Alash Orda tarihy  kenestik kezende bir jaqty iydeologiya sarynynda jazylyp, qara kýie jaghylghany da belgili. Alash Orda mýshelerine degen senimsizdik úzaq uaqyt saqtalyp qalyp, jau kóru, mensinbeu, tipti olargha jau element dep kýdikpen qarau Kenes Odaghy qúlaghangha deyin saqtaldy.

Sayasy dýrbilenmen bastalghan HH ghasyr qazaq halqynyng basyna auyr da qayghyly qasiretterdi ala keldi jәne de býkil qazaq eli, qoghamy ýshin týrli sayasi, azamattyq baghyttardyng ózara qaqtyghysy men kýreske toly kezeng boldy. Eldegi sayasi, әleumettik-ekonomikalyq, qoghamdyq oi-pikirlerding qalyptasyp, últtyq sana-sezimining órleuine mýmkindik tuyp jәne oyanu dәuirine jol ashylghany belgili. Patshaly Reseydegi aqpan aiyndaghy tónkeris býkil imperiya aimaghyn dýr silkindirip, óz qolastyndaghy últtardyng sana sezimine tyng serpilis berdi.

Alashorda ýkimeti qúrylghan tústa eli men jerin qorghaytyn әsker mәselesine erekshe mәn bergeni belgili. Sondyqtan da «Halyq milisiyasy» degen ataumen qaruly bólimshe jasaqtaldy. Batys Alashorda da qúrylatyn jasaqtyng qúramy eki myng adam dep belgilendi. Búl turaly «Saryarqa» gazetining 1918 jyly 12 qazandaghy №57 sanynda «Oral oblysy «Alashorda» jarlyghy boyynsha Oral oblysynan eki mynnan artyq qazaq әskeri jiyldy. Búlargha  Samar komiytetinen eki myng myltyq, elu segiz pulemet, eki zenbirek, eki avtomobili alyp berildi»,- degen janalyq jazyldy. Jasaqtyng qúramyna 18 ben 30 jas arasyndaghy jastar shaqyrylyp, erikti týrde jazylu qaghidaty saqtaldy. Ásker qosyndaryn jasaqtau maqsatynda 1918 jyldyng shilde aiynda Jympityda praporshikter, Oiylda yunkerler mektebi ashyldy. Ashylghan mektepterde arnayy bilimdi búrynghy armiya ofiyserleri júmys jasady.

Alash qosyndarynyng azamat soghysy jyldaryndaghy is-әreketteri kórkem әdebiyet pen filimderge arqau boldy. Mysaly jazushy S.Múqanov Alash qosyndary turaly  «Qay kezde, qayda qúrylyp, qalay kelgenin, qayda bararyn bilmeymin, 1919 jyldyng basynda Ombygha «Alash polky» degen әskerlik qosyn keldi. Ofiyserleri de, soldattar da qazaq. Alash Orda adamdary olargha arnap sauyq-keshin úiymdastyrdy»,- dep jazdy (53 b. Múqanov S. Ómir mektebi Ekinshi kitap. – Almaty, 1953. – 376 b.).

1974 jyly rejisser M.S.Begalin «Otqa oranghan Oral» filimin týsirgeni belgili. Ókinishke oray filim әrkimderding «domalaq» aryzdarynyng kesirinen ekrangha shyqpay qaldy. Qazaqstannyng halyq әrtisi, professor  Kәuken Kenjetayúly búl filim turaly bylaysha eske alady:

- Joq! – dedim men. – Sen Alashtyng generalynyng rólin Shahan Musinge berdin. Mine, sodan. Úzyn boyly әdemi qazaq generaly, ýstine kiygeni sap-sary altyndatqan súr shiyneli, basta súr qarakýlden papaq, ayaghynda jaltyraghan qúrym etik, belinde kýmis jalatqan qylysh, komandarm Frunzemen jekpe-jek sóilesuge keledi. Ony kórgen Frunzening ózining zәresi úshyp, sóilese sózinen janylghanday, sypayy qarsy alady. Ekeuara әngimeleskende, birin-biri arystansha arbasyp, qazaq generaly elining erkindigin tileydi, orys komandarmy bolsa orysqa qosyluynyng jón ekenin nyqtap otyr. Áytse de qazaq generalynyng sóz tórkini terende jatyr, eldin, jerding taghdyryn aitqanda, orys komandarmy sýrine bastaydy, dәleli asa terenge bara almaydy, sóitip, eki general kelise almay tarasady. Ony kórgen bizding orysshyldar qalay seskenbey otyrsyn, «búl filim ekrangha bolmaydy», - degen qortyndygha keldi»,- dep eske alady  (220-221 b. Musin Sh. Ólen. Ómir. Óner.  Tolyq. 2-shi basylymy. – Almaty: Arys, 2013. – 280 b.) Filim 2002 jyly ghana ekrangha shyqqanymen, qazirgi uaqytta mýldem kórsetilmey jýr.

 Alashorda әskerining qúrylymy sol kezendegi orys armiyasyndaghy kazak qúramalarynday ondyq, elulik, jýzdik, bes-alty jýzdikten bir polk bolyp qúrylghan. Zertteushilerding jazuynsha Alash әskerining kiyim formasy sholaq tatar shekpen, biyik saptama etik, dóngelek jiyekti shoshaq bórik, iyqta – jýzdik nómiri kórsetilgen pagon bolghan. Ásker joryqqa aq tu ústap shyqqan. Al myna bir faktige nazar audarsaq Alashtyng Oiyldaghy atty polkining óz tuy bolghandyghyn angharamyz. Jazushy S.Múqanov respublika astanasy Orynbordan Qyzylordagha kóshken tústa Qazaq AKSR-i Kenesining V sezi prezidiumyna dayarlaghan stoldyng syrt jaghyna ilingen kóp tulardyng ishinen jasyl tugha kózimdi tiksem: «tozynqyraghan shúgha, betine arab әripimen: «Lә iylәha illa-alla, Múhamәdýn Rәsul alla» dep, ony ainala, «Jasasyn Alash avtonomiyasy!» jәne «Alashtyng Oiyldaghy atty polky» dep jazylghan. Búny men jazushylyq fantaziyadan tughyzyp otyrghan joqpyn, nemese jónsiz «qyzyq» izdep, oidan jasap otyrghan joqpyn, shyndyqta bolghan ashy faktyny ghana bolghan týrinde sipattap otyrmyn!»,- dep jazdy (139 b. Múqanov S. Esei jyldary Ýshinshi kitap. – Almaty, 1970. – 470 b.). Búl tu turaly mәlimet Moskvadaghy múraghat qorynda saqtalghan. Tu búrynghy Kenes armiyasy múrajayynda saqtalghan boluy kerek.

Batys Alashorda әskeri sol alasapyran jyldary maydan dalasynda da erlik kórsetti. Onyng jarqyn mysaly 1919 jyly 27 jeltoqsanda Batys Alashorda әskerleri Qyzylqoghadaghy Elek korpusynyng shtabyn basyp alyp, korpus komandiyri general Akutiyn, kómekshsi polkovnik Markov,  polkovnik Ershovty, 500 juyq kazaktar men ofiyserlerdi jәne bir zenbirek, 15 juyq pulemet, kóptegen vintovka, әskery qoymany qolgha týsirdi. Kazak-orystar Alashorda qosyndaryn Qyzylqoghadan yghystyru ýshin jasaghan shabuyldary sәtsiz ayaqtalyp, kazaktar qashugha mәjbýr boldy. Nәtiyjesinde Alash qosyndary jýzdegen kazakty tútqyngha aldy.

Batys Alashorda әskerining Bas intendanty atyraulyq Berkinghaly Atshybaev  boldy. Alash qosyndarynda eskadron komandiyri R.Súltanghaliyev, jýzbasylar M.Ospanov (Aqtóbe), Z.Biysenov, S.Qoshanov, horunjiylar M.Qonyrbaev (Aqtóbe), M.Kópirbaev, D.Jәnibekov, vahmister A.Bashbaev, komandir kómekshisi A.Nauatov,  vzvod komandiyri H.Áshikov, adiutant Ó.Tólebaev, Qoshanov, ofiyserler Bekmambetov, E.Ázbergenov, N.Sýneldikov (Atyrau), Ospanov, Terlikbaev, Á.Sarghojiyn, jauyngerler D.Titbaev, J.Jaqsybaev, Y.Aibekov, eriktiler Á.Múrtaziyn, Gh.Murtaziyn, O.Qarataev, barlaushy Á.Erekshov. Negizinen uәlayat milisiyasy avtonomiya qaruly kýshterining zandy qúramdas bóligi dep qarastyrugha bolady. Alash milisiyasynda S.Sarghojiyn, N.Esimhanov,  M.Esenbaev, S.Udebaev, S.Upirov (Oyyl), Á.Upirov (Oyyl), M.Esenbaev (Oyyl) qyzmet atqarghan. Atalghandar Atyrau men Aqtóbe, Oiyldan. Tarihy jaghynan alghanda Oiyl eki oblysqa da qatysty ekendigi belgili.

Ákimshildik-әmirshildik jýie túsynda gurievtik múraghat qyzmetkerleri qúzyrly organdardyng tiyisti tapsyrmasymen jinaqtaghan tizimdegi Alashordanyng jergilikti jerdegi kórnekti túlghalarynyng biri Alpan Kenjәliyev búrynghy 12 auylda oqyghan. Eki klastyq qazaq-orys mektebin bitirgen. Ol turaly Baqytjan Qarataevtyng jazuynsha Qyzylqogha poselkasyndaghy Batys Alashordanyng milisiya bastyghy alashordashy Alpan Kenjәliyev Qyzylqogha men Guriev aralyghynda Oral qalasynan aidaumen kele jatqan 34 bolishevikti atugha qatynasqan. Sol kezende qoghamdyq ómirding әrtýrli salasynda bilikti mamandardyng jetispeushiliginen tergeu-tekseru isi men sot isining ara-jigi údayy saqtala bermegen, әri soghys jaghdayyndaghy uәlayat jaghdayynda búl eki qúrylymynyng qúramynda Alpan Kenjәliyevte bolghan. Búl qúrylymda aqtóbelik E.Kópjasarov (keyin M.Shoqaymen astyrtyn hat almasyp túrghan), J.Domalanov, Q.Tótebaev boldy.

1919 jyly Batys Alashorda taratylghannan keyin bolishevikter partiyasyna ótip, kenestik mekemelerde jauapty qyzmetter atqardy. Onyng búl qyzmette boluy búrynghy alashordashylardyng kenestik organdarda kóp boluyna oray, onyng búrynghy is-әreketteri býrkemelenip keldi, Aqtóbe guberniyalyq sottyng tóraghasy, Aqtóbe okrugtyq sotynyng tóraghasy qyzmetterin atqardy. Tek 1929-1930 jylyghy partiyalyq tazalauda júmystan bosatylyp, partiyadan shygharyldy. Ol Qazaq Ólkelik partiya komiytetine jәne BKP (b) Ortalyq Komiytetine shaghymdanghanmen, ýzildi-kesildi qarsylyqqa tap boldy. Temir uezinde «Emba-nefti» mekemesinde júmys jasady. Júmys jasay jýrip partiyagha kandidatqa tirkelip, 1934 jyly Aqtóbe  oblystyq  atqaru komiytetine hatshylyq qyzmetke taghayyndalady ( 83-86 pp. Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik múraghatynyng №1227-Kratkiy ocherk istoriy Alashordy (B.Qarataevtyng jeke qory). Sol jyly qaytys bolghan. Ony qúrmetpen bauyrlastar ziratyna jerlegen. Jergilki shejireshi Ybyrash Qorqytúly óz esteliginde: «Alpan asa sauatty, tilge de sheber, qalamy jýirek,  әri isker azamat bolghan. Kóp sóilemeytin, jýzi salqyndau, sabyr iyesi adam bolatyn. 1933 jyly Aqtóbede oblystyq atqaru komiytetining jauapty hatshysy bolyp, qyzmet etip jýrgen kezinde 47 jasynda jýrek auruynan qaytys bolghan», - dep jazady (76 b. Qorqytov B. Atyrau – atamekenim –Atyrau: Aghatay, 2009, -213 b.).

Jylyoy, Rakósha aumaghynda Niyaz Mendiqúlov, Múqan Kózdekenov, Fort-Aleksandrovsk jaghynda Tәjighaly Tanqybaev bastaghan Alash qosyndary әreket etti. Aspandiyar Kenjiyn  Alashordanyng Torghay bólimshesi әskerine jigit jinau jónindegi komissiyanyng tóraghasy jәne 4-Torghay Alash polkining qúramynda qyzmet etti. Al Sәlimgerey Qaratileuov 4-Alash polki sapynda otryad basqaryp, Qostanay, Torghay dalasyndaghy bolishevikterge qarsy úrys qimyldaryna qatysty.

1920 jylghy 19-20 qantarda bolishevikter Alashordamen kelissóz jýrgizdi. Kelissóz nәtiyjesinde «Alashorda Qyrghyz (Qazaq) revolusiyalyq ýkimetimen birikti, sondyqtan Alashordanyng barlyq zandary kýshin joydy jәne olardyng býkil mýlki Kirrevkomynyng iyelegine kóshedi»,- delingen sheshim qabyldanady. Alashordadan úrystarda qoldaryna týsken qarularyn ótkizu talap etildi, sonymen birge Oral maydanyndaghy úrys qimyldary ayaqtalghangha deyin Alashorda jauyngerlerine Ýshinshi tatar pokining bir bóligi retinde qaru ústap jýruine rúqsat etildi.

Ókinishke oray bolishevikter alashordashylargha ózderi jariyalaghan 1919 jylghy keshirimdi «tarys» esterinen shygharyp jiberdi. Batys Qazaqstan oblystyq memlekettik múraghat derekterinde 1924 jyly búrynghy Guriev uezining milisiya bastyghy Habibay Áljanovty Alashorda әskerining yunkeri dep kórsetse, al Janysqaly Múqashev Guriev uezdik milisiya basqarmasynyng kómekshisi qyzmetinde jýrgende búrynghy Alashorda ofiyseri retinde júmystan shygharylghan. Oblystyq múraghat qoryndaghy 1927-28 jyldary dauys beru qúqyghyn aiyrylghandar turaly mәlimet boyynsha №2 auyl túrghyny Ázbergenov Esenbay (búrynghy ofiyser), Sýneldikov Núrsúltan (búrynghy ofiyser), kontrrevolusiyalyq, «últshyldyq» qozghalysqa qatysqandary ýshin Myrzaghaly Qúryqov, Balta Bayymbetov Qabdolla Jaqsyghúlov, Ótegen Kópenov, Imanghaly Ismaghúlov dauys beru qúqyghan shettetilgen (Atyrau oblystyq memlekettik múraghaty (AOMM),2 qor, 4-tizim, 3-is, 43 p.). Batys Qazaqstan ólkesinde oryn tepken Alashorda uaqytsha ýkimetining shabarmany bolghan Mendigerey Áshenov (1944 j. qaytys bolghan). 1922-1944 jyldary óz jeke sharuashylyghynda, «Baqsay» újymsharynda kómekshi shopan bolyp júmys istedi. Mendigerey óte ónerli, jan-jaqty bolghan jәne óz ónerin Alash jigitterining aldyn da kórsetken. Ózi de birneshe kýy shygharghan. Solardyng biri «Alash amanaty» kýiin 1970 jyldary inisi Qarasaydyng dombyrashy úly Núrmúhambetting oryndauynda Qarshygha Ahmediyarov notagha týsirgen (186 b. Kiyeli meken Baqsay-Tanday shejiresi. Ensiklopediya, Atyrau,  «Atyrau-Aqparat» baspasy, 2014, -642 bet.; 9 b. Qarasaeva J. Ómir tini – Atyrau: Aghatay, 2008. 232 b.).

...Ókinishtisi Alash qozghalysynyng qatardaghy jýzdegen qaharmandary da kónilden óship bara jatqandyghy.

Aqqaly AHMET

H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory, tarih ghylymdarynyng doktory

Abai.kz