Shashsanda ómir boyy jighanyndy

Ey, adam, saqtap qalshy imanyndy, – depti ghúlama shayyr Ábubәkir Kerderi. Qazaq Ábubәkir solay degende fransuz Gy de Mopassan «Aldaghy zaman alayaqtardiki» («Budushee prinadlejit preydoham») depti. Qos danyshpannyng búl aitqandary býgingi adamdardyng materialdyq baylyqqa  qúnyghyp, sol ýshin qanday kelensizdikke baratyny turaly ghana bolsa ýndemey-aq jýre berer edik qoy. Biraq olar aitqan búl kesel adam balasynyng basqa januarlar ataulydan eng basty aiyrmashylyghy ruhany jan-dýniyesin de jaylap bara jatqanyn shyqqyr kózimiz kórudey-aq kórip otyr.

IYә, adamnyng ruhany qazynasynyng eng basty da qasiyetti nyshany – qashan da әdebiyet bolyp kelgen edi. Kýltil-býltilsiz aqiqatyn aitar bolsaq, býgingi  jas qalamgerden bastap әldeqashan qyryqtyng qyrqasyna shyghyp, eluding ensesine mingenderding istep jýrgen isterine, әdebiyetti kýnkóriske, ótirik ataq-danq alu qúraly retinde paydalanu ýshin jasap jýrgen әreket, tirlikterine qarap-aq әlginde Á.Kerderi aitqan «imansyzdyqtyn»,  Mopassan aitqan alayaqtyqtyng nebir ozyq ýlgilerin kórgendey bolasyz. Bireuler baj etse baj ete bersin, biraq býgingi qazaq әdebiyeti әbden qúldyraghany ras. Synnyng joqtyghyn, syn aitqan adamdy býrgeshe talaytyndar bar ekenin, eshqanday kórkemdik talapqa say kelmeytin kitapty  aqshamen shygharyp jazushy atanyp jatqandardy, kim kóringen Jazushylar Odaghyna mýshelikke qabyldanatynyn aitpaghanda toptasyp alyp  birin-biri maqtaytyndar ýlken kýshke ainalghanynyng ózi, sol toptar birigip alyp ólenderi óte qaradýrsin, jasandy, ótirik, pafosqa toly bireulerden keremet aqyn jasaytynynyng ózi-aq býgingi qazaq әdebiyetining (әsirese poeziyanyn) qúldyrauyna basty sebep bolyp otyr. Ondaylar әldebir jerden aqshanyng kózin tauyp óz tobyndaghy adamdardyng shygharma deuge kelmeytin birnәrselerin shet el tilinde shygharady da әlgi avtorsymaqtar mening kitabym ana tilde, myna tilde shyqty dep teledidardan, baspasózden auzy kópire sóilep otyrady. Ádette, darynsyz, talantsyz, әri qarabayyr nadan adamdar osylay júrt aldyna jii shyghady qolyn sermelep óleng oqidy. Sosyn olardy tileulesteri, tuystastary, birge jýrip, birge túratyn dostary odan әri maqtaydy. Ol ýshin «Feysbuk», «Ádebiyet» portaly dep atalatyn portal, «Qazaq әdebiyetinin» gazetining esigi әrdayym ashyq. Al, «Ádebiyet» portaly  dep atalatyndy basqaryp otyrghan adamnyng ózining әdebiyetten habardarlyghy qansha ekenin qaydam, biraq onyng jazghanyna, sóilem qúraghanyna, aityp otyrghan oiyna qaraghannan-aq kóniline kirbing týsedi. Jas buyn, orta buyn osymen túra túrsyn.

Ábubәkir Kerderi men Mopassannyng naghyz әulie ekenine býgingi agha buyn qataryna әldeqashan iligip, aqsaqal atanyp ta jýrgen bir top qalamger ózderin «Frans Kafka syilyghynyng laureatymyz» dep dýniyeni dýrliktirgennen beri kózimiz jetkendey boldy. Osydan birer jyl búryn «Qazaq әdebiyeti» gazetinde erli-zayypty Ákim Tarazy men Roza Múqanova әlem әdebiyetine qosqan ýlesi ýshin F. Kafka atyndaghy syilyqty aldy degen habar shyqqanda «e-e, әlem әdebiyeti de jeter jerine jetken eken» dep kýlip edik. Óitkeni, búl eki jazushynyng da suretkerlik sheberligin әlemdik dengeydegi shygharmalarmen salystyru qiyngha sogharynan biraz habardar bolatynbyz.

IYә, әdette syilyq jәne medali degenimiz ekeui eki nәrse ekeni belgili. Otandyq ta, sheteldik te әdebiyetting bilgiri, synshy Amangeldi Kenshilikúly  Ákim Tarazy men Roza Múqanovanyng alghany eshqanday da Kafka atyndaghy syilyq emes medali degeni ýshin Roza hanym Amangeldini «qyzghanyp, qyzylkenirdek bolghanyna» tandandym, dey kelip, әldebir ótken kýnderdegi uaqighany qoparyp «Neghylghan arsyzdyq» degenge sheyin barypty. Ádeby orta biletin Amangeldi Kafka syilyghyn Ákim aqsaqal men Roza hanymnan qyzghanatynday olarmen bәsekege týsken joq edi. Ekinshiden, Roza hanym alyp bara jatqan talant iyesi bolmasa da qalamger-әiel degen aty bar  bolghandyqtan esik aldyndaghy qazan-oshaq, qora-qopsynyng ainalasyndaghy tómen etek keybir qatyn-qalashtarsha bas salyp búlay tulauy óte orynsyz. Ersilik degendi qoysanshy, Rekeng Halyqaralyq Frans Kafka syilyghyn alghan túnghysh qazaq qyzy atandym deydi. Búl endi adamnyng ózine-ózi ataq berui me, әlde men sondaymyn dep әruaq shaqyru ma ol jaghyn bilmeymiz. Biraq Ákim aqsaqal (Kafka syilyghyn alghan alghashqy aqsaqal degen at beremizbe, qaytemiz?) men Roza hanymnyng alghany eshqanday da syilyq emes. Ol – medali. Ony týsindirmes búryn Rozanyng myna sóilemine qaranyz: «Eger Amangeldi syilyq ataulyny zertteytin maman iyesi bolsa..»,-deydi ol.  «Mamandyq iyesi» degendi dúrys aita almay «maman iyesi» dep otyrghan adamdy jazushy deudin  ózi de qiyndau emes pe?

IYә, F.Kafka atyndaghy syilyq pen medali ekeui eki nәrse. Roza aitqanday «maman iyesi» bolmasaq ta ony zerttep kórdik. Sóitsek, F.Kafka atyndaghy Altyn medali jәne F.Kafka atyndaghy kishi medali degen bolady eken. Ol marapatty beruge «ARIA» dep atalatyn әdebiyetshiler men jurnalisterding halyqaralyq Odaghy degen bar. Ózine «Kafka atyndaghy syilyqty alghan alghashqy qazaq» dep at qoyyp alghan Roza Múqanova onyng qaysysyn alghanyn ózi biledi.

Búl eki medalidi da akademik D. Kudykov basqaratyn «Arnauly nominasiyalyq komissiya» eksheuden,  talqylaudan ótkizip baryp kórnekti әdebiyetshilerge, jurnalisterge, óner sheberlerine, mәdeniyet qayratkerleri men kórnekti mesenattargha beredi. Osy «APIA» Odaghy medali iyegeri bolghandargha ony saltanatty týrde tapsyru sәtinde «ARIA» baspasynan kitabyn shygharugha sertifikat beredi.

Búl úiym komissiyasy iriktep úsynghan materialdar sosyn Pragagha jóneltilip, onda F.Kafka atyndaghy Altyn medalimen marapattau boyynsha halyqaralyq komiytet degenge jiberiledi. Al bizding medalister ony bizge «Halyqaralyq tәuelsiz sarapshylar» berdi deydi. Olar kimder? Múnyng arjaghynda nendey qúpiya jatyr? Biz osy «ARIA» bergen F. Kafka medali iyegerlerining tizimin de qarap shyqtyq, biraq olardyng arasynan Ákim Tarazi, Roza Múqanova, Asqar Altay, Nemat Kelimbetov, Shómishbay Sariyev degen kisi esimderin kóre almadyq.

Adamnyng paryq-parasattylyghy bir auyz sózinen-aq kórinip qalady. Kórnekti jazushy Tólen Ábdikov osy dau-shargha baylanysty, «búl medali әdeby syilyqqa jata ma, joq pa deseniz, әdeby syilyqtardyng janynda qarjysy bolady. Al búl medaligha eshqanday aqsha qosyp berilmeydi»-dep taygha tanba basqanday aqiqatty aityp beripti. Ony biz de tekserip kórdik. Sóitsek, Frans Kafka atyndaghy halyqaralyq syilyqty Chehiyanyng Frans Kafka Qoghamy dep atalatyn qogham men Praga qalalyq әkimshiligi birlesip beredi eken. Jәne ol halyqaralyq degen aty bar «Alash» syilyghyn shýlen taratqanday dorba-dorbasymen birden 40-tan astam adamgha taratyp beretin Qazaqstan Jazushylar Odaghyna úqsap emes, jylyna bir adamgha ghana (әr saladan) beredi eken.

Tólen Ábdikting sózining jóni bar. Búl syilyqtyng iyegerine 10000 AQSh dollary jәne Kafkanyng qola mýsini qosyp tapsyrylatyn kórinedi. Ony әigili cheh jazushy-dramaturgi Vaslav Gaveli 2010 jyly alypty. Odan keyin 2011 jyly Dj.Benvill, 2012 jyly D.Todrova, 2013 jyly – Amos Oz, 2014 jyly Ya.Lyaniko, 2015 jyly E.Mendosa jәne ótken 2016 jyly Kl.Magris alghan. Búl tizimnen de ne Ákim aqsaqaldyn, ne Roza hanymnyn, ne Asqar, Altay men Shómishbay Sariyev degenderding aty-jónin qansha izdesek te tappadyq.

IYә, әngimemizding basynda qazirgi әdebiyetimizding qazir qanday kýige týskenine bir-eki-aq auyz sóz aittyq. Erteng sol ýshinde bizdi jerden alyp, jerge salatyndar shyghatynyn da bilemiz.

Qaytalap aitayyq, qazir ekining biri aqshasyn tólep kitabyn shetelde shygharady da teledidardan, baspasózden mening kitabym, ólenderim pәlen elding tilinde shyqty dep isip-keuip otyrghanyn kóretin boldyq. Jóni týzu sóilem qúray almaytyndar birin-biri maqtap, siz danyshpansyz, siz úly aqynsyz dep teledidardy, internetti azan-qazan qylady. Qolyna internet sayt týsken óleni shiykili-pisili bireuler jyr jinaqtargha alghysóz jazatyn boldy.

Mine, әdeby synnyn, ashyq talqygha salyp pikirtalas ótkizu degenning bәri әldeqashan joyylyp, әdebiyetke ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyndar pәlen degen festivalidin, pәlen degen bәigening jenimpazy atanuynan, birin-biri tamyr-tanystyqpen ótirik maqtaudyng kesirinen bizding әdebiyetimiz qazir osynday kýige týsti. Al әdebiyeti múnday kýige týsken elding kósegesi kógerip ketui... Áy, qiyn-au!

Myrzan KENJEBAY, aqyn

Abai.kz