شاشساڭدا ءومىر بويى جيعانىڭدى

ەي، ادام، ساقتاپ قالشى يمانىڭدى، – دەپتى عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى. قازاق ابۋباكىر سولاي دەگەندە فرانتسۋز گي دە موپاسسان «الداعى زامان الاياقتاردىكى» («بۋدۋششەە پرينادلەجيت پرەيدوحام») دەپتى. قوس دانىشپاننىڭ بۇل ايتقاندارى بۇگىنگى ادامداردىڭ ماتەريالدىق بايلىققا  قۇنىعىپ، سول ءۇشىن قانداي كەلەڭسىزدىككە باراتىنى تۋرالى عانا بولسا ۇندەمەي-اق جۇرە بەرەر ەدىك قوي. بىراق ولار ايتقان بۇل كەسەل ادام بالاسىنىڭ باسقا جانۋارلار اتاۋلىدان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى رۋحاني جان-دۇنيەسىن دە جايلاپ بارا جاتقانىن شىققىر كوزىمىز كورۋدەي-اق كورىپ وتىر.

ءيا، ادامنىڭ رۋحاني قازىناسىنىڭ ەڭ باستى دا قاسيەتتى نىشانى – قاشان دا ادەبيەت بولىپ كەلگەن ەدى. كۇلتىل-ءبۇلتىلسىز اقيقاتىن ايتار بولساق، بۇگىنگى  جاس قالامگەردەن باستاپ الدەقاشان قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىعىپ، ەلۋدىڭ ەڭسەسىنە مىنگەندەردىڭ ىستەپ جۇرگەن ىستەرىنە، ادەبيەتتى كۇنكورىسكە، وتىرىك اتاق-داڭق الۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ ءۇشىن جاساپ جۇرگەن ارەكەت، تىرلىكتەرىنە قاراپ-اق الگىندە ءا.كەردەرى ايتقان «يمانسىزدىقتىڭ»،  موپاسسان ايتقان الاياقتىقتىڭ نەبىر وزىق ۇلگىلەرىن كورگەندەي بولاسىز. بىرەۋلەر باج ەتسە باج ەتە بەرسىن، بىراق بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى ابدەن قۇلدىراعانى راس. سىننىڭ جوقتىعىن، سىن ايتقان ادامدى بۇرگەشە تالايتىندار بار ەكەنىن، ەشقانداي كوركەمدىك تالاپقا ساي كەلمەيتىن كىتاپتى  اقشامەن شىعارىپ جازۋشى اتانىپ جاتقانداردى، كىم كورىنگەن جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە قابىلداناتىنىن ايتپاعاندا توپتاسىپ الىپ  ءبىرىن-ءبىرى ماقتايتىندار ۇلكەن كۇشكە اينالعانىنىڭ ءوزى، سول توپتار بىرىگىپ الىپ ولەڭدەرى وتە قارادۇرسىن، جاساندى، وتىرىك، پافوسقا تولى بىرەۋلەردەن كەرەمەت اقىن جاسايتىنىنىڭ ءوزى-اق بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ (اسىرەسە پوەزيانىڭ) قۇلدىراۋىنا باستى سەبەپ بولىپ وتىر. وندايلار الدەبىر جەردەن اقشانىڭ كوزىن تاۋىپ ءوز توبىنداعى ادامداردىڭ شىعارما دەۋگە كەلمەيتىن بىرنارسەلەرىن شەت ەل تىلىندە شىعارادى دا الگى اۆتورسىماقتار مەنىڭ كىتابىم انا تىلدە، مىنا تىلدە شىقتى دەپ تەلەديداردان، باسپاسوزدەن اۋزى كوپىرە سويلەپ وتىرادى. ادەتتە، دارىنسىز، تالانتسىز، ءارى قارابايىر نادان ادامدار وسىلاي جۇرت الدىنا ءجيى شىعادى قولىن سەرمەلەپ ولەڭ وقيدى. سوسىن ولاردى تىلەۋلەستەرى، تۋىستاستارى، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇراتىن دوستارى ودان ءارى ماقتايدى. ول ءۇشىن «فەيسبۋك»، «ادەبيەت» پورتالى دەپ اتالاتىن پورتال، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» گازەتىنىڭ ەسىگى ءاردايىم اشىق. ال، «ادەبيەت» پورتالى  دەپ اتالاتىندى باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوزىنىڭ ادەبيەتتەن حاباردارلىعى قانشا ەكەنىن قايدام، بىراق ونىڭ جازعانىنا، سويلەم قۇراعانىنا، ايتىپ وتىرعان ويىنا قاراعاننان-اق كوڭىلىڭە كىربىڭ تۇسەدى. جاس بۋىن، ورتا بۋىن وسىمەن تۇرا تۇرسىن.

ابۋباكىر كەردەرى مەن موپاسساننىڭ ناعىز اۋليە ەكەنىنە بۇگىنگى اعا بۋىن قاتارىنا الدەقاشان ىلىگىپ، اقساقال اتانىپ تا جۇرگەن ءبىر توپ قالامگەر وزدەرىن «فرانتس كافكا سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتىمىز» دەپ دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەننەن بەرى كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ەرلى-زايىپتى اكىم تارازي مەن روزا مۇقانوۆا الەم ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ف. كافكا اتىنداعى سىيلىقتى الدى دەگەن حابار شىققاندا «ە-ە، الەم ادەبيەتى دە جەتەر جەرىنە جەتكەن ەكەن» دەپ كۇلىپ ەدىك. ويتكەنى، بۇل ەكى جازۋشىنىڭ دا سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىن الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعارمالارمەن سالىستىرۋ قيىنعا سوعارىنان ءبىراز حاباردار بولاتىنبىز.

ءيا، ادەتتە سىيلىق جانە مەدال دەگەنىمىز ەكەۋى ەكى نارسە ەكەنى بەلگىلى. وتاندىق تا، شەتەلدىك تە ادەبيەتتىڭ بىلگىرى، سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى  اكىم تارازي مەن روزا مۇقانوۆانىڭ العانى ەشقانداي دا كافكا اتىنداعى سىيلىق ەمەس مەدال دەگەنى ءۇشىن روزا حانىم امانگەلدىنى «قىزعانىپ، قىزىلكەڭىردەك بولعانىنا» تاڭداندىم، دەي كەلىپ، الدەبىر وتكەن كۇندەردەگى ۋاقيعانى قوپارىپ «نەعىلعان ارسىزدىق» دەگەنگە شەيىن بارىپتى. ادەبي ورتا بىلەتىن امانگەلدى كافكا سىيلىعىن اكىم اقساقال مەن روزا حانىمنان قىزعاناتىنداي ولارمەن باسەكەگە تۇسكەن جوق ەدى. ەكىنشىدەن، روزا حانىم الىپ بارا جاتقان تالانت يەسى بولماسا دا قالامگەر-ايەل دەگەن اتى بار  بولعاندىقتان ەسىك الدىنداعى قازان-وشاق، قورا-قوپسىنىڭ اينالاسىنداعى تومەن ەتەك كەيبىر قاتىن-قالاشتارشا باس سالىپ بۇلاي تۋلاۋى وتە ورىنسىز. ەرسىلىك دەگەندى قويساڭشى، رەكەڭ حالىقارالىق فرانتس كافكا سىيلىعىن العان تۇڭعىش قازاق قىزى اتاندىم دەيدى. بۇل ەندى ادامنىڭ وزىنە-ءوزى اتاق بەرۋى مە، الدە مەن سوندايمىن دەپ ارۋاق شاقىرۋ ما ول جاعىن بىلمەيمىز. بىراق اكىم اقساقال (كافكا سىيلىعىن العان العاشقى اقساقال دەگەن ات بەرەمىزبە، قايتەمىز؟) مەن روزا حانىمنىڭ العانى ەشقانداي دا سىيلىق ەمەس. ول – مەدال. ونى تۇسىندىرمەس بۇرىن روزانىڭ مىنا سويلەمىنە قاراڭىز: «ەگەر امانگەلدى سىيلىق اتاۋلىنى زەرتتەيتىن مامان يەسى بولسا..»،-دەيدى ول.  «ماماندىق يەسى» دەگەندى دۇرىس ايتا الماي «مامان يەسى» دەپ وتىرعان ادامدى جازۋشى دەۋدىڭ  ءوزى دە قيىنداۋ ەمەس پە؟

ءيا، ف.كافكا اتىنداعى سىيلىق پەن مەدال ەكەۋى ەكى نارسە. روزا ايتقانداي «مامان يەسى» بولماساق تا ونى زەرتتەپ كوردىك. سويتسەك، ف.كافكا اتىنداعى التىن مەدال جانە ف.كافكا اتىنداعى كىشى مەدال دەگەن بولادى ەكەن. ول ماراپاتتى بەرۋگە «ءارىا» دەپ اتالاتىن ادەبيەتشىلەر مەن جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق وداعى دەگەن بار. وزىنە «كافكا اتىنداعى سىيلىقتى العان العاشقى قازاق» دەپ ات قويىپ العان روزا مۇقانوۆا ونىڭ قايسىسىن العانىن ءوزى بىلەدى.

بۇل ەكى مەدالدى دا اكادەميك د. كۋدىكوۆ باسقاراتىن «ارناۋلى نوميناتسيالىق كوميسسيا» ەكشەۋدەن،  تالقىلاۋدان وتكىزىپ بارىپ كورنەكتى ادەبيەتشىلەرگە، جۋرناليستەرگە، ونەر شەبەرلەرىنە، مادەنيەت قايراتكەرلەرى مەن كورنەكتى مەتسەناتتارعا بەرەدى. وسى «APIA» وداعى مەدال يەگەرى بولعاندارعا ونى سالتاناتتى تۇردە تاپسىرۋ ساتىندە «ءارىا» باسپاسىنان كىتابىن شىعارۋعا سەرتيفيكات بەرەدى.

بۇل ۇيىم كوميسسياسى ىرىكتەپ ۇسىنعان ماتەريالدار سوسىن پراگاعا جونەلتىلىپ، وندا ف.كافكا اتىنداعى التىن مەدالمەن ماراپاتتاۋ بويىنشا حالىقارالىق كوميتەت دەگەنگە جىبەرىلەدى. ال ءبىزدىڭ مەداليستەر ونى بىزگە «حالىقارالىق تاۋەلسىز ساراپشىلار» بەردى دەيدى. ولار كىمدەر؟ مۇنىڭ ارجاعىندا نەندەي قۇپيا جاتىر؟ ءبىز وسى «ءارىا» بەرگەن ف. كافكا مەدالى يەگەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن دە قاراپ شىقتىق، بىراق ولاردىڭ اراسىنان اكىم تارازي، روزا مۇقانوۆا، اسقار التاي، نەمات كەلىمبەتوۆ، ءشومىشباي ساريەۆ دەگەن كىسى ەسىمدەرىن كورە المادىق.

ادامنىڭ پارىق-پاراساتتىلىعى ءبىر اۋىز سوزىنەن-اق كورىنىپ قالادى. كورنەكتى جازۋشى تولەن ابدىكوۆ وسى داۋ-شارعا بايلانىستى، «بۇل مەدال ادەبي سىيلىققا جاتا ما، جوق پا دەسەڭىز، ادەبي سىيلىقتاردىڭ جانىندا قارجىسى بولادى. ال بۇل مەدالعا ەشقانداي اقشا قوسىپ بەرىلمەيدى»-دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي اقيقاتتى ايتىپ بەرىپتى. ونى ءبىز دە تەكسەرىپ كوردىك. سويتسەك، فرانتس كافكا اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتى چەحيانىڭ فرانتس كافكا قوعامى دەپ اتالاتىن قوعام مەن پراگا قالالىق اكىمشىلىگى بىرلەسىپ بەرەدى ەكەن. جانە ول حالىقارالىق دەگەن اتى بار «الاش» سىيلىعىن شۇلەن تاراتقانداي دوربا-دورباسىمەن بىردەن 40-تان استام ادامعا تاراتىپ بەرەتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا ۇقساپ ەمەس، جىلىنا ءبىر ادامعا عانا ء(ار سالادان) بەرەدى ەكەن.

تولەن ابدىكتىڭ ءسوزىنىڭ ءجونى بار. بۇل سىيلىقتىڭ يەگەرىنە 10000 اقش دوللارى جانە كافكانىڭ قولا ءمۇسىنى قوسىپ تاپسىرىلاتىن كورىنەدى. ونى ايگىلى چەح جازۋشى-دراماتۋرگى ۆاتسلاۆ گاۆەل 2010 جىلى الىپتى. ودان كەيىن 2011 جىلى دج.بەنۆيلل، 2012 جىلى د.تودروۆا، 2013 جىلى – اموس وز، 2014 جىلى يا.ليانكو، 2015 جىلى ە.مەندوسا جانە وتكەن 2016 جىلى كل.ماگريس العان. بۇل تىزىمنەن دە نە اكىم اقساقالدىڭ، نە روزا حانىمنىڭ، نە اسقار، التاي مەن ءشومىشباي ساريەۆ دەگەندەردىڭ اتى-ءجونىن قانشا ىزدەسەك تە تاپپادىق.

ءيا، اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قازىرگى ادەبيەتىمىزدىڭ قازىر قانداي كۇيگە تۇسكەنىنە ءبىر-ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتتىق. ەرتەڭ سول ۇشىندە ءبىزدى جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىندار شىعاتىنىن دا بىلەمىز.

قايتالاپ ايتايىق، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى اقشاسىن تولەپ كىتابىن شەتەلدە شىعارادى دا تەلەديداردان، باسپاسوزدەن مەنىڭ كىتابىم، ولەڭدەرىم پالەن ەلدىڭ تىلىندە شىقتى دەپ ءىسىپ-كەۋىپ وتىرعانىن كورەتىن بولدىق. ءجونى ءتۇزۋ سويلەم قۇراي المايتىندار ءبىرىن-ءبىرى ماقتاپ، ءسىز دانىشپانسىز، ءسىز ۇلى اقىنسىز دەپ تەلەديداردى، ينتەرنەتتى ازان-قازان قىلادى. قولىنا ينتەرنەت سايت تۇسكەن ولەڭى شيكىلى-ءپىسىلى بىرەۋلەر جىر جيناقتارعا العىسوز جازاتىن بولدى.

مىنە، ادەبي سىننىڭ، اشىق تالقىعا سالىپ پىكىرتالاس وتكىزۋ دەگەننىڭ ءبارى الدەقاشان جويىلىپ، ادەبيەتكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىندار پالەن دەگەن فەستيۆالدىڭ، پالەن دەگەن بايگەنىڭ جەڭىمپازى اتانۋىنان، ءبىرىن-ءبىرى تامىر-تانىستىقپەن وتىرىك ماقتاۋدىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز قازىر وسىنداي كۇيگە ءتۇستى. ال ادەبيەتى مۇنداي كۇيگە تۇسكەن ەلدىڭ كوسەگەسى كوگەرىپ كەتۋى... ءاي، قيىن-اۋ!

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz