- Ereke, Shoqan Uәlihanov enbekterining 6-tomdyghyn jaryqqa shygharuda dau tuyndaghan desedi. Tipti, Qarjy polisiyasy tekseripti dep te estidik. Nendey mәsele? Óz auzynyzdan estisek.

- Ereke, Shoqan Uәlihanov enbekterining 6-tomdyghyn jaryqqa shygharuda dau tuyndaghan desedi. Tipti, Qarjy polisiyasy tekseripti dep te estidik. Nendey mәsele? Óz auzynyzdan estisek.

- Shoqan Uәlihanovtyng alty tomdyghyn shygharghan kezde, bizge Qarjy polisiyasynyng belgili bir súraqtary tuyndady. Alty tomdyqty biz bir jyldyng ishinde shygharuymyz kerek eken, al ol 3 jylgha sozyldy. Nege? Álkey Marghúlannyng ózi Shoqannyng býkil materialdaryn ótken ghasyrdyng 30-shy jyldarynan bastap, 60-shy jyldaryna deyin jinaghan. Shoqannyng bes tomdyghyna 40 jyl arnaghan. Al biz osy enbekterdi 3 jyl ishinde audardyq, tarih belesinen qaraghanda qayta jyldam bitirdik búl enbekti. Bir jyldyng ishinde shygharsaq, zang aldynda taza bolyp, al tarihtyng aldynda úyatqa qalatyn edik. Bir-aq ret audarylatyn dýnie bolghannan keyin, sapaly audarghanymyz dúrys qoy. Bizding zandardyng tylsymdyghy sonda, keyde kóptegen sanaly, bilimdi azamattarymyzdyng ózi Qylmystyq Kodeksting babymen jýrgenin bilmeydi. Mysaly, biz kitapty audaryp jatqanda, Qylmystyq kodeksting baptaryn búzyp jatqanymyzdy bilmedik. Al, ol júmysqa mýiizi qaraghayday ghalymdar júmyldyryldy. Búl  jerde aitarym, qúqyq qorghau organdaryna qarsy tas laqtyru emes. Mening oiymsha, әrbir adam ózining istegenine jauap bere bilu qajet. Bizdi qarastyryp jatqan Qarjy polisiyasynda shyn mәninde óz kәsibin sýietin, adal, patriot azamattar júmys isteydi. Eger, biz osy mәseleler boyynsha, qúqyq qorghau organdaryna qarsy shygha beretin bolsaq, onda biz memleketting negizgi tetikterining biri - qúqyq qorghau jýiesining nigilizmine alyp kelemiz. Búlay bolmauy tiyis. Árkim óz júmysyn isteydi. Osy túrghydan alyp qaraghanda, mening Qarjy polisiyasyna artar kinәm joq, kerisinshe men ol jerde adal, memleketshil adamdardyng enbek etetindigine kózim jetti. Búl jerde mәsele bizding qúqyqtyq mәdeniyette. Osyny basqa bir dengeyge kóshiruimiz kerek. Sondyqtan, mektep, uniyversiytet qabyrghasynan bastap, negizgi degen normativtik zannamalardyng býge-shýgesin azamattarymyzgha týsindiru kerek. Sebebi, qylmystyng aldyn-alu memleketke de, azamatqa da paydaly is. Men osy jobanyng jetekshisi retinde býkil jauapkershilikti óz moynyma aldym. Qazir osy mәsele boyynsha tergeu amaldary ayaqtaldy. Sondaghy bizge artyp otyrghan kinә - kelisim-shart bir jylgha úzartylmaghan. Al, kelisimdi úzartu ýshin Budjettik kodeksti ózgertu kerek. Óitkeni, Kodeks boyynsha, týsken qarjy bir jyl ishinde iygerilui tiyis. Al shygharmashylyq prosess keybir zandylyqtargha baghynbaydy. Mysaly, Shoqannyng enbekteri eski resmy orys tilinde jazylghan. Kóptegen terminderding qazaqsha balama sózderi joq. Ol sózderge balama terminder tabu qajet, onyng barlyghy biraz uaqyt alady degen tәrizdi. Sonymen birge búl kitaptyng 30-40 payyzy ghylymy týsiniktemelerden túrady. Yaki, Shoqan enbekterindegi qazir úshyraspay ketken, úghymy ózgergen sózderge tәuelsiz Qazaqstannyng kózqarasymen anyqtamalar jazyluy kerek, ol da biraz uaqyt aldy. Osy sebeptermen kitap shygharu prosesi sozyldy. Qazir memlekettik tapsyrys boyynsha 3000 danasy shygharylyp, elimizding kitaphanalary men ghylymy oryndaryna jetkizildi.

-  «Ary tartsang - arba synady, beri tartsang - ógiz óledinin» keri bolypty ghoy. Al endi qarasha aiynda Shoqan Uәlihanovtyng tughanyna 175 jyl tolady eken. Biraq búl aituly datany elep-eskerip jatqan eshkim kórinbeydi. BAQ  betterinde de materialdar nópiri bayqalmaydy. Sonda, Shoqanday azamatqa layyqty qúrmet kórsete almaghanymyz ba?

- Shoqannyng fenomeni  tek qazaq últyna  qyzmet etu degen úghymnan shyghyp ketedi. Óitkeni, Shoqan bar-joghy otyz jyl ómir sýrgen. Sol bozbala kezinde-aq ol, birinshiden,  qazaq halqyn halyqaralyq dәrejege shygharatyn óshpes múra qaldyrdy. HIH ghasyrdaghy qazaq últynyng salt-dәstýri, mәdeniyetin HH ghasyrgha jetkizushi ýsh túlgha boldy desek, olar - Abay, Ybyray jәne Shoqan edi. Biraq, Shoqan solardyng ishindegi europalyq órkeniyetti qabyldap qoymay, sol europalyq ghylymnyng damuyna әser etken adam. HIH ghasyrdyng orta shenindegi Resey ghylymynyng damuyna zor ýlesin qosqan Semenov Tyani-Shyaniskiy, Prjevaliskiylerding qatarynda Shoqannyng da shoqtyghy biyik. Shoqannyng taghy bir fenomeni - ol qazaqtyng mәdeniyetin tolyq iygere, boyyna sinire otyryp, europalyq mәdeniyetti sinirgen. Birneshe tildi auyzeki emes, ghylymy týrde mengergen. Sondyqtan, qazaq últynyng joghary  formasiyagha ótuine, yaghny intellektualdy últ qataryna qosugha ýlken ýlesin qosqan Shoqan dep biluimiz kerek. Onyng ómirlik kózqarasy, jazghan enbekteri býgingi kýni de qúndy bolyp otyr. Qazir týrki halyqtarynyng birligi mәselesi óte ózekti bolyp túr emes pe? Sebebi, Orta Aziya búl ýlken oiyndardyng alanqayy. Zúlharnayynnyn, Shynghyshannyng kezinen bastap búl aimaq úly imperiyalardyng bólis aimaghy sanalyp keledi, qazir de solay. «Euraziyany kim biyleytin bolsa, sol býkil әlemdi biyleydi» degen gipoteza da bar... Osy túrghydan alyp qaraghanda, HIH ghasyrda Batys әlemi Orta Aziyadaghy halyqtardy jabayy, adamzattyng damu dengeyinen kesh qalghan, adam jegish taypalar toby dep sanap kelgen. Oghan sol kezdegi aghylshyn, nemis baspalaryndaghy maqalalar dәlel. Endi osynyng bәrin joqqa shygharyp, qazaqty  basqa keyipte Batysqa kórsetken birden-bir ghalym, ol - Shoqan edi. Qyrghyzdyng «Manas» dastanyn, basqa da liro-epostaryn, jalpy jaghrafiyasyn basqa әlemge tanytty. Jan balasy attap baspaytyn Qashqariyany zerttedi. Ol kezderi úighyr degen etnonim bolmaghan. Qashqarlyq, qotandyq jәne basqalyq dep bólingen. Sol Shyghys Týrkistannyng mәdeniyetin, etnografiyasyn, sayasy qúrylymyn, әdebiyetin «syrtqa shygharghan» taghy da Shoqan edi. Hakastar, sahalar turaly qanshama jazbasy bar. Sondyqtan, ony týrkologiya ghylymynyng negizin salushy ghalymdardyng biri dep te qarastyruymyz kerek. Shoqannyng qazaqtyng dinine qatysty tezisteri býgin de ýlken manyzgha ie dep oilaymyn. Nege deseniz, qazir islam dini sala-salagha bólinip ketken. Al, Shoqannyng kezinde qazaq jerine tatardyng fundamentalidy islamy patsha ýkimetining doyyrymen kirip jatqan-dy. Shoqan osyghan qarsy shyqty. Sonda ol «Qazaqtyng ózindik, liyberaldy islamy bar. Biz osy baghytta qaluymyz kerek» degen oilar aitqan. Bizge shoqantanu ghylymyn damytu kerek. Qazir Shoqannyng múrasyn zerttep jýrgen 5-6 ghalym ghana bar. Salyq Zimanov, Áliya Biysenova, Óteniyazov, Kómekov bar. Odan basqa Shoqanmen fundamentalidy týrde ainalysyp jatqan eshkim joq.

- Qaybir ghalymdar «Shoqan orystyng ofiyseri boldy, Resey mýddesine qyzmet etti, tynshylyq jasady» dep ýrkip jatady. Tipti, taqauda elge belgili aghamyz «Shoqan shalaqazaq bolghan» degendi de aityp qaldy. Osyghan ne aitar ediniz?

- HIH ghasyrda Resey men Batys memleketteri, onyng ishinde Britaniya Orta Aziya ýshin yqpalyn qalay arttyrudyng týrli joldaryn qarastyryp jatty. Áriyne, Resey ýshin búl aimaqty jaulap alu maqsat qana emes, Ýndistangha shyghudyng birden-bir joly bolatyn. Birinshi Petrdin, Paveldin, birinshi Aleksandrdyng kezinde de osynday josparlar boldy. Mine, osynday qúityrqy oiyndardyng arasynda jýrip, Shoqan qazaq últynyng mýddesin, baghyt-baghdaryn ústap otyrdy. Onyng general Chernyaevtan bólinip ketui de qazaqqa qysastyq qylghan imperiyalyq sayasatqa degen qarsylyq dep týsinuge bolady. Sol kezderi oghan Peterborgha, Reseyding ishki guberniyalaryna qaytugha úsynys bildirgen 4-5 depesha (hat) keledi. Shoqan onyng bireuine de jauap bermeydi. Tezek tórening auylyna baryp, shynyn aitqanda qúsadan sonda qaytys boldy. Yaghni, qazaq últynda qanday qasyret bolsa, Shoqannyng ómirinde de sol qasyret boldy. Bir-birine sabaqtas. Negizi, mәsele sol týsinispeushilikten shyghady. Mysaly, Shoqan orystyng tilin, mәdeniyetin iygergen kezde kóptegen qazaqtar ony qabylday almaghan, qarabayyrlyqpen shoqynyp ketken dep aiyptady. Biraq, onyng baghytynyng dúrystyghyn býgingi ómir kórsetip otyr. Reseyding jetistikterin paydalana otyryp, qazaqtar HH ghasyrda basqa dengeyge kóterildi. Qazir týrli balama boljamdar aitylyp jatyr ghoy. Aytalyq, Qazaqstan Resey qúramyna kirmegende, mýmkin HIH ghasyrda tarih sahnasynan ketip qalghan jongharlar, noghaylar siyaqty joyylyp keter me edi...Yaghni, imperiyanyng qol astyna kiru arqyly qazaqtar ózine bufer jasap aldy. Mysal ýshin, Shoqannyng naghashysy Mústafa Shormanovty alayyq. Ol orystyng mәdeniyetin tolyqqandy qabylday otyryp, Bayanauylda ýlken mektep ashady. Odan Álkey Marghúlan, Qanysh Sәtpaev, Chokin siyaqty ýlken-ýlken ghalymdar shyghady. Osynyng ózi olardyng strategiyasynyng dúrystyghyn kórsetip otyrghan shyghar. Búl, әriyne óte dauly mәsele. Degenmen, búnyng da biz betin ashyp ketuimiz kerek.

- Búryn Shoqan Uәlihanovtyng beynesin eng bolmasa, on tengelik banknottyng betinen kóretinbiz, qazir ol da joq. Jalpy, Uәlihanovty qalay este qaldyrugha bolady?

- Búl jerde toylau degen mәseleni qoymay, onyng múralaryn zertteudi keshendi týrde, jýieli jýzege asyru degen mәsele kóteru oryndy bolar. Gazet betterinde birdi-ekili material berip qoya salu dúrys emes. Shoqannyng Mәskeude, Peterborda, Ombyda әli jaryqqa shyqpaghan enbekteri boluy yqtimal dep kóptegen ghalymdar aityp jatyr. Biz Shoqan enbekterining 6 tomdyghyn qazaq tiline audaryp bastyq. Búl tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda túnghysh ret ghalym múralary osylay tól tiline audarylyp basty. Altynshy tomda 1840 jyldan qazirgi kýnge deyingi Shoqan turaly aghylshynsha, oryssha shyqqan materialdar jinaqtalghan. Sondyqtan, shoqantanushylar ýshin ghylymiy-әdistemelik enbek payda boldy dep aitugha әbden bolady. Biraq búl әli az. Onyng osy shyqpay jatqan enbekterin jinaqtap, orys tilinde janartylghan tomdaryn shygharu qajet. Biraz enbegin aghylshyn tiline audaryp basu kerek. Sebebi, Shoqannyng kezeninde qarabayyr sayasat emes, intellektualdy oiyndar boldy. Úlybritaniyanyng Aziyalyq jaghrafiyalyq qoghamy Shoqannyng enbekterin joghary baghalaghan kezinde. Shoqantanudy tek Qazaqstanda emes, shetelde de damytu kerek. Sonda Shoqan arqyly әlem qazaq halqynyng HIH ghasyrdaghy salt-dәstýrin, mәdeniyetin tanyp, biletin bolady. Ol Almaty qalasynyng 2000 jyldyq tarihy baryn alghash aitqannyng biri. Qapaldyng manynda tútastay mәrmәr shahar bolghanyn da jazyp ketken.

- Biylik pen qogham... Osy ekeuining arasyndaghy qoghamdyq kelisim nening negizinde qúryluy tiyis dep oilaysyz?

- Qazir biylik pen qoghamnyng arasy alshaqtap bara jatqanday kórinedi. Onyng birneshe sebepteri bar. Sonyn  biri, azamattyq qoghamnyng instituttaryn qúru kerek. Áriyne, songhy bes jylda qoghamdyq úiymdardyng sany kýrt ósti. Biraq, azamattyq qogham degen tek qoghamdyq úiymdar emes, ol óziniz aitqanday, qogham men biylikting arasyndaghy belgili bir kelisim. Osy jerde eskere ketetin bir mәsele, Qazaqstanda qazaqtardyng mәselesi sheshilmey, qoghamdyq túraqtylyq ornamaydy. Ekinshiden, azamattyq qoghamnyng atributtary bolady. Onyng ishinde jergilikti ózin-ózi basqaru instituttaryn aitugha bolady. Bizde búl tetikter әli iske aspay keledi. Ol tek qoghamnyng emes, biylikting de túraqtylyghyna qajet. Belgili bir mәseleler qogham men biylikting arasynda deldaldar bolmaghan son, biylikting ózine birden barady. Biyliktegi adamdardyng atyna kelip tiyedi. Búl dúrys emes. Qoghamnyng mәseleleri birtindep, yarus siyaqty sheshile berui kerek te, kóptegen mәselelerding joghary biylikkte sheshilui shart emes. Mine, bizge osy tetikterdi jaqsylap oilastyru kerek.

- Sizding sýiikti taqyryptarynyzdyng biri futurologiya ekenin de bilemiz. Ótkenge orala otyryp, keleshekke kóz tigu Shoqannyng da boyynan tabylghan qasiyet dep jatady? Osy qanshalyqty ras?

- IYә, Shoqan - futurolog. Oghan dauym joq. Mysaly, Orta jýz qazaqtaryn basqaru turaly qyzmettik jazbasynda ol týrlishe boljamdar jasay otyryp, basqaru formasyn qúbyltu arqyly qily nәtiyjege jetuge bolatynyn kórsetip beredi. Shoqan ótkendi zerdeley otyryp, bolashaqtaghy jaghdaydy baghamdaugha bolatyn qúndy enbekter qaldyrdy. Osy enbekter nәtiyjesinde bizge «Bolashaqtyng tarihy» degen enbek jazugha bolady. Sebebi, túraqty damu ýshin bolashaqty boljap otyru kerek. Eger «Bolashaqtyng tarihy» degen siyaqty jobalar bar bolsa, Shoqannyn, Álkeydin, Qanyshtyng enbekterin zerttey otyryp, qazaq qoghamynyng bolashaqtaghy beynesin kóz aldymyzgha әkeluge bolady. Osylaysha, qazaq futurologiyasynyng negizin qalaugha bolar edi.

- Qazaq qoghamynyng keleshektegi damuy turasynda alyp-qosarynyz bar  ma?

- Memleket retinde qalyptasyp ýlgerdik qoy, biraq biz alyp imperiyalardyng mýddeleri qayshylasqan aimaqta ornalasqandyqtan, balans jýiesin paydalanuda sheberlik tanuytymyz kerek. Ol qalay bolady deseniz, Qytaygha tengerme retinde ýndilermen baylanysty myghymdau kerek. Nemese, japondarmen. Osy jerde bir qyzyq aita keteyin, Alash qayratkerlerining birazyna kezinde «japon tynshysy» degen jala jabylghan bolatyn. Sebebi, Japoniya sol kezde Aziyadaghy jalghyz tәuelsiz memleket bolghan. Alash azamattary sol elding tәuelsizdigine qarap, sýisinetin bolghan. Taghy da әngime qazaq qoghamynyng keleshegine oiysqan son, bizge Rim kluby, mynau Reseydegi Valday kluby siyaqty intellektualidyq ortany bir jerge shoghyrlandyru kerek. Mysaly, bizge nege Altay klubyn qúrmasqa? Sonda auzyn aigha bilegen futurologtardy jinap, damuymyzgha sep bolar saraptamalar jasamasqa?

- Ángimenizge rahmet!

Órken KENJEBEK,

«Halyq sózi», №24

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Qarjy polisiyasyna artar kinәm joq»