قىتاي - الىپ يمپەريا. ونىڭ بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحىنىڭ بار ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەسى انىق. ءتىپتى، كەشەگى عۇن، ساق، ءۇيسىن داۋىرىندەگى تاريحىمىزدىڭ تام-تۇم تۇسىن قىتاي ەلىندە ساقتالعان مۇراعاتتاردان تاۋىپ الىپ وتىرعاندىعىمىز  دا جاسىرىن ەمەس. تاريحي وقيعالاردى حاتقا جازۋعا مۇقيات قىتايلار ونەر تابۋدان دا كەندە ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ادامزات وركەنيەتىن ورلەتكەن وق-ءدارى، كومپاس، قورعاسىن باسپا، قاعاز سياقتى ءتورت ۇلى دۇنيە سولاردىڭ ەنشىسىندە. الەمدەگى ەڭ ەرتە، ەڭ ۇزىن، ەڭ بەرىك سانالاتىن قورعاننىڭ اۆتورى دا وسىلار. ءبىز قازىر قولدانىپ جۇرگەن تسيفردىڭ ءوزىن ارابتىڭ ساۋداگەرلەرى قىتايلىقتاردان ۇيرەنىپ، ايداي الەمگە تاراتقان. تىزبەلەپ ايتساق، ءالى تالاي جاڭالاعىن جازۋعا تۋرا كەلەر ەدى. دەسە دە، ولار ونەرتاپقىشتىقپەن بىرگە وزگەلەردىڭ رۋحني قۇندىلىقتارىن، مايەكتى  مادەنيەتىن دە  قىتايلاندىرىپ الۋعا شەبەر ەكەنىن بىلگەنىمىزبەن، ءمان بەرمەۋگە تىرىسامىز.

وتكەنگە زەر سالساق، اتقا ءمىنىپ، ساداق تارتۋدى ساقتار ويلاپ تاۋىپ ەدى. ءۇيسىن حاندىعى تۇسىنا كەلگەندە مۇنى جەدەل  مەڭگەرگەن قىتايلار سايلاۋىت ات ءمىنىپ، اسكەرىن ساداقپەن جاساقتاپ ۇلگەردى دە ازياداعى ەڭ مىقتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى. اتقا مىنۋگە ىڭعايلى شالبار مەن شولاق ەتەك شاپانداردى عۇن داۋىرىندەگى انالارىمىز تىگىپ ەدى. ۇزىن شاپاندى قىتايلار ونى دا يەمدەنە قويدى.

قىتاي - الىپ يمپەريا. ونىڭ بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحىنىڭ بار ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەسى انىق. ءتىپتى، كەشەگى عۇن، ساق، ءۇيسىن داۋىرىندەگى تاريحىمىزدىڭ تام-تۇم تۇسىن قىتاي ەلىندە ساقتالعان مۇراعاتتاردان تاۋىپ الىپ وتىرعاندىعىمىز  دا جاسىرىن ەمەس. تاريحي وقيعالاردى حاتقا جازۋعا مۇقيات قىتايلار ونەر تابۋدان دا كەندە ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ادامزات وركەنيەتىن ورلەتكەن وق-ءدارى، كومپاس، قورعاسىن باسپا، قاعاز سياقتى ءتورت ۇلى دۇنيە سولاردىڭ ەنشىسىندە. الەمدەگى ەڭ ەرتە، ەڭ ۇزىن، ەڭ بەرىك سانالاتىن قورعاننىڭ اۆتورى دا وسىلار. ءبىز قازىر قولدانىپ جۇرگەن تسيفردىڭ ءوزىن ارابتىڭ ساۋداگەرلەرى قىتايلىقتاردان ۇيرەنىپ، ايداي الەمگە تاراتقان. تىزبەلەپ ايتساق، ءالى تالاي جاڭالاعىن جازۋعا تۋرا كەلەر ەدى. دەسە دە، ولار ونەرتاپقىشتىقپەن بىرگە وزگەلەردىڭ رۋحني قۇندىلىقتارىن، مايەكتى  مادەنيەتىن دە  قىتايلاندىرىپ الۋعا شەبەر ەكەنىن بىلگەنىمىزبەن، ءمان بەرمەۋگە تىرىسامىز.

وتكەنگە زەر سالساق، اتقا ءمىنىپ، ساداق تارتۋدى ساقتار ويلاپ تاۋىپ ەدى. ءۇيسىن حاندىعى تۇسىنا كەلگەندە مۇنى جەدەل  مەڭگەرگەن قىتايلار سايلاۋىت ات ءمىنىپ، اسكەرىن ساداقپەن جاساقتاپ ۇلگەردى دە ازياداعى ەڭ مىقتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى. اتقا مىنۋگە ىڭعايلى شالبار مەن شولاق ەتەك شاپانداردى عۇن داۋىرىندەگى انالارىمىز تىگىپ ەدى. ۇزىن شاپاندى قىتايلار ونى دا يەمدەنە قويدى.

قىسقاسى، باسقانىڭ مادەنيەتىن تەز يگەرىپ، ءوز قاجەتىنە جاراتۋدا قىتايلاردان اسقان شەبەر  حالىق جوق. ولاردىڭ بۇگىنگى مادەنيەتى مىنە، وسىنداي وزگە جۇرتتىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنىڭ جيىنتىعى. الايدا، قىتايلىقتاردىڭ وزگەلەر تاپقىرلىقپەن تاۋىپ، سونان سوڭ  تاريح قويناۋىنا لاقتىرا سالعان جادىگەرلەردى ساقتاپ، دامىتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەنىنە امالسىزدان العىس ايتۋعا تۋرالى كەلەدى جانە ەرىكسىز  مويىنداۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ.

ال، تاياۋدان بەرى قىتايدا قازاقتىڭ «قاراجورعا» ءبيى جان-جاقتى قولداۋ تاۋىپ، وقۋ ورىندارى ۇزىلىستە وقۋشىلاردىڭ بوي سەرگىتەتىن سپورتتىق جاتتىعۋعا اينالدىرعانىن ءبىزدىڭ اقپارات كوزدەرى جارىسا جازىپ كەلەدى. ءتىپتى، قىتايداعى  قانداستارىمىزدان قۇرالعان ون مىڭ ادام وسى ءبيدى بيلەپ، گيننەستىڭ  رەكوردتار كىتابىنا ەندى. ارينە، قازاقتىڭ ءبيىن الەم تانىدى دەپ ماقتانۋعا، ونى قىتايلار وقۋ ورىنىندا قولدانا باستادى دەپ شاتتانۋعا دا بولار ەدى.  بىراق، سول اتا-بابادان امان جەتكەن ساف ونەردىڭ بولاشاعىن  ويلاساڭ دەنەڭ تۇرشىگەدى. سەبەبى، قىتايدا 56 ۇلت وكىلى تىرلىك كەشەدى. ونىڭ ىشىندە ۇيعىر، قازاق، مۇڭگەن، دوڭگان، زاڭزۋ (تيبەت), جۋاڭزۋ سياقتى ۇلتتارعا اۆتونوميالى قۇقىق بەرىلگەن. ياعني، ساياسي تۇرعىدا وزگە ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا مەملەكەت تاراپىنان تولىق جاعداي جاسالعان. بىراق، قىتايداعى جەر جانە ونەر، مادەنيەت، عىلىم، تاعى باسقا سالاداعى قۇندىلىقتار ۇلتتارعا بولىنبەيدى. ونىڭ ءبارى مەملەكەت مەنشىگى بولىپ سانالادى. بۇل ولاردىڭ قازىرگى قولدانىستاعى ساليقالى زاڭدارىندا اشىق جازىلعان. سول زاڭدار بويىنشا   قازاق ءبيى ەندى قازاققا ەمەس، قىتايعا قىزمەت ەتەدى، كەلەشەكتە سولاردىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا اينالادى  دەگەن ءسوز.

وسى جەردە قىتايلار «قاراجورعاعا» نەگە قىزىعادى دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋاتىنى دا حاق. ارينە، قىتايدا ءبارى بار، تەك ۇلتتىق بي عانا جوق بولاتىن بۇگىنگە دەيىن. ەندى ولار كورگەن جاندى ەلەڭ ەتكىزىپ، دەلەبەسىن قوزدىراتىن قاسيەتتى ءبيدى قامقورلىق قاناتىنىڭ استىنا الدى دا، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە اينالدىرا باستادى.

ءبىز تاريحتا كوشپەندىلەر مادەنيەتىن جاراتقان ۇلتتىڭ وكىلى بولساق تا قولدا بار قىمباتىنا يە بولا الماعان ۇرپاق رەتىندە مۇلدە ۇساقتالىپ بارا جاتىرمىز. بۇلاي ايتۋعا تولىق نەگىز دە بار.  كوكپار - قىرعىزعا، قىمىز -  نەمىسكە، قازاندا بىلقىپ پىسەتىن ەت  - جاپونعا كەتتى، تاعىسىن تاعىلار. ەندى كەلىپ قازاقشا كۇرەسكە وزبەك اعايىندار تالاسىپ جاتىر. ءبىردى-ەكىلى جاناشىرلاردىڭ جانايقايى بولماسا،  باسقامىز سول بۇرىنعىشا قامسىز ءجۇرمىز. وتكەندە «توعىزقۇمالاق» تۋراسىندا قازاق-قىرعىز ورتاسىندا تۋىنداعان داۋ ۋشىعىپ، حالىق اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىلگەندە قىرعىزستانداعى  بارلىق ادام بۇل ويىندى بىلەمىز دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال، قازاقستاندا توعىزقۇمالاقتى تۇرعىنداردىڭ  20 پايىزى عانا بىلەتىن بولىپ شىقتى. سوعان قاراعاندا، توعىزقۇمالاق تا  قىرعىزداردىڭ ەنشىسىندە كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

«قاراجورعانى» العان قىتاي كەلەسى كەزەكتە  وزدەرى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزگەن قازىمىزعا دا اۋىز سالۋى عاجاپ ەمەس. سوندا بىزگە نە قالادى؟  بالكىم، ءبارى قازاقتىكى دەپ كەۋدەمىزدى قاعاتىن شىعارمىز؟ بىراق، قاعازعا ءتۇسىپ، مورلەنگەن قۇجاتتار عانا ۇستەمدىك قۇراتىن مىنا زاماندا، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ءوز ەلدەرىندەگى زاڭدارعا سايكەستەندىرىپ، قۇجاتتاندىرىپ العاندار بارىمىزدى تۇگەل مەنشىكتەپ كەتپەسىنە ەشقانداي كەپىلدىك جوق. ءدال قازىرگى كەزدە جانە بولاشاقتا قۇجاتپەن دالەلدەنبەيتىن قۇرعاق سوزگە ەشكىم يلانبايدى.

ءبىزدىڭ مىقتى دەگەن ازاماتتار قايدا؟ ولار رۋحاني قۇنىدىلىعىمىزدى تۇگەندەۋدىڭ ورنىنا الەمدەگى كوپ قالتالىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن تۇركيانىڭ كۋرورتتىق ايماعى انتالياداعى 700 مىڭ دوللارلىق قۇنعا يە القانى، شەتەلدەردەگى ەڭ قىمبات عيماراتتى ساتىپ الۋمەن، دۋبايداعى ءبىر ءتۇنى 3 مىڭ دوللار تۇراتىن قوناقۇيلەردە دەمالۋمەن، سونداي-سونداي ىستەرمەن باسقاعا مويىن بۇرۋعا شامالارى كەلمەي، مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. ارينە، مۇنى جازىلا، جازىلا جاۋىر بولعان تاقىرىپ دەرسىز. كاپەرىڭىزگە سالايىن،  «اتا-باباسىنان مۇرا بولىپ قالعان ميراستى دۇنيەسىنە ەگەلىك ەتە الماعان ەلدىڭ ەرتەڭى كۇماندى». بۇل - قىتايدىڭ ۇلى ويشىلى كۋنفۋتسيدەن قالعان عيبىراتتى ءسوز.

«اباي-اقپارات»