قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتا زاڭىنىڭ ءابسوليۋتتى نورمالارىنىڭ بىرى  – زايىرلىلىق. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كەزدەن ءدىني ەركىندىكتى پاش ەتىپ، ءتاۋ ەتىپ، قابىلداعان العاشقى زاڭدارىمىزدىڭ ءبىرى – قر «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭى بولاتىن. اتالمىش زاڭناماعا زامانا اعىسىنا قاراي بىرنەشە رەت تولىقتىرۋلار جاسالعان-دى، ال 2011 جىلى قر «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» جاڭا زاڭى قابىلداندى. ياعني، قازاق ەلى – زايىرلى مەملەكەتتى ورنىقتىرۋ ۇستىندە. ونىڭ ىشىندە زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا تالپىنۋدا.

«زايىرلىلىق» ۇعىمى

«زايىرلى» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى اراب تىلىندەگى «سىرتقى» دەگەن ماندەگى «زاحير» سوزىنەن كەلىپ شىعادى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنە ۇڭىلسەك، «زايىر» ءسوزى «انىق»، «ايقىن»، «اشىق» دەگەن سىن ەسىمدەردىڭ ماعىنالارىن بەرەدى. وسى «زايىر» دەگەن سىن ەسىمنەن تۇرلەنگەن «زايىرلى» ءسوزى «بىلگىر»، «ءبىلىمدار» دەگەن ماعىنالارعا سايادى (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى/ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت. جانۇزاقوۆ. – الماتى: دايك-پرەسس، 2008. – 968 ب.). دەمەك، «زايىرلىلىق» دەپ «بىلگىرلىكتى»، «بىلىمدارلىقتى» اتاساق بولادى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا «زايىرلىلىق» ءسوزىن باتىستان اۋىپ كەلگەن  «لايتسيزم»، «سەكۋلياريزم»، «سۆەتسكوست» تەرميندەرىنىڭ بالاماسى رەتىندە تۇسىنەمىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى زايىرلىلىق جاڭاعى «بىلىمدارلىق» ۇعىمىنا جاقىن دەپ بىلسەك ءجون سياقتى.

«لايتسيزم» (فرانتسۋز تىلىندە «Laïcisme») دەگەنىمىز – مەملەكەتتى باسقارۋدا قانداي دا ءبىر دىنگە سىلتەمە جاساماستان، مەملەكەتتىڭ دىندەرگە دەگەن بەيتاراپتىلىعىن ۇستاناتىن قاعيدات. فرانتسۋز تىلىندەگى «لايتسيزم» ءسوزى «ءدىني ەمەس ادام»، «ءدىني ادامنان وزگە حالىق» دەگەن ماعىناعا ساي كەلەتىن  لاتىن تىلىندەگى «laicus» سوزىنەن شىققان. ريم يمپەرياسى داۋىرىندە ءدىني ادامدى «clerici»، ءدىني ەمەس ادامدى «laici» دەپ اتاعان عوي. فرانتسيادا «Laïcité»، «Laicisme» تەرميندەرى «ماتەريالىق (عىلىمي) جانە يدەيالىق ء(دىني) بولمىستاردى ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرماۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «لايتسيزم» تەرمينىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسى «Secularity» ءسوزى بولىپ تابىلادى.

«سەكۋلياريزم» ءسوزى «ءدىن جانە مەملەكەت ىستەرىن ءبىر-بىرىنەن بولەك ۇستاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ءسوز لاتىن تىلىندەگى «زامان» ماعىناسىنداعى «saeculum» سوزىنەن شىققان. «لايتسيزم» مەن «سەكۋلياريزم» سوزدەرى ورىس تىلىنە «زامانعا ساپ تۇزەۋ» نەمەسە «دۇنيەگە بوي تۇزەۋ» دەگەن ماعىناداعى «سۆەتسكوست» ءسوزى تۇرىندە ەندى.

تەرميننىڭ تاريحي دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە كاتوليكتىك ەۋروپا مەن انگلوساكسوندىق ەۋروپا اراسىندا ءبىر نيۋانس پايدا بولدى. كاتوليك ەلدەردە لايتسيزم، ال باسقالارىندا سەكۋلياريزم ورىن الدى. لايتسيزمدە ءدىن مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا بولسا، سەكۋلياريزمدە ءدىن مەن مەملەكەت ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز سالا بولىپ تابىلادى. پروتەستانتتىق جانە انگليكاندىق ەلدەردە سەكۋلياريزم كۇندەلىكتى ءومىردى بەلگىلەپ وتىراتىن ءومىر ءسۇرۋ سالتى جانە ءدۇنياۋي ىستەرگە ءدىندى ارالاستىرماۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى.

زايىرلىلىق تاريحى

باتىس ەلدەرىندەگى زايىرلىلىق الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان قۇبىلىس بولسا، قازاقستانداعى زايىرلىلىق تاريحي ۇدەرىستىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتەن، قازاقستان الەۋمەتىندەگى زايىرلىلىق دىندارلىق پەن سەنۋشىلىكتەن وقشاۋلانبايدى.

باتىستاعى زايىرلىلىق ءدىن مەن دەنوميناتسيالار، ءدىندارلار مەن دىنسىزدەر اراسىنداعى كۇرەس-قاقتىعىستاردى توقتاتۋ ءۇشىن پايدا بولدى. اگرەسسياشىل ەكسترەميزمنەن ارىلعان پىكىر مەن ار-وجدان بوستاندىعىن قۇرمەتتەيتىن سانا-سەزىمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن عىلىمي جانە دەموكراتيالىق قۇرال رەتىندە قالىپتاستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى زايىرلىلىق بولسا، دىنسىزدىك القابىنداعى دىنسىزدەر ۇستەمدىگىنىڭ قيراۋى جاعدايىندا قالىپتاسقان قۇندىلىق بولىپ تابىلادى.

باستاپقىدا باتىستا حريستياندىق «پاتشانىكى – پاتشاعا، قۇدايدىكى – قۇدايعا» دەپ اتالاتىن ءدىن مەن مەملەكەت ىستەرىن ءبىر-بىرىنەن ءبولۋ قاعيداتىن ۇستانعان بولاتىن. شىركەۋ جانە ءدىن قىزمەتشىلەرى، اسىرەسە مەملەكەتتىڭ السىزدىگىن، ءتىپتى «جوقتىعىن» دەپ تە ايتساق دۇرىس بولار، پايدالانىپ، كەز كەلگەن نارسەدە، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتە دە ءوز ۇستەمدىگىن ورناتقان ەدى. بۇنىسىنا دا قاناعاتتانباستان ءتۇرلى سىلتاۋمەن دىنگە قىزمەت ەتپەيتىن، گرەكشە «laikos»، لاتىنشا «laicus» («حالىقتىق»، «حالىقشىل») دەپ اتالاتىن ادامداردى، توپتاردى، قاۋىمدار مەن تاپتاردى ازاپتاي باستادى. ينكۆيزيتسيا ءجيى قولدانىلدى.

ەۋروپانىڭ بيلەۋشىلەرىنە اينالعان پاپالار كرەست جورىقتارىن ۇيىمداستىردى، پاتشالاردى تاقتان الىپ، تاققا وتىرعىزدى، قالاعان ەلدى قۇرىپ، قالاماعانىن قىردى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا مال-مۇلىكتىڭ ۇشتەن ەكىسى (2/3), جەردىڭ ۇشتەن ءبىرى (1/3)جانە كىرىستىڭ جارتىسى (1/2) پاپالاردىڭ قولىندا بولدى.

حريستياندىق تاريحىنىڭ ۇزاق ءبىر كەزەڭىندە ادامداردىڭ ءدىني ءارى ءدىنسىز ءومىرىن بيلەپ-توستەدى. سوندىقتان، ورتاعاسىرلىق ەكونوميكالىق ءومىردى شىركەۋدەن ءبولىپ ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءوزىن قۇدايعا تاپسىرىپ، موناستىردە وڭاشالانعان ادامدار عيباداتپەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعى، ساۋدا-ساتتىق جانە بانكيرلىكپەن اينالىستى. ورتا عاسىرلاردا بۇكىل ەگىندىك جەرلەردىڭ ۇشتەن ەكىسى (2/3), ودان تۇسكەن كىرىستىڭ ۇشتەن ءبىرى (1/3) شىركەۋگە تيەسىلى ەدى. شىركەۋ – قازىرگى ۋاقىتتا دا ەۋروپانىڭ ەڭ ءىرى كاپيتاليستەرىنىڭ ءبىرى.

قالاي بولعاندا دا، مۇنشاما ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق كۇش پەن مۇمكىندىككە يە شىركەۋگە قارسى باعىتتالعان دۇشپاندىق اۋەلى ونى سەكتالار مەن شىركەۋلەرگە ءبولدى. ەڭ سوڭىندا شىركەۋ بارلىق نارسەسىن، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى مەن مۇمكىندىكتەرىن حالىقشىلدارمەن بولىسۋگە ءماجبۇر بولدى. ءدىن مەن مەملەكەت نەمەسە شىركەۋ مەن مەملەكەت اراسىنداعى بۇل بولىنىسكە، ياعني جاڭاشا قارىم-قاتىناسقا، بيلىكتىڭ مۇنداي جاڭا سيپاتىنا «زايىرلىلىق» دەگەن اتاۋ بەرىلدى.

ەۋروپا حالىقتارىنىڭ باسىنان وتكەرگەن بۇل تاريحي ۇدەرىستى جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىناداي ەكى فاكتوردىڭ ورىن العاندىعىن ەسكە الۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، ەۋروپا حالىقتارىندا الەۋمەتتىك تاپتاردىڭ قالىپتاسىپ، ءوزارا قايشىلىقتارعا بارۋى بولسا، ەكىنشىسى، حريستياندىقتىڭ بولمىستى ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز رۋحاني جانە ءدۇنياۋي كاتەگوريالار تۇرعىسىنان قاراستىراتىن دۋاليستىك دۇنيەتانىمعا يە بولۋى ەدى. بۇل ەكى فاكتور وتە ماڭىزدى. سەبەبى، زايىرلىلىق حريستياندىقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا ءدۇنياۋي مەن رۋحاني الەمدى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراستىرۋىنان تۋىنداعان. ناتيجەسىندە، باتىستىڭ حريستياندىق قوعامى «ءدىندار» جانە «زايىرلى» دەگەن ەكى الەۋمەتتىك توپقا ءبولىندى. ءدىنداردىڭ قاراۋىنا رۋحاني ىستەر كىرسە، زايىرلىنىڭ قاراۋىنا ءدۇنياۋي ىستەر كىردى.

قوعامدىق قۇرىلىم جاعىنان بۇل ەكى الەۋمەتتىك توپ «شىركەۋ» مەن «مەملەكەت» اياسىندا شوعىرلاندى. حريستياندىق فيلوسوفيانىڭ ءىرى وكىلى سانالاتىن اۋليە اۆگۋستيننىڭ پىكىرىنشە «civitas dei» دەپ اتالاتىن «قۇدايدىڭ مەملەكەتىنىڭ» قاسىندا «civitas terrena» دەپ اتالاتىن «جەردەگى مەملەكەت» بار. «Civitas dei – شىركەۋ»، ال «civitas terrena – مەملەكەت» دەپ قابىلداعان شىركەۋ ريم يمپەرياسىندا زاڭدى تۇلعاعا اينالىپ، يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن ونىڭ ساياسي، اكىمشىلىك، قۇقىقتىق جۇيەلەرىن وزىنە ىڭعايلاستىرىپ الدى. ءسويتىپ، مەملەكەت بولۋدىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرىنە قول جەتكىزدى. «كانوندىق قۇقىق» دەپ اتالاتىن كاتوليكتىك قۇقىق ارقىلى «زاڭشىعارۋشى بيلىكتى»، مونوپوليست رەتىندە ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت، حالىق سانىن تىركەۋ سياقتى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ىستەرى ارقىلى «اتقارۋشى بيلىكتى»، تەك ءدىنداردى عانا ەمەس، زايىرلىنى دا جازاعا تارتۋ ارقىلى «سوت بيلىگىن» قولىنا شوعىرلاندىردى. وسىلايشا، شىركەۋ ءVىىى عاسىردا ريم قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى سىيعا تارتىلعان جەرلەردە ءوز مەملەكەتىن قۇرعان بولاتىن (بۇگىنگى ۆاتيكان مەملەكەتىمەن شاتاستىرماعان ءجون. ۆاتيكاندى پاپاعا ب.مۋسسوليني سىيعا تارتقان).

ءدۇنياۋي-رۋحاني ءبولىنىستىڭ باسقا ءبىر كورىنىسىن ساياسي بيلىكتىڭ مەملەكەت پەن شىركەۋ اراسىندا بولىنىسكە سالىنۋىنان بايقاي الامىز. مەملەكەتتىك بيلىك «regnum» («پاتشالىق») دەپ اتالسا، شىركەۋ بيلىگى «sacerdotium» («پوپتىق») دەپ اتالدى. حريستياندىقتىڭ تاريحىندا بۇل ەكى بيلىك كوزى ءوزارا ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. بۇل كۇرەستە كەيدە شىركەۋ مەملەكەتتەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن قۇرىلىم سيپاتىنا يە بولىپ، يمپەراتورلار مەن كورولدەردى بيلەگەن بولسا، كەيدە مەملەكەتتەر شىركەۋدى باسقاردى. ەكى بيلىك كوزىنىڭ اراسىنداعى بۇل كۇرەس فرانتسيادا 1905 جىلى تەوريالىق تۇرعىدان ەكەۋىنىڭ دە ءوز سالاسىنداعى ەركىندىگىن ەسەپكە الاتىن «لايتسيزم» («زايىرلىلىق») اتتى ءدىن ساياساتىمەن اياقتالدى.

باستاپقىدا مۇسىلمانداردىڭ جەرورتا تەڭىزىن جاۋلاپ الۋى اۋەلدەن ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن باتىس ەۋروپانى جەرورتا تەڭىزىنەن الشاقتاتقان بولاتىن. بۇل فاكتور ەكى ماڭىزدى ناتيجە تۋىنداتتى. ءبىرىنشىسى، وزدەرىن ريم يمپەرياسىنىڭ جالعاسى ساناعان كارولينگتەر حريستياندىق يدەولوگياسىن يسلامعا قارسى قويىپ، مەملەكەت ىشىندە شىركەۋدىڭ ۇستەمدىگىن مويىندادى. ءدىندارلاردى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىنداپ، جەرگىلىكتى شىركەۋلەرگە مەملەكەتتىك جەردىڭ كەڭ القاپتارىن سىيعا تارتىپ، سالىقتىڭ وننان ءبىر بولىگىن (1/10) يەلەنۋگە رۇقسات بەردى. ەكىنشىسى، ەۋروپانىڭ «فەوداليزمگە»، جەر يەلەنۋشىلىككە نەگىزدەلگەن اريستوكراتيالىق (اقسۇيەكتەر) جۇيەگە ءوتۋى بولدى. ساۋدا جولدارىنان قول ۇزگەن ەۋروپا ەگىن شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن قوعامعا اينالدى. كارولينگتەر داۋىرىندە «مەملەكەتتىك قىزمەتكەر» دەپ اتالاتىن جاۋاپتىلار ورتالىق بيلىك السىرەگەننەن كەيىن جەرگىلىكتى مال-مۇلىكتى يەمدەنۋ ارقىلى اريستوكراتتارعا اينالدى. بۇل اقسۇيەكتەردىڭ جەرسىز جاتاقتاردى انت ىشكىزۋ ارقىلى وزدەرىنە باسىبايلى ەتۋىنىڭ ناتيجەسىندە فەوداليزم پايدا بولدى. فەوداليزم جۇيەسىندە ەكونوميكالىق جانە رۋحاني ۇستەمدىك پەن وقۋ-جازۋ مونوپولياسىن قولىندا ۇستاعان شىركەۋ ەڭ ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى. كاتوليتسيزم فەوداليزمنىڭ يدەولوگيالىق قارۋىنا اينالدى.

مۇسىلمانداردىڭ جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنىڭ توقتاۋى مەن كرەست جورىقتارى باتىس ەۋروپانىڭ جەرورتا تەڭىزىندەگى ساۋداسىن جانداندىردى. جاڭا كاسىپ ورىندارىنىڭ پايدا بولۋى ناتيجەسىندەگى جەرگە باسىبايلى جاس جاتاقتاردىڭ اۋىلدان قالاعا اعىلۋى بۋرجۋازيا تابىنىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشتى. بۇل جاڭا تاپتى قۇراعان بوسقىندار ءوز مىرزالارىنىڭ ولاردى تاۋىپ الىپ، جەرىنە قايتارۋىنان قورىقتى. سول سەبەپتەن فەوداليزمگە جانە ونىڭ يدەولوگياسى بولىپ تابىلاتىن كاتوليتسيزمگە قارسى جاڭا ءبىر قالا قۇقىعىن قالىپتاستىردى. بۋرجۋازيانىڭ ەكىنشى قاناتى زيالىلار باسپاحانالاردىڭ پايدا بولۋى مەن كىتاپ باسىلىمدارىنىڭ ارتۋىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ويلارىن ەركىن جازىپ، بۋرجۋازيالىق كوزقاراستاردى حالىققا جايدى. شىركەۋ مەن اقسۇيەكتەرگە قارسىلىعىن جازۋ ارقىلى ءبىلدىردى.

كورولدەر بولسا، تابىس كوزىنەن ايىرىلعان اقسۇيەكتەردەن بەت بۇرىپ، قارجى كوزىنە اينالعان بۋرجۋازياعا قولداۋ كورسەتە باستادى. پاپالاردىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى بولعان كورولدەر ەندىگى جەردە «پاتشانىكىن – پاتشاعا، قۇدايدىكىن – قۇدايعا وتەڭدەر» دەگەن ساياساتتى ۇستانۋعا كىرىستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ فرانتسيا كونستيتۋتسياسى نەگىزىندە ازىرلەنگەندىگىن ەسەپكە الا وتىرىپ، حريستياندىقتىڭ تاريحىندا فرانتسۋزداردىڭ دىنگە قاتىستى ۇستانعان ساياساتىن تورتكە ءبولىپ جىكتەسەك بولادى. ولار:

1) ءبىر ءدىندى قولداپ، باسقا دىندەرگە تىيىم سالعان ساياساتى (ورتاعاسىرلىق فرانتسيا);

2) ءبىر ءدىندى قولداي وتىرىپ، ەكىنشى دارەجەلى دەپ تانىعان دىندەردىڭ قىزمەتىنە رۇقسات بەرىپ، ولاردى دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قولداعان ساياساتى (ۇلى فرانتسۋز توڭكەرىسى جىلدارىنىڭ قارساڭىنادعى فرانتسيا);

3) ەشبىر دىنگە قولداۋ كورسەتپەستەن، كەيبىر دىندەردىڭ قىزمەتىنە رۇقسات بەرىپ، ولاردى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قولداعان ساياساتى (1801-1905 جج. ارالىعىنداعى فرانتسيا).ەلزاس-لوتارينگيا اۋماعىندا ءالى كۇنگە دەيىن وسى ساياسات قولدانىلۋدا;

4) تەوريا تۇرعىسىنان شىركەۋ مەن مەملەكەتتىڭ ءوز ارالارىندا تاۋەلسىز قىزمەت جاساۋىنا جاعداي جاسايتىن جانە مەملەكەتتىڭ ەشبىر ءدىندى مويىندامايتىن، ەشبىرىنە قولداۋ كورسەتپەيتىن، «زايىرلىلىق» دەپ اتالاتىن ساياساتى (1905 جىلدان بەرگى قازىرگى فرانتسيا).

قىسقاسى، زايىرلىلىق فرانتسيادا حريستياندىقتىڭ ءداستۇرلى ءدۇنياۋي-رۋحاني ايىرماشىلىعىنان جانە فرانتسيانىڭ ۇلتتىق مەملەكەت تۇسىنىگى مەن كاتوليك شىركەۋىنىڭ عالامدىق يدەولوگياسى اراسىنداعى قاقتىعىستان تۋىنداعان مەملەكەتتىك سيپات بولىپ تابىلادى. باتىس قوعامىندا ءدىندار ەمەس حالىققا جانە مەملەكەتكە شىركەۋ مەن ءدىندارلار قىسىم تانىتقان بولاتىن. بۇل قىسىم شەگىنەن شىققاندا كوپشىلىك بىرىگىپ، شىركەۋ مەن ءدىندارلاردىڭ استامشىلىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ولارعا قارسى ۇزاققا سوزىلعان كۇرەس ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتكەن ەدى. وسىلايشا، باتىس قوعامىندا شىركەۋ مەن مەملەكەت، ءدىندار مەن ءدىندار ەمەس الەۋمەتتىك توپتار اراسىندا ىقپال مەن كۇش تەپە-تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتكەن زايىرلىلىق ورنادى. باتىس الەمىندەگى زايىرلىلىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك بەيبىت ءومىردى، ءدىندار ەمەس ادامدار مەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ كوبىرەك ەركىندىكتى، مەملەكەتتىڭ كوبىرەك تاۋەلسىزدىكتى قاجەتسىنۋىنەن تۋىنداعاندىعىن ۇمىتپاعان ءجون.

ناتيجەسىندە باتىستىڭ كەيبىر جەرلەرىندە زايىرلى، كەيبىر جەرلەرىندە جارتىلاي زايىرلى، كەيبىر جەرلەرىندە ءسوز جۇزىندە زايىرلى، كەي جەرىندە تولىققاندى ءدىني نەمەسە كەرىسىنشە ءدىنسىز ەلدەردەن قۇرالعان جايى بار.

قازاقستاندا بولسا، زايىرلىلىق قاعيداتى ەل دامۋىنىڭ، قوعام ساناسىنىڭ جاڭعىرۋىنىڭ شارتى بولىپ تابىلادى. زايىرلىلىقتىڭ ارقاسىندا «ازاماتتىق تەڭدىك»، «ەڭبەكسۇيگىشتىك»، «ادالدىق»، «عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇرمەت»، «زايىرلى ەل» قۇندىلىقتارىنان قۇرالعان «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق پاتريوتتىق يدەياسى جۇزەگە اسىرىلماق. اتالمىش باعىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2015 جىلعى 28 جەلتوقسانداعى №147 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قازاقستاندىق بىرەگەيلىك پەن بىرلىكتى نىعايتۋ جانە دامىتۋ تۇجىرىمداماسى» ىسكە قوسىلدى.

قوعامدىق سانا جاڭعىرۋى

ۇستىمزدەگى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قازاقستاننىڭ ماقساتى – الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ بولىپ تابىلاتىندىعىن تاعى ءبىر رەت اتاپ كورسەتتى. ەلباسىنىڭ پىكىرىنشە ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسى ىسىنەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس. حح عاسىرداعى باتىستىق جاڭعىرۋ ۇلگىسى بۇگىنگى زاماننىڭ بولمىسىنا ساي كەلمەيدى. وزگەرۋ ءۇشىن زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك. زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت.

جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. حالىق تاريحى مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك ءدىڭى بولۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، تۇتاس قوعامنىڭ جانە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ بىرنەشە باعىتىن ەلباسى اتاپ ءوتتى:

1. باسەكەلىك قابىلەت;
2. پراگماتيزم;
3. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ;
4. ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى;
5. قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى.

ەلباسى قوعامدىق سانا جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ جانە زامان سىناعىنا لايىقتى توتەپ بەرۋ ءۇشىن الداعى جىلداردا مىقتاپ قولعا الۋ قاجەت بولاتىن بىرنەشە جوبا ۇسىندى:

1. قازاق ءتىلىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ;
2. قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىن قولعا الۋ
3. «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن قولعا الۋ;
4. حالىق ساناسىنا جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋ;
5. «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسىن ىسكە اسىرۋ;
6. «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسىن ىسكە اسىرۋ.

قوعامدىق سانانىڭ جاڭعىرۋى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ زامان اعىمىنا سانالى تۇردە بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى بولۋى كەرەك. زامانعا سايكەس جاڭعىرۋ مىندەتى بارلىق قوعامداردىڭ الدىندا تۇر. بارشا قازاقستاندىق جاڭعىرۋ يدەياسىنىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنە ءبىلۋى ءتيىس. جاڭا جاعدايدا جاڭعىرۋ دەگەنىمىز قازاقستان دامۋىنىڭ ەڭ باستى قاعيداتى ‒ زايىرلىلىق نەگىزىندە عانا جۇزەگە اساتىندىعىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال.

ب.ك.بايماحانوۆ 

قر دىاقم دىك مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى تالداۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، ت.ع.ك.

Abai.kz