Qytay - alyp imperiya. Onyng bes myng jyldyq jazba tarihynyng bar ekenine eshkim kýmәn keltirmesi anyq. Tipti, keshegi ghún, saq, ýisin dәuirindegi tarihymyzdyng tam-túm túsyn Qytay elinde saqtalghan múraghattardan tauyp alyp otyrghandyghymyz  da jasyryn emes. Tarihy oqighalardy hatqa jazugha múqiyat qytaylar óner tabudan da kende emes. Basqasyn aitpaghannyng ózinde, adamzat órkeniyetin órletken oq-dәri, kompas, qorghasyn baspa, qaghaz siyaqty tórt úly dýnie solardyng enshisinde. Álemdegi eng erte, eng úzyn, eng berik sanalatyn qorghannyng avtory da osylar. Biz qazir qoldanyp jýrgen sifrdyng ózin arabtyng saudagerleri qytaylyqtardan ýirenip, aiday әlemge taratqan. Tizbelep aitsaq, әli talay janalaghyn jazugha tura keler edi. Dese de, olar ónertapqyshtyqpen birge ózgelerding ruhny qúndylyqtaryn, mәiekti  mәdeniyetin de  qytaylandyryp alugha sheber ekenin bilgenimizben, mәn bermeuge tyrysamyz.

Ótkenge zer salsaq, atqa minip, sadaq tartudy saqtar oilap tauyp edi. Ýisin handyghy túsyna kelgende múny jedel  mengergen qytaylar saylauyt at minip, әskerin sadaqpen jasaqtap ýlgerdi de Aziyadaghy eng myqty elderding biri bolyp shygha keldi. Atqa minuge ynghayly shalbar men sholaq etek shapandardy ghún dәuirindegi analarymyz tigip edi. Úzyn shapandy qytaylar ony da iyemdene qoydy.

Qytay - alyp imperiya. Onyng bes myng jyldyq jazba tarihynyng bar ekenine eshkim kýmәn keltirmesi anyq. Tipti, keshegi ghún, saq, ýisin dәuirindegi tarihymyzdyng tam-túm túsyn Qytay elinde saqtalghan múraghattardan tauyp alyp otyrghandyghymyz  da jasyryn emes. Tarihy oqighalardy hatqa jazugha múqiyat qytaylar óner tabudan da kende emes. Basqasyn aitpaghannyng ózinde, adamzat órkeniyetin órletken oq-dәri, kompas, qorghasyn baspa, qaghaz siyaqty tórt úly dýnie solardyng enshisinde. Álemdegi eng erte, eng úzyn, eng berik sanalatyn qorghannyng avtory da osylar. Biz qazir qoldanyp jýrgen sifrdyng ózin arabtyng saudagerleri qytaylyqtardan ýirenip, aiday әlemge taratqan. Tizbelep aitsaq, әli talay janalaghyn jazugha tura keler edi. Dese de, olar ónertapqyshtyqpen birge ózgelerding ruhny qúndylyqtaryn, mәiekti  mәdeniyetin de  qytaylandyryp alugha sheber ekenin bilgenimizben, mәn bermeuge tyrysamyz.

Ótkenge zer salsaq, atqa minip, sadaq tartudy saqtar oilap tauyp edi. Ýisin handyghy túsyna kelgende múny jedel  mengergen qytaylar saylauyt at minip, әskerin sadaqpen jasaqtap ýlgerdi de Aziyadaghy eng myqty elderding biri bolyp shygha keldi. Atqa minuge ynghayly shalbar men sholaq etek shapandardy ghún dәuirindegi analarymyz tigip edi. Úzyn shapandy qytaylar ony da iyemdene qoydy.

Qysqasy, basqanyng mәdeniyetin tez iygerip, óz qajetine jaratuda qytaylardan asqan sheber  halyq joq. Olardyng býgingi mәdeniyeti mine, osynday ózge júrttyng ozyq jetistikterining jiyntyghy. Alayda, qytaylyqtardyng ózgeler tapqyrlyqpen tauyp, sonan song  tarih qoynauyna laqtyra salghan jәdigerlerdi saqtap, damytyp, býgingi kýnge jetkizgenine amalsyzdan alghys aitugha turaly keledi jәne eriksiz  moyyndaugha mәjbýr bolasyn.

Al, tayaudan beri Qytayda qazaqtyng «Qarajorgha» bii jan-jaqty qoldau tauyp, oqu oryndary ýziliste oqushylardyng boy sergitetin sporttyq jattyghugha ainaldyrghanyn bizding aqparat kózderi jarysa jazyp keledi. Tipti, Qytaydaghy  qandastarymyzdan qúralghan on myng adam osy biydi biylep, Ginnesting  rekordtar kitabyna endi. Áriyne, qazaqtyng biyin әlem tanydy dep maqtanugha, ony qytaylar oqu orynynda qoldana bastady dep shattanugha da bolar edi.  Biraq, sol ata-babadan aman jetken saf ónerding bolashaghyn  oylasang deneng týrshigedi. Sebebi, Qytayda 56 últ ókili tirlik keshedi. Onyng ishinde úighyr, qazaq, mýngen, dongan, zanzu (tiybet), juanzu siyaqty últtargha avtonomiyaly qúqyq berilgen. Yaghni, sayasy túrghyda ózge últtardyng ózin-ózi basqaruyna memleket tarapynan tolyq jaghday jasalghan. Biraq, Qytaydaghy jer jәne óner, mәdeniyet, ghylym, taghy basqa saladaghy qúndylyqtar últtargha bólinbeydi. Onyng bәri memleket menshigi bolyp sanalady. Búl olardyng qazirgi qoldanystaghy saliqaly zandarynda ashyq jazylghan. Sol zandar boyynsha   qazaq bii endi qazaqqa emes, qytaygha qyzmet etedi, keleshekte solardyng ruhany qúndylyghyna ainalady  degen sóz.

Osy jerde qytaylar «Qarajorghagha» nege qyzyghady degen zandy súraqtyng tuatyny da haq. Áriyne, Qytayda bәri bar, tek últtyq by ghana joq bolatyn býginge deyin. Endi olar kórgen jandy eleng etkizip, delebesin qozdyratyn qasiyetti biydi qamqorlyq qanatynyng astyna aldy da, memleketting menshigine ainaldyra bastady.

Biz tarihta kóshpendiler mәdeniyetin jaratqan últtyng ókili bolsaq ta qolda bar qymbatyna ie bola almaghan úrpaq retinde mýlde úsaqtalyp bara jatyrmyz. Búlay aitugha tolyq negiz de bar.  Kókpar - qyrghyzgha, qymyz -  nemiske, qazanda bylqyp pisetin et  - japongha ketti, taghysyn taghylar. Endi kelip qazaqsha kýreske ózbek aghayyndar talasyp jatyr. Birdi-ekili janashyrlardyng janayqayy bolmasa,  basqamyz sol búrynghysha qamsyz jýrmiz. Ótkende «toghyzqúmalaq» turasynda qazaq-qyrghyz ortasynda tuyndaghan dau ushyghyp, halyq arasynda saualnama jýrgizilgende Qyrghyzstandaghy  barlyq adam búl oiyndy bilemiz dep jauap bergen. Al, Qazaqstanda toghyzqúmalaqty túrghyndardyng  20 payyzy ghana biletin bolyp shyqty. Soghan qaraghanda, toghyzqúmalaq ta  qyrghyzdardyng enshisinde ketui әbden mýmkin.

«Qarajorghany» alghan Qytay kelesi kezekte  ózderi Ginnesting rekordtar kitabyna engizgen qazymyzgha da auyz saluy ghajap emes. Sonda bizge ne qalady?  Bәlkim, bәri qazaqtiki dep keudemizdi qaghatyn shygharmyz? Biraq, qaghazgha týsip, mórlengen qújattar ghana ýstemdik qúratyn myna zamanda, últtyq ruhany qúndylyqtarymyzdy óz elderindegi zandargha sәikestendirip, qújattandyryp alghandar barymyzdy týgel menshiktep ketpesine eshqanday kepildik joq. Dәl qazirgi kezde jәne bolashaqta qújatpen dәleldenbeytin qúrghaq sózge eshkim ilanbaydy.

Bizding myqty degen azamattar qayda? Olar ruhany qúnydylyghymyzdy týgendeuding ornyna әlemdegi kóp qaltalynyng qoly jete bermeytin Týrkiyanyng kurorttyq aimaghy Antaliyadaghy 700 myng dollarlyq qúngha ie alqany, shetelderdegi eng qymbat ghimaratty satyp alumen, Dubaydaghy bir týni 3 myng dollar túratyn qonaqýilerde demalumen, sonday-sonday istermen basqagha moyyn búrugha shamalary kelmey, múryndaryna su jetpey jýr. Áriyne, múny jazyla, jazyla jauyr bolghan taqyryp dersiz. Kәperinizge salayyn,  «ata-babasynan múra bolyp qalghan mirasty dýniyesine egelik ete almaghan elding erteni kýmәndi». Búl - Qytaydyng úly oishyly Kunfusiyden qalghan ghibyratty sóz.

«Abay-aqparat»