Qazaqstan Respublikasy Ata zanynyng absolutti normalarynyn biri  – zayyrlylyq. Tәuelsizdikke qol jetkizgen kezden diny erkindikti pash etip, tәu etip, qabyldaghan alghashqy zandarymyzdyng biri – QR «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Zany bolatyn. Atalmysh zannamagha zamana aghysyna qaray birneshe ret tolyqtyrular jasalghan-dy, al 2011 jyly QR «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» jana zany qabyldandy. Yaghni, qazaq eli – zayyrly memleketti ornyqtyru ýstinde. Onyng ishinde zayyrlylyqtyng qazaqstandyq ýlgisining negizin qalaugha talpynuda.

«Zayyrlylyq» úghymy

«Zayyrly» sózining týbiri arab tilindegi «syrtqy» degen mәndegi «zahiyr» sózinen kelip shyghady. Qazaq tilining týsindirme sózdigine ýnilsek, «zayyr» sózi «anyq», «ayqyn», «ashyq» degen syn esimderding maghynalaryn beredi. Osy «zayyr» degen syn esimnen týrlengen «zayyrly» sózi «bilgir», «bilimdar» degen maghynalargha sayady (Qazaq tilining týsindirme sózdigi/ Jalpy redaksiyasyn basqarghan T. Janúzaqov. – Almaty: Dayk-Press, 2008. – 968 b.). Demek, «zayyrlylyq» dep «bilgirlikti», «bilimdarlyqty» atasaq bolady. Ókinishke oray, býgingi tanda «zayyrlylyq» sózin batystan auyp kelgen  «laisizm», «sekulyarizm», «svetskosti» terminderining balamasy retinde týsinemiz. Qazaqstan Respublikasyndaghy zayyrlylyq janaghy «bilimdarlyq» úghymyna jaqyn dep bilsek jón siyaqty.

«Laisizm» (fransuz tilinde «Laïcisme») degenimiz – memleketti basqaruda qanday da bir dinge silteme jasamastan, memleketting dinderge degen beytaraptylyghyn ústanatyn qaghidat. Fransuz tilindegi «laisizm» sózi «diny emes adam», «diny adamnan ózge halyq» degen maghynagha say keletin  latyn tilindegi «laicus» sózinen shyqqan. Rim imperiyasy dәuirinde diny adamdy «clerici», diny emes adamdy «laici» dep ataghan ghoy. Fransiyada «Laïcité», «Laicisme» terminderi «materiyalyq (ghylymi) jәne iydeyalyq (dini) bolmystardy bir-birimen aralastyrmau» degen maghynany bildiredi. «Laisizm» termiynining aghylshyn tilindegi audarmasy «Secularity» sózi bolyp tabylady.

«Sekulyarizm» sózi «din jәne memleket isterin bir-birinen bólek ústau» degen maghyna beredi. Búl sóz latyn tilindegi «zaman» maghynasyndaghy «saeculum» sózinen shyqqan. «Laisizm» men «sekulyarizm» sózderi orys tiline «zamangha sap týzeu» nemese «dýniyege boy týzeu» degen maghynadaghy «svetskosti» sózi týrinde endi.

Terminning tarihy damuynyng nәtiyjesinde katoliktik Europa men anglosaksondyq Europa arasynda bir nuans payda boldy. Katolik elderde laisizm, al basqalarynda sekulyarizm oryn aldy. Laisizmde din memleketting baqylauynda bolsa, sekulyarizmde din men memleket bir-birinen tәuelsiz sala bolyp tabylady. Protestanttyq jәne anglikandyq elderde sekulyarizm kýndelikti ómirdi belgilep otyratyn ómir sýru salty jәne dýniyauy isterge dindi aralastyrmau degen maghyna beredi.

Zayyrlylyq tarihy

Batys elderindegi zayyrlylyq әleumettik qajettilikten tuyndaghan qúbylys bolsa, Qazaqstandaghy zayyrlylyq tarihy ýderisting nәtiyjesi bolyp tabylady. Sol sebepten, Qazaqstan әleumetindegi zayyrlylyq dindarlyq pen senushilikten oqshaulanbaydy.

Batystaghy zayyrlylyq din men denominasiyalar, dindarlar men dinsizder arasyndaghy kýres-qaqtyghystardy toqtatu ýshin payda boldy. Agressiyashyl ekstremizmnen arylghan pikir men ar-ojdan bostandyghyn qúrmetteytin sana-sezimge qol jetkizu ýshin ghylymy jәne demokratiyalyq qúral retinde qalyptasty. Qazaqstan Respublikasyndaghy zayyrlylyq bolsa, dinsizdik alqabyndaghy dinsizder ýstemdigining qirauy jaghdayynda qalyptasqan qúndylyq bolyp tabylady.

Bastapqyda Batysta hristiandyq «patshaniki – patshagha, qúdaydiki – qúdaygha» dep atalatyn din men memleket isterin bir-birinen bólu qaghidatyn ústanghan bolatyn. Shirkeu jәne din qyzmetshileri, әsirese memleketting әlsizdigin, tipti «joqtyghyn» dep te aitsaq dúrys bolar, paydalanyp, kez kelgen nәrsede, onyng ishinde memlekette de óz ýstemdigin ornatqan edi. Búnysyna da qanaghattanbastan týrli syltaumen dinge qyzmet etpeytin, grekshe «laikos», latynsha «laicus» («halyqtyq», «halyqshyl») dep atalatyn adamdardy, toptardy, qauymdar men taptardy azaptay bastady. Inkvizisiya jii qoldanyldy.

Europanyng biyleushilerine ainalghan papalar krest joryqtaryn úiymdastyrdy, patshalardy taqtan alyp, taqqa otyrghyzdy, qalaghan eldi qúryp, qalamaghanyn qyrdy. Ortaghasyrlyq Europada mal-mýlikting ýshten ekisi (2/3), jerding ýshten biri (1/3)jәne kiristing jartysy (1/2) papalardyng qolynda boldy.

Hristiandyq tarihynyng úzaq bir kezeninde adamdardyng diny әri dinsiz ómirin biylep-tóstedi. Sondyqtan, ortaghasyrlyq ekonomikalyq ómirdi shirkeuden bólip elestetu mýmkin emes. Ózin Qúdaygha tapsyryp, monastyride onashalanghan adamdar ghibadatpen qatar auyl sharuashylyghy, sauda-sattyq jәne bankirlikpen ainalysty. Orta ghasyrlarda býkil egindik jerlerding ýshten ekisi (2/3), odan týsken kiristing ýshten biri (1/3) shirkeuge tiyesili edi. Shirkeu – qazirgi uaqytta da Europanyng eng iri kapitalisterining biri.

Qalay bolghanda da, múnshama sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq kýsh pen mýmkindikke ie shirkeuge qarsy baghyttalghan dúshpandyq әueli ony sektalar men shirkeulerge bóldi. Eng sonynda shirkeu barlyq nәrsesin, sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq kýsh-quaty men mýmkindikterin halyqshyldarmen bólisuge mәjbýr boldy. Din men memleket nemese shirkeu men memleket arasyndaghy búl bóliniske, yaghny janasha qarym-qatynasqa, biylikting múnday jana sipatyna «zayyrlylyq» degen atau berildi.

Europa halyqtarynyng basynan ótkergen búl tarihy ýderisti jaqsy týsinu ýshin mynaday eki faktordyng oryn alghandyghyn eske alu kerek. Birinshisi, Europa halyqtarynda әleumettik taptardyng qalyptasyp, ózara qayshylyqtargha baruy bolsa, ekinshisi, hristiandyqtyng bolmysty bir-birinen tәuelsiz ruhany jәne dýniyauy kategoriyalar túrghysynan qarastyratyn dualistik dýniyetanymgha ie boluy edi. Búl eki faktor óte manyzdy. Sebebi, zayyrlylyq hristiandyqtyng dәstýrli dýniyetanymynda dýniyauy men ruhany әlemdi bir-birinen bólip qarastyruynan tuyndaghan. Nәtiyjesinde, Batystyng hristiandyq qoghamy «dindar» jәne «zayyrly» degen eki әleumettik topqa bólindi. Dindardyng qarauyna ruhany ister kirse, zayyrlynyng qarauyna dýniyauy ister kirdi.

Qoghamdyq qúrylym jaghynan búl eki әleumettik top «shirkeu» men «memleket» ayasynda shoghyrlandy. Hristiandyq filosofiyanyng iri ókili sanalatyn Áulie Avgustinning pikirinshe «civitas dei» dep atalatyn «qúdaydyng memleketinin» qasynda «civitas terrena» dep atalatyn «jerdegi memleket» bar. «Civitas dei – shirkeu», al «civitas terrena – memleket» dep qabyldaghan shirkeu Rim imperiyasynda zandy túlghagha ainalyp, imperiya qúlaghannan keyin onyng sayasi, әkimshilik, qúqyqtyq jýielerin ózine ynghaylastyryp aldy. Sóitip, memleket boludyng barlyq elementterine qol jetkizdi. «Kanondyq qúqyq» dep atalatyn katoliktik qúqyq arqyly «zanshygharushy biylikti», monopolist retinde bilim beru, mәdeniyet, halyq sanyn tirkeu siyaqty halyqqa qyzmet kórsetu isteri arqyly «atqarushy biylikti», tek dindardy ghana emes, zayyrlyny da jazagha tartu arqyly «sot biyligin» qolyna shoghyrlandyrdy. Osylaysha, shirkeu VIII ghasyrda Rim qalasy men onyng tóniregindegi syigha tartylghan jerlerde óz memleketin qúrghan bolatyn (Býgingi Vatikan memleketimen shatastyrmaghan jón. Vatikandy Papagha B.Mussoliny syigha tartqan).

Dýniyauiy-ruhany bólinisting basqa bir kórinisin sayasy biylikting memleket pen shirkeu arasynda bóliniske salynuynan bayqay alamyz. Memlekettik biylik «regnum» («patshalyq») dep atalsa, shirkeu biyligi «sacerdotium» («poptyq») dep ataldy. Hristiandyqtyng tarihynda búl eki biylik kózi ózara ýstemdik ýshin kýresip keldi. Búl kýreste keyde shirkeu memleketterding ýstinen qaraytyn qúrylym sipatyna ie bolyp, imperatorlar men koroliderdi biylegen bolsa, keyde memleketter shirkeudi basqardy. Eki biylik kózining arasyndaghy búl kýres Fransiyada 1905 jyly teoriyalyq túrghydan ekeuining de óz salasyndaghy erkindigin esepke alatyn «laisizm» («zayyrlylyq») atty din sayasatymen ayaqtaldy.

Bastapqyda músylmandardyng Jerorta tenizin jaulap aluy әuelden sauda-sattyqpen ainalysatyn Batys Europany Jerorta tenizinen alshaqtatqan bolatyn. Búl faktor eki manyzdy nәtiyje tuyndatty. Birinshisi, ózderin Rim imperiyasynyng jalghasy sanaghan karolingter hristiandyq iydeologiyasyn islamgha qarsy qoyyp, memleket ishinde shirkeuding ýstemdigin moyyndady. Dindarlardy joghary lauazymdy qyzmetterge taghayyndap, jergilikti shirkeulerge memlekettik jerding keng alqaptaryn syigha tartyp, salyqtyng onnan bir bóligin (1/10) iyelenuge rúqsat berdi. Ekinshisi, Europanyng «feodalizmge», jer iyelenushilikke negizdelgen aristokratiyalyq (aqsýiekter) jýiege ótui boldy. Sauda joldarynan qol ýzgen Europa egin sharuashylyghyna negizdelgen qoghamgha ainaldy. Karolingter dәuirinde «memlekettik qyzmetker» dep atalatyn jauaptylar ortalyq biylik әlsiregennen keyin jergilikti mal-mýlikti iyemdenu arqyly aristokrattargha ainaldy. Búl aqsýiekterding jersiz jataqtardy ant ishkizu arqyly ózderine basybayly etuining nәtiyjesinde feodalizm payda boldy. Feodalizm jýiesinde ekonomikalyq jәne ruhany ýstemdik pen oqu-jazu monopoliyasyn qolynda ústaghan shirkeu eng manyzdy oryngha ie boldy. Katolisizm feodalizmning iydeologiyalyq qaruyna ainaldy.

Músylmandardyng jaulap alu әreketining toqtauy men krest joryqtary Batys Europanyng Jerorta tenizindegi saudasyn jandandyrdy. Jana kәsip oryndarynyng payda boluy nәtiyjesindegi jerge basybayly jas jataqtardyng auyldan qalagha aghyluy burjuaziya tabynyng qalyptasuyna jol ashty. Búl jana tapty qúraghan bosqyndar óz myrzalarynyng olardy tauyp alyp, jerine qaytaruynan qoryqty. Sol sebepten feodalizmge jәne onyng iydeologiyasy bolyp tabylatyn katolisizmge qarsy jana bir qala qúqyghyn qalyptastyrdy. Burjuaziyanyng ekinshi qanaty ziyalylar baspahanalardyng payda boluy men kitap basylymdarynyng artuynyng arqasynda ekonomikalyq tәuelsizdikke qol jetkizip, oilaryn erkin jazyp, burjuaziyalyq kózqarastardy halyqqa jaydy. Shirkeu men aqsýiekterge qarsylyghyn jazu arqyly bildirdi.

Korolider bolsa, tabys kózinen aiyrylghan aqsýiekterden bet búryp, qarjy kózine ainalghan burjuaziyagha qoldau kórsete bastady. Papalardyng ýstemdigine qarsy bolghan korolider endigi jerde «patshanikin – patshagha, qúdaydikin – qúdaygha ótender» degen sayasatty ústanugha kiristi.

Qazaqstan Respublikasy konstitusiyasynyng Fransiya konstitusiyasy negizinde әzirlengendigin esepke ala otyryp, hristiandyqtyng tarihynda fransuzdardyng dinge qatysty ústanghan sayasatyn tórtke bólip jiktesek bolady. Olar:

1) bir dindi qoldap, basqa dinderge tyiym salghan sayasaty (ortaghasyrlyq Fransiya);

2) bir dindi qolday otyryp, ekinshi dәrejeli dep tanyghan dinderding qyzmetine rúqsat berip, olardy da belgili bir dәrejede qoldaghan sayasaty (Úly Fransuz tónkerisi jyldarynyng qarsanynadghy Fransiya);

3) eshbir dinge qoldau kórsetpesten, keybir dinderding qyzmetine rúqsat berip, olardy belgili bir dәrejede qoldaghan sayasaty (1801-1905 jj. aralyghyndaghy Fransiya).Elizas-Lotaringiya aumaghynda әli kýnge deyin osy sayasat qoldanyluda;

4) teoriya túrghysynan shirkeu men memleketting óz aralarynda tәuelsiz qyzmet jasauyna jaghday jasaytyn jәne memleketting eshbir dindi moyyndamaytyn, eshbirine qoldau kórsetpeytin, «zayyrlylyq» dep atalatyn sayasaty (1905 jyldan bergi qazirgi Fransiya).

Qysqasy, zayyrlylyq Fransiyada hristiandyqtyng dәstýrli dýniyauiy-ruhany aiyrmashylyghynan jәne Fransiyanyng últtyq memleket týsinigi men katolik shirkeuining ghalamdyq iydeologiyasy arasyndaghy qaqtyghystan tuyndaghan memlekettik sipat bolyp tabylady. Batys qoghamynda dindar emes halyqqa jәne memleketke shirkeu men dindarlar qysym tanytqan bolatyn. Búl qysym sheginen shyqqanda kópshilik birigip, shirkeu men dindarlardyng astamshylyghynan qútylu ýshin olargha qarsy úzaqqa sozylghan kýres nәtiyjesinde jeniske jetken edi. Osylaysha, Batys qoghamynda shirkeu men memleket, dindar men dindar emes әleumettik toptar arasynda yqpal men kýsh tepe-tendigin qamtamasyz etken zayyrlylyq ornady. Batys әlemindegi zayyrlylyq qoghamnyng әleumettik beybit ómirdi, dindar emes adamdar men әleumettik toptardyng kóbirek erkindikti, memleketting kóbirek tәuelsizdikti qajetsinuinen tuyndaghandyghyn úmytpaghan jón.

Nәtiyjesinde Batystyng keybir jerlerinde zayyrly, keybir jerlerinde jartylay zayyrly, keybir jerlerinde sóz jýzinde zayyrly, key jerinde tolyqqandy diny nemese kerisinshe dinsiz elderden qúralghan jayy bar.

Qazaqstanda bolsa, zayyrlylyq qaghidaty el damuynyn, qogham sanasynyng janghyruynyng sharty bolyp tabylady. Zayyrlylyqtyng arqasynda «azamattyq tendik», «enbeksýigishtik», «adaldyq», «ghylym men bilimge degen qúrmet», «zayyrly el» qúndylyqtarynan qúralghan «Mәngilik El» jalpyúlttyq patriottyq iydeyasy jýzege asyrylmaq. Atalmysh baghytta Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2015 jylghy 28 jeltoqsandaghy №147 Jarlyghymen bekitilgen «Qazaqstan Respublikasy Qazaqstandyq biregeylik pen birlikti nyghaytu jәne damytu tújyrymdamasy» iske qosyldy.

Qoghamdyq sana janghyruy

Ýstimzdegi jyly Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti, Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda Qazaqstannyng maqsaty – әlemdegi eng damyghan 30 elding qataryna qosylu bolyp tabylatyndyghyn taghy bir ret atap kórsetti. Elbasynyng pikirinshe maqsatqa jetu ýshin qazaqstandyqtardyng sanasy isinen ozyp jýrui, yaghny odan búryn janghyryp otyruy tiyis. HH ghasyrdaghy batystyq janghyru ýlgisi býgingi zamannyng bolmysyna say kelmeydi. Ózgeru ýshin zaman aghymyna iykemdelu arqyly jana dәuirding jaghymdy jaqtaryn boygha siniru kerek. Zamana synynan sýrinbey ótken ozyq dәstýrlerdi tabysty janghyrudyng manyzdy alghysharttaryna ainaldyra bilu qajet.

Janghyru últtyq sananyng týrli polusterin qiynnan qiystyryp, jarastyra alatyn qúdiretimen manyzdy. Halyq tarihy men últtyq salt-dәstýri aldaghy órkendeuding berik dini boluy tiyis. Búl rette, tútas qoghamnyng jәne әrbir qazaqstandyqtyng sanasyn janghyrtudyng birneshe baghytyn Elbasy atap ótti:

1. Bәsekelik qabilet;
2. Pragmatizm;
3. Últtyq biregeylikti saqtau;
4. Bilimning saltanat qúruy;
5. Qazaqstannyng revolusiyalyq emes, evolusiyalyq damuy.

Elbasy qoghamdyq sana janghyrudyng negizgi qaghidalaryn qalyptastyru jәne zaman synaghyna layyqty tótep beru ýshin aldaghy jyldarda myqtap qolgha alu qajet bolatyn birneshe joba úsyndy:

1. Qazaq tilin birtindep latyn әlipbiyine kóshiru;
2. Qoghamdyq jәne gumanitarlyq ghylymdar boyynsha «Jana gumanitarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jana oqulyq» jobasyn qolgha alu
3. «Tughan jer» baghdarlamasyn qolgha alu;
4. Halyq sanasyna jalpyúlttyq qasiyetti oryndar úghymyn siniru;
5. «Jahandaghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» jobasyn iske asyru;
6. «Qazaqstandaghy 100 jana esim» jobasyn iske asyru.

Qoghamdyq sananyng janghyruy ýshin azamattardyng zaman aghymyna sanaly týrde beyimdeluge qabiletti boluy kerek. Zamangha sәikes janghyru mindeti barlyq qoghamdardyng aldynda túr. Barsha qazaqstandyq janghyru iydeyasynyng manyzyn tereng týsine bilui tiyis. Jana jaghdayda janghyru degenimiz Qazaqstan damuynyng eng basty qaghidaty ‒ zayyrlylyq negizinde ghana jýzege asatyndyghyn úmytpaghanymyz abzal.

B.K.Baymahanov 

QR DIAQM DIK Mәdeniyetter men dinderding halyqaralyq ortalyghy Taldau bólimining jetekshisi, t.gh.k.

Abai.kz