الاش وردا تاريحى  كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىر جاقتى يدەولوگيا سارىنىندا جازىلىپ، قارا كۇيە جاعىلعانى دا بەلگىلى. الاش وردا مۇشەلەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ قالىپ، جاۋ كورۋ، مەنسىنبەۋ، ءتىپتى ولارعا جاۋ ەلەمەنت دەپ كۇدىكپەن قاراۋ كەڭەس وداعى قۇلاعانعا دەيىن ساقتالدى.

ساياسي دۇربىلەڭمەن باستالعان حح عاسىر قازاق حالقىنىڭ باسىنا اۋىر دا قايعىلى قاسىرەتتەردى الا كەلدى جانە دە بۇكىل قازاق ەلى، قوعامى ءۇشىن ءتۇرلى ساياسي، ازاماتتىق باعىتتاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى مەن كۇرەسكە تولى كەزەڭ بولدى. ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق وي-پىكىرلەردىڭ قالىپتاسىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ورلەۋىنە مۇمكىندىك تۋىپ جانە ويانۋ داۋىرىنە جول اشىلعانى بەلگىلى. پاتشالى رەسەيدەگى اقپان ايىنداعى توڭكەرىس بۇكىل يمپەريا ايماعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ءوز قولاستىنداعى ۇلتتاردىڭ سانا سەزىمىنە تىڭ سەرپىلىس بەردى.

الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعان تۇستا ەلى مەن جەرىن قورعايتىن اسكەر ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا «حالىق ميليتسياسى» دەگەن اتاۋمەن قارۋلى بولىمشە جاساقتالدى. باتىس الاشوردا دا قۇرىلاتىن جاساقتىڭ قۇرامى ەكى مىڭ ادام دەپ بەلگىلەندى. بۇل تۋرالى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 12 قازانداعى №57 سانىندا «ورال وبلىسى «الاشوردا» جارلىعى بويىنشا ورال وبلىسىنان ەكى مىڭنان ارتىق قازاق اسكەرى جيىلدى. بۇلارعا  سامار كوميتەتىنەن ەكى مىڭ مىلتىق، ەلۋ سەگىز پۋلەمەت، ەكى زەڭبىرەك، ەكى اۆتوموبيل الىپ بەرىلدى»،- دەگەن جاڭالىق جازىلدى. جاساقتىڭ قۇرامىنا 18 بەن 30 جاس اراسىنداعى جاستار شاقىرىلىپ، ەرىكتى تۇردە جازىلۋ قاعيداتى ساقتالدى. اسكەر قوسىندارىن جاساقتاۋ ماقساتىندا 1918 جىلدىڭ شىلدە ايىندا جىمپيتىدا پراپورششيكتەر، ويىلدا يۋنكەرلەر مەكتەبى اشىلدى. اشىلعان مەكتەپتەردە ارنايى ءبىلىمدى بۇرىنعى ارميا وفيتسەرلەرى جۇمىس جاسادى.

الاش قوسىندارىنىڭ ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى ءىس-ارەكەتتەرى كوركەم ادەبيەت پەن فيلمدەرگە ارقاۋ بولدى. مىسالى جازۋشى س.مۇقانوۆ الاش قوسىندارى تۋرالى  «قاي كەزدە، قايدا قۇرىلىپ، قالاي كەلگەنىن، قايدا بارارىن بىلمەيمىن، 1919 جىلدىڭ باسىندا ومبىعا «الاش پولكى» دەگەن اسكەرلىك قوسىن كەلدى. وفيتسەرلەرى دە، سولداتتار دا قازاق. الاش وردا ادامدارى ولارعا ارناپ ساۋىق-كەشىن ۇيىمداستىردى»،- دەپ جازدى (53 ب. مۇقانوۆ س. ءومىر مەكتەبى ەكىنشى كىتاپ. – الماتى، 1953. – 376 ب.).

1974 جىلى رەجيسسەر م.س.بەگالين «وتقا ورانعان ورال» ءفيلمىن تۇسىرگەنى بەلگىلى. وكىنىشكە وراي فيلم اركىمدەردىڭ «دومالاق» ارىزدارىنىڭ كەسىرىنەن ەكرانعا شىقپاي قالدى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور  كاۋكەن كەنجەتايۇلى بۇل فيلم تۋرالى بىلايشا ەسكە الادى:

- جوق! – دەدىم مەن. – سەن الاشتىڭ گەنەرالىنىڭ ءرولىن شاحان مۋسينگە بەردىڭ. مىنە، سودان. ۇزىن بويلى ادەمى قازاق گەنەرالى، ۇستىنە كيگەنى ساپ-سارى التىنداتقان سۇر شينەل، باستا سۇر قاراكۇلدەن پاپاق، اياعىندا جالتىراعان قۇرىم ەتىك، بەلىندە كۇمىس جالاتقان قىلىش، كوماندارم فرۋنزەمەن جەكپە-جەك سويلەسۋگە كەلەدى. ونى كورگەن فرۋنزەنىڭ ءوزىنىڭ زارەسى ۇشىپ، سويلەسە سوزىنەن جاڭىلعانداي، سىپايى قارسى الادى. ەكەۋارا اڭگىمەلەسكەندە، ءبىرىن-ءبىرى ارىستانشا ارباسىپ، قازاق گەنەرالى ەلىنىڭ ەركىندىگىن تىلەيدى، ورىس كوماندارمى بولسا ورىسقا قوسىلۋىنىڭ ءجون ەكەنىن نىقتاپ وتىر. ايتسە دە قازاق گەنەرالىنىڭ ءسوز توركىنى تەرەڭدە جاتىر، ەلدىڭ، جەردىڭ تاعدىرىن ايتقاندا، ورىس كوماندارمى سۇرىنە باستايدى، دالەلى اسا تەرەڭگە بارا المايدى، ءسويتىپ، ەكى گەنەرال كەلىسە الماي تاراسادى. ونى كورگەن ءبىزدىڭ ورىسشىلدار قالاي سەسكەنبەي وتىرسىن، «بۇل فيلم ەكرانعا بولمايدى»، - دەگەن قورتىندىعا كەلدى»،- دەپ ەسكە الادى  (220-221 ب. مۋسين ش. ولەڭ. ءومىر. ونەر.  تولىق. 2-ءشى باسىلىمى. – الماتى: ارىس، 2013. – 280 ب.) فيلم 2002 جىلى عانا ەكرانعا شىققانىمەن، قازىرگى ۋاقىتتا مۇلدەم كورسەتىلمەي ءجۇر.

 الاشوردا اسكەرىنىڭ قۇرىلىمى سول كەزەڭدەگى ورىس ارمياسىنداعى كازاك قۇرامالارىنداي وندىق، ەلۋلىك، جۇزدىك، بەس-التى جۇزدىكتەن ءبىر پولك بولىپ قۇرىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا الاش اسكەرىنىڭ كيىم فورماسى شولاق تاتار شەكپەن، بيىك ساپتاما ەتىك، دوڭگەلەك جيەكتى شوشاق بورىك، يىقتا – جۇزدىك ءنومىرى كورسەتىلگەن پاگون بولعان. اسكەر جورىققا اق تۋ ۇستاپ شىققان. ال مىنا ءبىر فاكتىگە نازار اۋدارساق الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكىنىڭ ءوز تۋى بولعاندىعىن اڭعارامىز. جازۋشى س.مۇقانوۆ رەسپۋبليكا استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشكەن تۇستا قازاق اكسر-ءى كەڭەسىنىڭ V سەزى پرەزيديۋمىنا دايارلاعان ستولدىڭ سىرت جاعىنا ىلىنگەن كوپ تۋلاردىڭ ىشىنەن جاسىل تۋعا كوزىمدى تىكسەم: «توزىڭقىراعان شۇعا، بەتىنە اراب ارىپىمەن: «ءلا ءيلاھا يللا-اللا، ءمۇحامادۇن ءراسۋل اللا» دەپ، ونى اينالا، «جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» جانە «الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكى» دەپ جازىلعان. بۇنى مەن جازۋشىلىق فانتازيادان تۋعىزىپ وتىرعان جوقپىن، نەمەسە ءجونسىز «قىزىق» ىزدەپ، ويدان جاساپ وتىرعان جوقپىن، شىندىقتا بولعان اششى فاكتىنى عانا بولعان تۇرىندە سيپاتتاپ وتىرمىن!»،- دەپ جازدى (139 ب. مۇقانوۆ س. ەسەيۋ جىلدارى ءۇشىنشى كىتاپ. – الماتى، 1970. – 470 ب.). بۇل تۋ تۋرالى مالىمەت موسكۆاداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان. تۋ بۇرىنعى كەڭەس ارمياسى مۇراجايىندا ساقتالعان بولۋى كەرەك.

باتىس الاشوردا اسكەرى سول الاساپىران جىلدارى مايدان دالاسىندا دا ەرلىك كورسەتتى. ونىڭ جارقىن مىسالى 1919 جىلى 27 جەلتوقساندا باتىس الاشوردا اسكەرلەرى قىزىلقوعاداعى ەلەك كورپۋسىنىڭ شتابىن باسىپ الىپ، كورپۋس كومانديرى گەنەرال اكۋتين، كومەكشسى پولكوۆنيك ماركوۆ،  پولكوۆنيك ەرشوۆتى، 500 جۋىق كازاكتار مەن وفيتسەرلەردى جانە ءبىر زەڭبىرەك، 15 جۋىق پۋلەمەت، كوپتەگەن ۆينتوۆكا، اسكەري قويمانى قولعا ءتۇسىردى. كازاك-ورىستار الاشوردا قوسىندارىن قىزىلقوعادان ىعىستىرۋ ءۇشىن جاساعان شابۋىلدارى ءساتسىز اياقتالىپ، كازاكتار قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ناتيجەسىندە الاش قوسىندارى جۇزدەگەن كازاكتى تۇتقىنعا الدى.

باتىس الاشوردا اسكەرىنىڭ باس ينتەندانتى اتىراۋلىق بەركىنعالي اتشىباەۆ  بولدى. الاش قوسىندارىندا ەسكادرون كومانديرى ر.سۇلتانعاليەۆ، ءجۇزباسىلار م.وسپانوۆ (اقتوبە), ز.بيسەنوۆ، س.قوششانوۆ، حورۋنجيلار م.قوڭىرباەۆ (اقتوبە), م.كوپىرباەۆ، د.جانىبەكوۆ، ۆاحميستەر ا.باشباەۆ، كوماندير كومەكشىسى ا.ناۋاتوۆ،  ۆزۆود كومانديرى ح.اشىكوۆ، اديۋتانت ءو.تولەباەۆ، قوششانوۆ، وفيتسەرلەر بەكمامبەتوۆ، ە.ازبەرگەنوۆ، ن.سۇنەلدىكوۆ (اتىراۋ), وسپانوۆ، تەرلىكباەۆ، ءا.سارعوجين، جاۋىنگەرلەر د.تيتباەۆ، ج.جاقسىباەۆ، ى.ايۋبەكوۆ، ەرىكتىلەر ءا.مۇرتازين، ع.مۋرتازين، و.قاراتاەۆ، بارلاۋشى ءا.ەرەكشوۆ. نەگىزىنەن ءۋالايات ميليتسياسى اۆتونوميا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ زاڭدى قۇرامداس بولىگى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. الاش ميليتسياسىندا س.سارعوجين، ن.ەسىمحانوۆ،  م.ەسەنباەۆ، س.ۋدەباەۆ، س.ۋپيروۆ (ويىل), ءا.ۋپيروۆ (ويىل), م.ەسەنباەۆ (ويىل) قىزمەت اتقارعان. اتالعاندار اتىراۋ مەن اقتوبە، ويىلدان. تاريحى جاعىنان العاندا ويىل ەكى وبلىسقا دا قاتىستى ەكەندىگى بەلگىلى.

اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيە تۇسىندا گۋرەۆتىك مۇراعات قىزمەتكەرلەرى قۇزىرلى ورگانداردىڭ ءتيىستى تاپسىرماسىمەن جيناقتاعان تىزىمدەگى الاشوردانىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى الپان كەنجاليەۆ بۇرىنعى 12 اۋىلدا وقىعان. ەكى كلاستىق قازاق-ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن. ول تۋرالى باقىتجان قاراتاەۆتىڭ جازۋىنشا قىزىلقوعا پوسەلكاسىنداعى باتىس الاشوردانىڭ ميليتسيا باستىعى الاشورداشى الپان كەنجاليەۆ قىزىلقوعا مەن گۋرەۆ ارالىعىندا ورال قالاسىنان ايداۋمەن كەلە جاتقان 34 بولشەۆيكتى اتۋعا قاتىناسقان. سول كەزەڭدە قوعامدىق ءومىردىڭ ءارتۇرلى سالاسىندا بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تەرگەۋ-تەكسەرۋ ءىسى مەن سوت ءىسىنىڭ ارا-جىگى ۇدايى ساقتالا بەرمەگەن، ءارى سوعىس جاعدايىنداعى ءۋالايات جاعدايىندا بۇل ەكى قۇرىلىمىنىڭ قۇرامىندا الپان كەنجاليەۆتە بولعان. بۇل قۇرىلىمدا اقتوبەلىك ە.كوپجاساروۆ (كەيىن م.شوقايمەن استىرتىن حات الماسىپ تۇرعان), ج.دومالانوۆ، ق.توتەباەۆ بولدى.

1919 جىلى باتىس الاشوردا تاراتىلعاننان كەيىن بولشەۆيكتەر پارتياسىنا ءوتىپ، كەڭەستىك مەكەمەلەردە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. ونىڭ بۇل قىزمەتتە بولۋى بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ كەڭەستىك ورگانداردا كوپ بولۋىنا وراي، ونىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرى بۇركەمەلەنىپ كەلدى، اقتوبە گۋبەرنيالىق سوتتىڭ توراعاسى، اقتوبە وكرۋگتىق سوتىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. تەك 1929-1930 جىلىعى پارتيالىق تازالاۋدا جۇمىستان بوساتىلىپ، پارتيادان شىعارىلدى. ول قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە جانە بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە شاعىمدانعانمەن، ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىققا تاپ بولدى. تەمىر ۋەزىندە «ەمبا-نەفت» مەكەمەسىندە جۇمىس جاسادى. جۇمىس جاساي ءجۇرىپ پارتياعا كانديداتقا تىركەلىپ، 1934 جىلى اقتوبە  وبلىستىق  اتقارۋ كوميتەتىنە حاتشىلىق قىزمەتكە تاعايىندالادى ( 83-86 پپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ №1227-كراتكي وچەرك يستوري الاشوردى (ب.قاراتاەۆتىڭ جەكە قورى). سول جىلى قايتىس بولعان. ونى قۇرمەتپەن باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەگەن. جەرگىلكى شەجىرەشى ىبىراش قورقىتۇلى ءوز ەستەلىگىندە: «الپان اسا ساۋاتتى، تىلگە دە شەبەر، قالامى جۇيرەك،  ءارى ىسكەر ازامات بولعان. كوپ سويلەمەيتىن، ءجۇزى سالقىنداۋ، سابىر يەسى ادام بولاتىن. 1933 جىلى اقتوبەدە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ، قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە 47 جاسىندا جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولعان»، - دەپ جازادى (76 ب. قورقىتوۆ ب. اتىراۋ – اتامەكەنىم –اتىراۋ: اعاتاي، 2009, -213 ب.).

جىلىوي، راكوشا اۋماعىندا نياز مەڭدىقۇلوۆ، مۇقان كوزدەكەنوۆ، فورت-الەكساندروۆسك جاعىندا تاجىعالي تاڭقىباەۆ باستاعان الاش قوسىندارى ارەكەت ەتتى. اسپانديار كەنجين  الاشوردانىڭ تورعاي بولىمشەسى اسكەرىنە جىگىت جيناۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى جانە 4-تورعاي الاش پولكىنىڭ قۇرامىندا قىزمەت ەتتى. ال سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ 4-الاش پولكى ساپىندا وترياد باسقارىپ، قوستاناي، تورعاي دالاسىنداعى بولشەۆيكتەرگە قارسى ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىستى.

1920 جىلعى 19-20 قاڭتاردا بولشەۆيكتەر الاشوردامەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز ناتيجەسىندە «الاشوردا قىرعىز (قازاق) رەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەتىمەن بىرىكتى، سوندىقتان الاشوردانىڭ بارلىق زاڭدارى كۇشىن جويدى جانە ولاردىڭ بۇكىل مۇلكى كيررەۆكومىنىڭ يەلەگىنە كوشەدى»،- دەلىنگەن شەشىم قابىلدانادى. الاشوردادان ۇرىستاردا قولدارىنا تۇسكەن قارۋلارىن وتكىزۋ تالاپ ەتىلدى، سونىمەن بىرگە ورال مايدانىنداعى ۇرىس قيمىلدارى اياقتالعانعا دەيىن الاشوردا جاۋىنگەرلەرىنە ءۇشىنشى تاتار پوكىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قارۋ ۇستاپ جۇرۋىنە رۇقسات ەتىلدى.

وكىنىشكە وراي بولشەۆيكتەر الاشورداشىلارعا وزدەرى جاريالاعان 1919 جىلعى كەشىرىمدى «تارىس» ەستەرىنەن شىعارىپ جىبەردى. باتىس قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعات دەرەكتەرىندە 1924 جىلى بۇرىنعى گۋرەۆ ۋەزىنىڭ ميليتسيا باستىعى حابيباي ءالجانوۆتى الاشوردا اسكەرىنىڭ يۋنكەرى دەپ كورسەتسە، ال جانىسقالي مۇقاشەۆ گۋرەۆ ۋەزدىك ميليتسيا باسقارماسىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىندە جۇرگەندە بۇرىنعى الاشوردا وفيتسەرى رەتىندە جۇمىستان شىعارىلعان. وبلىستىق مۇراعات قورىنداعى 1927-28 جىلدارى داۋىس بەرۋ قۇقىعىن ايىرىلعاندار تۋرالى مالىمەت بويىنشا №2 اۋىل تۇرعىنى ازبەرگەنوۆ ەسەنباي (بۇرىنعى وفيتسەر), سۇنەلدىكوۆ نۇرسۇلتان (بۇرىنعى وفيتسەر), كونتررەۆوليۋتسيالىق، «ۇلتشىلدىق» قوزعالىسقا قاتىسقاندارى ءۇشىن مىرزاعالي قۇرىقوۆ، بالتا بايىمبەتوۆ قابدوللا جاقسىعۇلوۆ، وتەگەن كوپەنوۆ، يمانعالي يسماعۇلوۆ داۋىس بەرۋ قۇقىعان شەتتەتىلگەن (اتىراۋ وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى (اومم),2 قور، 4-ءتىزىم، 3-ءىس، 43 پ.). باتىس قازاقستان ولكەسىندە ورىن تەپكەن الاشوردا ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ شابارمانى بولعان مەڭدىگەرەي اشەنوۆ (1944 ج. قايتىس بولعان). 1922-1944 جىلدارى ءوز جەكە شارۋاشىلىعىندا، «باقساي» ۇجىمشارىندا كومەكشى شوپان بولىپ جۇمىس ىستەدى. مەڭدىگەرەي وتە ونەرلى، جان-جاقتى بولعان جانە ءوز ونەرىن الاش جىگىتتەرىنىڭ الدىن دا كورسەتكەن. ءوزى دە بىرنەشە كۇي شىعارعان. سولاردىڭ ءبىرى «الاش اماناتى» كۇيىن 1970 جىلدارى ءىنىسى قاراسايدىڭ دومبىراشى ۇلى نۇرمۇحامبەتتىڭ ورىنداۋىندا قارشىعا احمەدياروۆ نوتاعا تۇسىرگەن (186 ب. كيەلى مەكەن باقساي-تاڭداي شەجىرەسى. ەنتسيكلوپەديا، اتىراۋ،  «اتىراۋ-اقپارات» باسپاسى، 2014, -642 بەت.; 9 ب. قاراساەۆا ج. ءومىر ءتىنى – اتىراۋ: اعاتاي، 2008. 232 ب.).

...وكىنىشتىسى الاش قوزعالىسىنىڭ قاتارداعى جۇزدەگەن قاھارماندارى دا كوڭىلدەن ءوشىپ بارا جاتقاندىعى.

اققالي احمەت

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz