولاردىڭ قارا نيەتتەرىنىڭ امالعا اسىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى. رۋحاني سوعىستا ەلدەر ءبىرىن-ءبىرى كۇش قولدانۋ ارقىلى جاۋلاپ المايدى، ءوز ءدىن­دە­رىن، مادەنيەتىن ەنگىزۋ ارقىلى جاۋلايدى. ياعني ءبىرىنشى كەزەكتە سانانى جاۋلايدى. دەمەك، ءبىز ءوز ءدىنىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋدى كۇشەيتىپ، سانامىزدى سەرگەك ۇستاۋىمىز كەرەك. قازاق­ستان ءدىن باسقارماسىنىڭ تەرەڭ تاكتيكالىق جانە ستراتەگيالىق يسلام تاراتۋ جوسپار­لارى بولۋ قاجەت. مەملەكەت كوپشىلىك ءدىنىن قولداپ، ماتەريالدىق جاعىنان دەمەپ وتىرۋى كەرەك.

- سوڭعى ۋاقىتتا حيدجاب جايلى ەكىۇداي پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. بۇل دا رۋحاني كۇرەستىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟ ءسىز بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ارينە، ايەل ادامداردىڭ ەتەك-جەڭىن جاۋىپ جۇرگەنى دۇرىس. بىراق مەن جوعارىدا ايتتىم عوي، ءبىز ءدىن مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر­دىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. ىلگەرى زاماننان-اق قازاق ايەلدەرى كيمەشەك كيىپ، شىت تارتىپ، ەتەك-جەڭىن جاۋىپ جۇرگەن. بىراق حيدجاب كيگەندەر از، پارانجى كيمە­گەن. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، ۋاقىت كەلە قازاقي يسلامعا كەلەمىز. سول كەزدە ءداستۇرلى كيىمىمىزبەن-اق ايەلدەرىمىز ەتەك-جەڭىن جاۋىپ جۇرەتىن بولادى.

- ەندى اڭگىمەمىزدى مادەني سانانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاراي بۇرساق. ەكى-ءۇش جىل بۇرىن كوكتو­بەنىڭ ناق ۇستىنە «بيتلزگە» ەسكەرت­كىش ورناتتىق. تاياۋدا دجون لەننون اللەياسىن اشتىق. وعان مۇرىندىق بولعاندار - دجون لەننونعا تابىنۋ­شىلار ەكەن. بۇل - جات مادەنيەتكە تابىنۋ ەمەس پە؟

- ارينە، بۇل دا رۋحاني كۇرەستىڭ ءبىر كورى­نىسى. دەگەنمەن ولاردان قورقۋدىڭ قا­جەتى جوق. ءبىز باتىس مادەنيەتىنەن قاش­پاۋى­مىز كەرەك. بىراق ولاردىڭ تەك وزىق ۇلگىلەرىن قابىلداعانىمىز ءجون. ءبىز ورىس تىلىنەن، ورىس مادەنيەتىنەن ساقتانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا ءباسپاسوز كەڭىستىگىندە، تەلەۆيزيا سالاسىندا ورىستاردىڭ الىپ وتىرعان ۇلەسى باسىم. ءالى دە بولسا رەسەيدىڭ ىقپالى كۇشتى. ولار ورتالىق ازيا ەلدەرىن ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەيدى. ءوز مادە­نيە­تىن تىقپىشتايدى. سوندىقتان ورىس ءتىلى­نەن، ورىس مادەنيەتىنەن باس تارتۋىمىز كە­رەك. الايدا ورىس ءتىلىن، ورىس مادەنيەتىن ىعىستىرۋعا ءبىزدىڭ شامامىز كەلمەيدى. ءبىز ازىرگە قاۋقارسىزبىز. مادەنيەتىمىز باسە­كەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپى­نان زور قولداۋ كەرەك. ال ول بىزدە ءالى دە جە­­تىم­سىز. سول سەبەپتى انگلو-ساكسوندىق ءما­دە­نيەتتى سۇزبەلەپ كىرگىزە وتىرىپ، ورىستار­دىڭ ءتىلىن، وعان قوسارلانعان مۇددەلەرىن ىعىس­تىرا الامىز. انگلو-ساكسوندىق مادە­نيەتتى كىرگىزگەندە ولاردان رۋحاني ازىق الۋ ءۇشىن ەمەس، پراگماتيكالىق ماقساتپەن كىرگىزۋىمىز كەرەك. ياعني بىزگە «مىنا تۇسى قا­جەت، مىنا جەرى كەرەكسىز» دەپ جاقسىسى مەن جامانىن اجىراتا ءبىلۋىمىز قاجەت. ينۆەس­تيتسيالارىن، تەحنولوگيالارىن الىپ، ولار­دىڭ بۇقارا مادەنيەتىنەن باس تارتۋىمىز قاجەت. حح عاسىردا بۇل يدەولوگيا جاديديزم دەپ اتالسا، بۇگىن - نەوجاديديزم. ءبىز الەم­دىك مادەنيەتتەن وقشاۋلانا المايمىز.

قازىرگى باستى ماقسات - ورىس مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ اكتۋالدىعىن جويۋ.

ءبىزدىڭ ءوز ستراتەگيامىز، تاكتيكامىز، ءما­دەني ساياساتىمىز بولۋى شارت. بۇگىنگى كۇندە ونىڭ ءبارى ورىس مادەنيەتىن ىعىس­تىرۋ­عا جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

- ورىس مادەنيەتىن ىعىستىرا­مىز دەپ، باتىس مادەنيەتىنىڭ ىعىندا كەتىپ قالمايمىز با؟

- ورىس مادەنيەتى مەن ورىس ءتىلىن ىعىس­تىرساق، قازاق ءتىلى ۇستەمدىك قۇرادى. ورىستان قۇتىلا سالا، بۇگىنگى كۇنگىدەي ءبارىمىز ورىس­شا سويلەگەن سياقتى، ەرتەڭ ءبارىمىز اعىل­شىن­شا سويلەپ كەتپەيمىز. ولارمەن كۇرەسۋ سونشا كۇردەلى ماسەلە بولا قويمايدى. كسرو كەزىندە ورىس تىلىنەن، مادەنيەتىنەن قاشا المادىق. ءتىپتى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدىق. ءيا، ولار ۇزاق جىلدار بويى ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن سانامىزعا ءسىڭىردى. عاسىر­لار بويى ساناعا سىڭگەن ورىس ءتىلى مەن مادە­نيە­تىن ىعىستىرۋ وڭاي ەمەس. وعان قوسا، ەلى­مىز­دە ءالى دە ورىس تىلدىلەردىڭ سانى باسىم. ەكىنشىدەن، ءبىز ورىس ەلىمەن ىرگەلەس، كورشى وتىرمىز. سوندىقتان ەڭ باستى قاۋىپ - مادەني ەكسپانسيا سولاردان كەلەدى. ەگەر بۇگىنگى كۇنگى جاعدايعا دۇرىس ءمان بەرمەسەك، ەرتەڭ ورىستارعا جۇتىلىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، پوسكولونيالدىق كوپتەگەن ەلدەر تىلىنەن ايىرىلدى. تىلدەن ايىرىلعان سوڭ استە-استە مادەنيەتتەن، سالت-داستۇردەن ايىرىلادى.

ەڭ باستى ماسەلە - ءبىز باتىستىڭ مادە­نيەتىنەن ەمەس، پروتەستانتتىق دىنىنەن ساق بولۋىمىز كەرەك.

- قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن فيرمالار مەن ساۋدا ورتالىقتارى­نىڭ اتاۋلارى اعىلشىنشا ەكەنىن كورىپ ءجۇرسىز. وسى قانشالىقتى دۇرىس؟ بۇل اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن قالايتىنداردىڭ ءىس-ارەكەتى ەمەس پە؟

- ارينە، بۇل دۇرىس ەمەس. مۇنىڭ ءبىر جاعى، ءبىزدىڭ ەلىكتەۋشىلىگىمىزدە دەپ وي­لاي­مىن. گەوساياسي كەڭىستىكتە ءبىز شاعىن سۋبەك­تىمىز. لوكوموتيۆ بولا المايمىز. سون­دىق­تان اربامىزدى بىرەۋدىڭ لوكوموتيۆىنە تىركەيمىز. تەك رەسەيدىڭ لوكوموتيۆىنە تىركە­مەۋى­مىز كەرەك. امەريكانىڭ لوكوموتيۆىنە تىركەسەك، اداسپايمىز. ويتكەنى ورىس وركە­نيە­تىنەن امەريكالىق وركەنيەت كوش الدا. دەمەك، الدىڭعى كوشكە ىلەسكەنىمىز دۇرىس.

اتاۋعا كەلگەندە، مەملەكەت تە قاراپ وتىرماۋى ءتيىس. «اتاۋلار تەك قازاق تىلىندە بولۋى كەرەك» دەگەن مەملەكەتتىك تالاپ بولۋى شارت. باسقا ۇلت وكىلدەرى قازاقشا اتاۋلاردى ايتا وتىرىپ، قازاق تىلىنە جات­تىعار ەدى. قازىر كوپشىلىك قازاقتار اعىل­شىن­شا اتاۋلاردى دۇرىس وقي الماي، قاتە ايتادى نەمەسە ءتىلى كەلمەي جاتادى.

بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك جارنامالار ورىس جانە قازاق تىلىندە جازىلادى. ورىس ءتىلىن قاباتتاستىرۋدى توقتاتاتىن كەز جەتتى. ەگەر بۇلاي سوزباقتاپ، ناقتى شەشىم قابال­داماساق، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرعانى قۇرعان. ويتكەنى ورىس ۇلتىنىڭ سانى 22 پا­يىزدى قۇرايدى. وعان باسقا دا ورىس ءتىل­دى­لەردى قوسىڭىز. ياعني قازاقتاردىڭ سا­نى كوپ بولعانىمەن، ورىس تىلدىلەردىڭ سانى باسىم. دەمەك، ورىس ءتىلىنىڭ قاۋپى با­سىم.

الاشقا ايتار داتىم...

وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەليتامىز رۋحانياتشىل ەمەس. ورىس تىلىندە سويلەگەندى مارتەبە كورىپ، قازاق تىلىنەن جەريدى. بۇقارا قازاق تالاپشىل بولۋى كەرەك، ەليتا ەستى بولعانى ابزال. ۇلت دەگەن تەك ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني قاۋىمداستىق ەمەس. ۇلت - موبيليزاتسيا. ەليتا - ستابيليزاتور. 1916 جىلى قازاقتار اۋىل اقساقالدارىنا ەرىپ، كوتەرىلمەيتىن كوتەرىلىسكە شىعىپ، (ەليتاسىن - الاش ينتەلليگەنتسياسىن تىڭداماي) قىرىلدى. اقاەۆتىڭ، باكيەۆتىڭ كەزەڭدەرىندە كورشى قىرعىزداردىڭ ەكونوميكاسى ءتاۋىر كوتەرىلدى، بىراق حالىققا سابىر جەتىسپەدى. سول توزىمدىلىك بىزدە بار بولىپ شىقتى. سول دۇربەلەڭدەردىڭ اسەرىنەن قىرعىز ەكونوميكاسى وتىرىپ قالدى. بىراق ءبىزدىڭ سابىرلىلىق بويكۇيەزدىككە، نەمقۇرايدىلىققا اينالماسا بولعانى.

قالدار بەك

«الاش ايناسى» گازەتى