- Erlan myrza, sizding kórshiles Qyrghyzstangha saylau túsynda baryp, ol jaqta birqatar sayasy partiya basshylarymen kezdeskeninizdi bilemiz. Jalpy, Qyrghyzstan halqy «qyrghyz daghdarysyn» retteudegi EQYÚ tóraghasynyng júmysyna qanday bagha berip otyr?
- Qyrghyzstangha men saylau kezinde de, saylaudan búryn da birneshe ret baryp-qayttym. Ras, eldegi 29 partiyanyng barlyghymen kezdespesem de, negizgi sayasy partiya jetekshilerining basym kópshiligimen kezdestim. Auyldardy aralaghanda da qarapayym júrtshylyqpen kezdesip, pikirlesuge tyrystym. Qyrghyzstandaghy qazirgi sayasy jaghdaydy súrastyrghannan bólek, jeke meni qyzyqtyrghany - olardyng bizding elge degen kózqarasy boldy. Áriyne, shekaranyng jabyluy, Almatyda zansyz jýrgen qyrghyz azamattarynyng elderine qaytaryluy, t.b. sharalar alghashqy kezderi renish tughyzsa da, degenmen qyrghyz aghayyndar bizding elimizding tarapynan osynday sheshimderding qabyldanuyna týsinistikpen qaraydy. Ózara әngime kezinde: «Biz alyp memleketterge senudi bayaghyda-aq qoyghanbyz. Resey bolsyn, AQSh bolsyn, olardyng is-әreketinde astyrtyn pighyl, óz mýddesi bar. Al Qazaqstannyng bizding eldegi jaghdaydyng túraqtaluyna shynayy mýddeli ekeni shýbәsiz» - deydi.

- Erlan myrza, sizding kórshiles Qyrghyzstangha saylau túsynda baryp, ol jaqta birqatar sayasy partiya basshylarymen kezdeskeninizdi bilemiz. Jalpy, Qyrghyzstan halqy «qyrghyz daghdarysyn» retteudegi EQYÚ tóraghasynyng júmysyna qanday bagha berip otyr?
- Qyrghyzstangha men saylau kezinde de, saylaudan búryn da birneshe ret baryp-qayttym. Ras, eldegi 29 partiyanyng barlyghymen kezdespesem de, negizgi sayasy partiya jetekshilerining basym kópshiligimen kezdestim. Auyldardy aralaghanda da qarapayym júrtshylyqpen kezdesip, pikirlesuge tyrystym. Qyrghyzstandaghy qazirgi sayasy jaghdaydy súrastyrghannan bólek, jeke meni qyzyqtyrghany - olardyng bizding elge degen kózqarasy boldy. Áriyne, shekaranyng jabyluy, Almatyda zansyz jýrgen qyrghyz azamattarynyng elderine qaytaryluy, t.b. sharalar alghashqy kezderi renish tughyzsa da, degenmen qyrghyz aghayyndar bizding elimizding tarapynan osynday sheshimderding qabyldanuyna týsinistikpen qaraydy. Ózara әngime kezinde: «Biz alyp memleketterge senudi bayaghyda-aq qoyghanbyz. Resey bolsyn, AQSh bolsyn, olardyng is-әreketinde astyrtyn pighyl, óz mýddesi bar. Al Qazaqstannyng bizding eldegi jaghdaydyng túraqtaluyna shynayy mýddeli ekeni shýbәsiz» - deydi.
Sәuir oqighalarynan keyin Qazaqstannyng aghayyndy, kórshi memleket retinde jәne EQYÚ-nyng tóraghasy retinde Qyrghyzstandaghy jaghdaydy túraqtandyrugha qatysty atqarghan is-sharalargha qyrghyz aghayyndarymyz tek ong bagha berip, alghysyn aityp jatady. Sebebi EQYÚ - Qyrghyzstandaghy jaghdaygha qatysty óz reaksiyasyn bildirip, belgili bir is-sharalardy qabyldaugha әrekettengen jalghyz halyqaralyq úiym. BÚÚ, Újymdyq qauipsizdik kelisimsharty siyaqty úiymdar tarapynan, tipti, sayasy aqyl-kenestik nemese gumanitarlyq kómek te kórsetilmedi, kórsetilse de uaqyt óte ghana. Kerisinshe, qyrghyz sayasatkerlerining ózderining birazy «Resey әskeriylerin nemese bitimgershilik kýshterdi elge kirgizu kerek» degen úsynystaryn bildirip jatqan tústa, Qazaqstannyng dúrys, salmaqty әri sabyrly pozisiyasy shetel әskeriylerin Qyrghyzstangha engizdiruge qatysty asyghys sheshim qabyldaugha jol bermedi. Yaghny Qazaqstan sәuir jәne mausym ailarynda bolghan Osh, Jalalabadtaghy oqighalar kezinde, sayasy tetikterdi paydalana otyryp, jaghdaydyng odan beter ushyghyp ketpeuine bar kýsh-jigerin saldy. Ádette Europa elderi kishkentay bir elde býlik ne tәrtipsizdik oryn almasa da, bireuding múrny qanap ne «qúqym taptaldy» dep shaghymdanghan kezde, ózderinshe aqyl aityp, mәselege aralasyp ketedi. Búl arada Qyrghyzstanda birneshe aigha sozylghan daghdarys kezinde Batys elderi óz pozisiyasyn dúrys bildirmedi. Kerisinshe, men Oshta, Jalalabadta ózbek jәne qyrghyz azamattarymen sóileskenimde, olar shyn mәninde halyqaralyq úiymdar, Batys aqparat qúraldarynyng Oshtaghy oqighalargha baylanysty bergen aqparatyna narazy ekenderin bildirdi. Olar «búl janjaldy birjaqty, yaghni, «últaralyq qaqtyghys» retinde berdi, onyng ýstine, bir sujetterde bәrine qyrghyzdardy kinәlasa, endi birinde ózbekterge kinә artyp, aradaghy jaghdaydy odan da ushyqtyrugha tyrysqanday boldy» dep, ókinishterin bildirdi. Yaghny «Europa elderi әdette saylau kezinde ghana jaghdaygha aralasyp, adam qúqyqtarynyng saqtaluyna qatysty mәlimdemeler jasaydy da, al naqty qiyn jaghday tuyndasa, ony retteuge qatysty yntasyn bildirmeydi. Rasynda da, qyrghyz daghdarysyn retteuge qatysty is-sharalar Qazaqstan EQYÚ-gha tóragha bolmaghanynda, mýldem qolgha alynbas pa edi?! Tipti, búl úiym eldegi jaghdaydy elemes pe edi?!» - deydi, el azamattary.
Astanada ótetin sammitten keyin kelesi jyldyng basynda Qazaqstannyng bastamasymen qyrghyz eline ekonomikalyq kómek kórsetu maqsatynda halyqaralyq donorlyq konferensiya ótkizilmek. Búny biz bauyrlas el, araaghayyndyq nemese EQYÚ-nyng tóraghasy retindegi qyzmet deymiz be, әiteuir, bizden basqa osy eldegi jaghdaygha alandap otyrghan nemese qanday da bir qoldau kórsetip otyrghan eshkim joq.
- Batys elderi EQYÚ siyaqty halyqaralyq úiymdardaghy tóraghalyqqa kezekshilik retinde birqalypty qaraydy. Al biz Qazaqstanda búl tóraghalyqtan ýlken tarihy oqigha jasadyq. Ekinshi jaghynan, EQYÚ tarihyndaghy eng belsendi tóragha Qazaqstan bolypty. Sizding oiynyzsha, búl tóraghalyq tarihy oqigha ma, әlde kezekshilik qyzmet qana ma?
- Dese de, bir jaghynan, búl tóraghalyqqa nemese aldaghy sammitke ýlken tarihy mәn berip jatuymyz bizding jaghdayda óte oryndy. Kezinde Alash qayratkerleri elimizding týbinde derbes memleket bolyp, europalyq elderding qataryna qosyludy armandap, tilegen. Ózara jazghan hattardyng birinde: «Shirkin, bir kýni europalyqtar da Abay men Shoqandy dýniyege әkelgen qazaqty da tanidy ghoy» dep keyin ózderin júbatqan. Bir ghasyrdan baryp, alashtyqtardyng oi-armany is jýzine asyp jatyr, osyghan qarap oilanasyn: «Shynymen de, tarihta әdilettilik bar eken ghoy!» - dep... Sol arman-tilekting is jýzine asqanynyng naqty kórinisi Qazaqstan Europa elderimen qatarlasyp, túnghysh Aziya qúrlyghynan, músylman memleketterining ishinen EQYÚ siyaqty tek europalyq qana emes, transatlanttyq úiymgha tóraghalyq etip otyr. Nege onymen maqtanbasqa?! Meni búl jәit kerek bolsa, erekshe tebirentedi.
Ekinshiden, búl sammitte 50 elding basshysy jinalyp, alystaghy Gaitiydegi mәselelerdi talqylap jatsa, onday әngimeler týsinikti bolar edi. Biraq aldaghy sammitte kýn tәrtibinde negizinen bizge qajet mәseleler úsynylyp otyr: birinshiden, Aughanstandaghy jaghday, ekinshiden, Qyrghyzstandaghy daghdarysqa baylanysty Ortalyq Aziyanyng túraqtylyghy, ýshinshiden, lankestik, ekstremizmmen kýres, tórtinshiden, qaru-jaraqtardy baqylau jónindegi kelisimsharttardy qaytadan qarau jәne taghy basqa. Sondyqtan búl sammitte bizge qajet mәseleler bizding mýddemiz túrghysynan talqylanbaq. Demek, sammitting manyzy óte joghary.
- Al sammitke dayyndyq adam qúqyqtaryn, onyng ishinde erkin jýrip-túru qúqyn shektep jatqan joq pa? Sol jaghalaudyng túrghyndary erkin jýrip túra almaydy, studentter men oqushylar oqudan erte bosatylyp jatyr. Jalpy, «qaladan tys aimaqta jýrinizder» degendey kenester qanshalyqty zandy?
- Áriyne, biraz ynghaysyzdyqtar bar, biraq aldaghy sammitten asa ýlken qiyndyqtar tumauy kerek. Qala әkimdigi men basqa da qúzyrly organdar barlyq mәselelerge múqiyat qarap, bәrin barynsha aldyn aluda, eskerude. Men de qala túrghyny esebinde, sammit kezindegi qay kóshening qay uaqyttan qay uaqytqa deyin jabylatyndyghy nemese basqa da qajet aqparatty arnayy bulletennen alyp, tanystym. Kerisinshe, osynday joghary dengeydegi úiymdastyrushylyqqa riza boldym.
Moyyndauymyz qajet, bizding ózimizde de keyde jaghdaydy asyryp, әsirelep jetkizetin qasiyetimiz bar. Iri kezdesuler kezinde múnday shekteuler basqa da memleketterde bolyp jatady. Men issaparlargha jii shyghamyn, bizdi sol shetel qalalarynda toqtatyp, tekserip-tintken jaghdaylarmen de kezdesip jattyq. Mәselen, jana ghana Barak Obamanyng Indoneziyagha saparyn «Biy-biy-si» men «Si-En-En» siyaqty arnalar kórsetip jatyr. Bir ghana preziydentting elge keluine baylanysty býkil kósheler jauyp tastalyp, qanshama jergilikti jәne amerikalyq qauipsizdik qyzmetining qyzmetkerleri ayaghynan tik túrghan?! Indoneziyadaghy nemese Seuldegi qauipsizdik sharalary bizden de asa qataldyqpen qabyldanyp jatyr. Sondyqtan búl barlyq astanalardyng ortaq problemasy, búl da - bizding Astana boluymyzdyng tólemi.
- EQYÚ-gha tóraghalyq qarsanynda Qazaqstanda birqatar zandargha, onyng ishinde «Saylau turaly», «Sayasy partiyalar turaly», «BAQ turaly», t.b. zandargha demokratiyalyq talaptargha say ózgerister engizu turaly aqyl-kenester berildi. Búnyng bәri qanshalyqty is jýzine asty?
- Búl súraghynyz aqparattyq jәne sayasy ortada keng taraghan «Madridtik mindettemeler» degen oidan tuyndap otyrghan siyaqty. Shyn mәninde, onday mindettemeler joq. Ekinshiden, egerde biz belgili bir ózgeristerdi qabyldaytyn bolsaq, onda ony «bireu aqyl aitty» dep emes, kerisinshe, eng aldymen ózimizding ishki qajettilikterimizge say qabyldauymyz kerek. Sondyqtan da «BAQ turaly», «Sayasy partiyalar turaly» zandargha engizilgen tolyqtyrular men ózgerister de ishki qajettiliktermen aiqyndalghan.
- Eng qyzyghy, bizding elimiz EQYÚ tóraghalyghy túsynda sayasi, aqparattyq salagha qatysty
zandargha basym nazar audarudan góri, «adam qúqyn» qorghadyq degen synayda qyztekelerding qúqyn qorghaytyn, olargha operasiya jasaugha mýmkindik beretin zandardy qabyldap tastapty. Al sayasy zandar boyynsha eshqanday da aua-rayyn jasamaytyn baptargha ózgerister engizdirgeni ras pa?
- Shynyn aitsam, múnday qújatty men estigen joqpyn. Al negizi bizding elimizde Adam qúqyqtaryn qorghau boyynsha últtyq jospar bar, ol kezinde sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdardyng aralasuymen jasaqtalghan bolatyn. Sol jospargha sәikes, tiyisti konvensiyalar men baghdarlamalargha qosylu reti belgilengen. Áriyne, keybir sheshimder men is-әreketter «aua-rayyn» qamtamasyz etpeytin de shyghar. Biraq kezinde qabyldanghan halyqaralyq kelisimder men sharttargha baylanysty tiyisti zandargha belgili bir tolyqtyrular men ózgertuler engizuimiz kerek. Al siz aityp otyrghan partiyalar, oppozisiya, BAQ-targha qatysty qabyldanghan negizgi zandargha qosymsha úsynystar kóteriletin bolsa, әriyne, ony talqygha týsiruge bolady. Mәselen, partiyalardyng kóterip jýrgen eng negizgi mәselesi - Mәjiliske ótu mejesin 7 payyzdan týsiru. Búny talqylaudan biz eshqashan da qashpaymyz. Onyng ýstine, jana norma qabyldandy, kelesi saylauda Parlamentte kem degende eki partiya bolady, eger qaytadan, aitalyq, bir partiya útsa, kelesi basqa partiya 7 payyzdyq mejeni baghyndyra ma, joq pa, ol da parlamentke enedi. Ekinshiden, búl mejeni týsiruge qatysty tek sayasatkerler ghana emes, zangerler arasynda da birjaqty oi-kózqaras joq. Bireuler «7 payyzdy qaldyrayyq» deydi, endi bireuler «5 payyzdy engizdireyik» deydi. Territoriyalyq túrghydan alyp memleket ýshin «saylau tabaldyryghynyn» ýlken bolghany da dúrys shyghar. Mәselen, qazir Qyrghyzstandaghy jaghdaydy kórip otyrmyz. Olarda Parlamentke ótu ýshin 200 myng dauysty jinau jetkilikti boldy. Al 200 myng dauysqa bir partiya eki-ýsh audanda nasihat jýrgizip-aq jete alady. Yaghny Osh oblysynyng eki-ýsh audanynda ýgit jýrgizip-aq Parlamentke ótuge bolady. Sondyqtan Qyrghyzstandaghyday ru-taypalyq nemese jershildik negizde sayasatqa aralasyp jýrgen partiyalardyng jayy bizge kerek pe? Meninshe, búl jerde әli de oilanu kerek.
Ekinshiden, men sarapshy retinde «saylau tabaldyryghyn» ózgertu qajettigin joqqa shygharmaymyn. Biraq mәsele tek «saylau tabaldyryghyna» ghana baylanysty emes, búl birinshi kezekte saylau partiyalarynyng óz belsendiligine qatysty. Mysalgha, bizde «Saylau turaly» zangha sәikes, partiya tirkelu ýshin onyng qúramynda 50 mynday mýshe boluy kerek. Keyin Elbasynyng úsynysymen búl meje 50 mynnan 40 myngha deyin azaytyldy. Yaghny partiya qatarynda mindetti týrde 40 myng azamat mýshe boluy kerek. Kezinde búl úsynys qabyldanyp jatqan tústa, kópshilik búghan qarsy shyqty. Biraq búl bap ózin-ózi aqtady. Sebebi búl mayda-shýide bir kýndik partiyalardyng emes, shynayy partiyalardyng dýniyege keluine septigin tiygizdi. Qazir Qyrghyzstannyng әdilet ministrligining aqparaty boyynsha, Qyrghyzstanda 88 partiya jabylmaqshy. Nege? Sebebi búl bes-alty adamnyng jinalyp, partiya qúra salghandyghynan. Al bizding jaghdayda aumaghymyz ýlken bolghandyqtan, mindetti týrde kem degende 8 oblystan, qatarynda 40 myng mýshesi bar partiyalar boluy kerek.
2007 jylghy saylauda kóptegen partiyalar 7 payyz týgili (búl shamamen 300 mynday saylaushy), olardyng qúryluyna negiz bolghan 50 myndyq qol emes, tipti, 30 mynday dauysty da jinay almady. Yaghny Zang boyynsha, sol kezende olardyng qatarynda 50 myng adam boluy kerek-tin, biraq olar óz mýshelerining dauystaryn jinay almady. Qarap otyrsanyz, bar mәsele payyzgha baryp tirelip túrghan joq. Búl - eng aldymen, partiyalardyng shynayy belsendiligi. Kýni keshe ghana mәslihattargha qayta saylau boldy, qarap otyrsanyz, birde-bir partiya mәslihattar saylauyna týsken joq. Sebebi oppozisiya men ózge de kóptegen partiyalargha mәslihatta otyryp, kommunaldyq mәselelermen, jol, su tartu, emhana salu mәselelerimen kýndelikti ainalysu qyzyq emes. Olar tek qana, siz aitpaqshy, «aua-rayyn» qamtamasyz etetin mәselelermen ghana ainalysqysy keledi. Al kim sonda qarapayym azamattardyng mәselesimen ainalysady? Biz tek demokratiyany qúramyz dep, mektep saludan, emhanalardy da jóndeuden qashpay, naqty sayasatpen shúghyldanuymyz kerek.
- EQYÚ-daghy tóraghalyghymyzgha baylanysty kezinde keybir oppozisiya ókilderi: «Búl ýlken jauapkershilik. Biraq tóraghalyqta demokratiyalyq standarttar boyynsha ne Qazaqstan EQYÚ dengeyine kóteriledi, ne EQYÚ Qazaqstan dengeyine týsedi» degendey mәlimdemeler jasalghan bolatyn. Sizding búghan kózqarasynyz qanday?
- Búl endi tipten, kýlkili jayt. EQYÚ-gha әrtýrli memleketter kiredi, onyng sayasatyn bir memleket anyqtamaydy jәne «EQYÚ-gha mýshe barlyq memleketterde adam qúqyqtary qorghalady eken, al tek Qazaqstanda ghana qorghalmaydy» deu tap-taza sauatsyzdyq. Búl jerde mәsele basqada. Qyzyghy sol, biz syrtqy sayasat boyynsha әr jerde daulasa beremiz. Elitada, meyli, ol biyliktegi bolsyn, oppozisiyadaghy bolsyn qayratkerler arasynda ortaq últtyq, eldik ústanym joq. Mysaly, Japoniya siyaqty memleketterde qyzyq qúbylys bar: olarda oppozisiya men biylik ishki mәseleler boyynsha qatty daulasady, al syrtqy sayasatta ústanymdary ortaq. Ásirese, búl japon әskerlerin Aughanstan men Irakqa jiberu kezinde bayqaldy. Basynda daulasty, al sheshim qabyldanghannan keyin sol poziyasiyada bir túrdy. Bizding jaghdayda da, sammit ótkizu - shetelge әsker jiberu siyaqty dauly mәsele emes, әserletip, dau-damay jasap, eldi dýrliktiretin... EQYÚ-daghy tóraghalyqqa baylanysty, aldaghy Sammitke qatysty oppozisiya biylikpen qanshama daulassa da, sammit elimizde endi ghana ótkiziletin bolghan son, ony el ýshin ortaq syn, ortaq mindet dep qabyldap, júmyla kirisu qajet. Sol sebepti, belgili bir syrtqy sayasy sheshimderge eldik túrghysynan qaraudy da ýirene biluimiz kerek siyaqty. Qarapayym azamattar oppozisiya men biylikting ara-jigin ajyrata alady, biraq olar sayasatkerlerden, sonymen qatar, eldik mýddeni tanyta biludi qalaydy, sony kýtedi. Sondyqtan biz EQYÚ-daghy tóraghalyqqa ironiyamen qaraugha asyqpay, búl tóraghalyqqa ózimizding de qanday mazmún bere alatynymyzdy týsinuimiz kerek.
- Biylikke oppozisiya bolu bir bólek, biraq jalpy memleketke oppozisiya bolmaudy qalay ýirenuge bolady?
- Búl jerde mәsele - keybir tústarda oppozisiyanyng biylikke qoymay, keyde memleketke de oppozisiya bolyp ketetininde emes, múny óz basym birjaqty aitpay, mәseleni kenirek qoyar edim, bar mәsele - jalpy qazaq sayasatkerlerining jauapkershiliginde. Dәlirek, últtyq jauapkershiliginde. Sizderding gazetterinizdegi bir súhbatta Maqat Sadyq aitqanynday, sayasy elitada «Alash qayratkerlerining dengeyindegidey dýniyetanymy joq». Ol ras. Alash qozghalysy bizder ýshin ortaq iydeal. Bizding Alash qayratkerlerin qayta-qayta uaghyzdap jýruimizding maqsaty da tek tarihy sauatty ashu emes. Onymen tarihshylar keng ainalysyp jatyr. Bizding Alash qayratkerleri turasynda qayta-qayta aitudaghy maqsatymyz - sol alashtyqtardyng kýresi mysalynda eldik, últtyq, memleketshildik ústanymdy qoghamgha jetkizu. Ókinishke qaray, memleketshildik pen eldik qazaq sayasatynyng negizinde qalyptasa qoyghan joq. Búl tek intellektualdy dengeyge baylanysty emes. Qazaq sayasatynda pozisiyalyq kýres bar - oryn ýshin, resurstar ýshin, biylik pen sheshimder ýshin, al biraq dýniyetanymdyq qúndylyqtar ýshin kýres joq. Sol sebepti, bizdegi sayasy kýres - ol kýres emes, ol tartys. Jeke mýdde, toptyq mýdde ýshin bәseke, tartys.
- Al biz Alash qayratkerleri armandaghanday memleket qúra aldyq pa? Bizding ornymyzda olar bolghanda, qanday memleket qúrar edi?
- Bilmeymin. Biraq Alash qayratkerleri býgingi biylik pen oppozisiyanyng uayymyn týsinbes edi. Olar alasapyran zamanda, soghys órti janyp jatqan tústa memleket qúru ýshin kýresip jýrip, ghylymmen de, ónermen de, ekonomikamen de, tilmen de, dinmen de qatar ainalysyp jýrdi. Yaghny últtyng damuyna kishkentay ghana paydasy bar kez kelgen sharuany nazardan tys qaldyrmay, ayaghyna deyin jetkizip otyrdy. Al bizding qazirgidey beybit zamanda jәne, eng bastysy, derbes memleket bola túra, bar mýmkindikterdi keng paydalana almay otyrghanymyzgha alashtyqtar tang qalar ma edi?! Ókiner edi. Qazirgidey onshaqty instituty joq kezde Ahmet Baytúrsynov qazaq tilining damuyna qanday ýlesin qosyp ketti?! Jýsipbekter romanyn jazsa, Álihandar geologiyamen ainalysty, tipti qayta-qayta últshyldyghy ýshin qamaugha týsip, sondarynda GPU men NKVD-nyng tynshylary jýrse de, Parijdegi kórmege qazaq ónerin pash etip kórsetuge layyqty ónerpazdy aldyn ala tauyp, dayyndayyq dep uayymdap jýrgen olar býgingi bizding jay jýriske, qyzu daularymyzgha, bitpeytin mәjilisterge kem degende tanghalar edi. Mine, búdan shyghatyny, últ taghdyry óz qolymyzda. Sony kýnde sezinuimiz qajet.
- Súhbatynyzgha rahmet!

Ángimelesken
Kәmshat TASBOLAT

«Ayqyn» gazeti