- ەرلان مىرزا، ءسىزدىڭ كورشىلەس قىرعىزستانعا سايلاۋ تۇسىندا بارىپ، ول جاقتا بىرقاتار ساياسي پارتيا باسشىلارىمەن كەزدەسكەنىڭىزدى بىلەمىز. جالپى، قىرعىزستان حالقى «قىرعىز داعدارىسىن» رەتتەۋدەگى ەقىۇ توراعاسىنىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرىپ وتىر؟
- قىرعىزستانعا مەن سايلاۋ كەزىندە دە، سايلاۋدان بۇرىن دا بىرنەشە رەت بارىپ-قايتتىم. راس، ەلدەگى 29 پارتيانىڭ بارلىعىمەن كەزدەسپەسەم دە، نەگىزگى ساياسي پارتيا جەتەكشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن كەزدەستىم. اۋىلداردى ارالاعاندا دا قاراپايىم جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، پىكىرلەسۋگە تىرىستىم. قىرعىزستانداعى قازىرگى ساياسي جاعدايدى سۇراستىرعاننان بولەك، جەكە مەنى قىزىقتىرعانى - ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن كوزقاراسى بولدى. ارينە، شەكارانىڭ جابىلۋى، الماتىدا زاڭسىز جۇرگەن قىرعىز ازاماتتارىنىڭ ەلدەرىنە قايتارىلۋى، ت.ب. شارالار العاشقى كەزدەرى رەنىش تۋعىزسا دا، دەگەنمەن قىرعىز اعايىندار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاراپىنان وسىنداي شەشىمدەردىڭ قابىلدانۋىنا تۇسىنىستىكپەن قارايدى. ءوزارا اڭگىمە كەزىندە: «ءبىز الىپ مەملەكەتتەرگە سەنۋدى باياعىدا-اق قويعانبىز. رەسەي بولسىن، اقش بولسىن، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىندە استىرتىن پيعىل، ءوز مۇددەسى بار. ال قازاقستاننىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايدىڭ تۇراقتالۋىنا شىنايى مۇددەلى ەكەنى ءشۇباسىز» - دەيدى.

- ەرلان مىرزا، ءسىزدىڭ كورشىلەس قىرعىزستانعا سايلاۋ تۇسىندا بارىپ، ول جاقتا بىرقاتار ساياسي پارتيا باسشىلارىمەن كەزدەسكەنىڭىزدى بىلەمىز. جالپى، قىرعىزستان حالقى «قىرعىز داعدارىسىن» رەتتەۋدەگى ەقىۇ توراعاسىنىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرىپ وتىر؟
- قىرعىزستانعا مەن سايلاۋ كەزىندە دە، سايلاۋدان بۇرىن دا بىرنەشە رەت بارىپ-قايتتىم. راس، ەلدەگى 29 پارتيانىڭ بارلىعىمەن كەزدەسپەسەم دە، نەگىزگى ساياسي پارتيا جەتەكشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن كەزدەستىم. اۋىلداردى ارالاعاندا دا قاراپايىم جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، پىكىرلەسۋگە تىرىستىم. قىرعىزستانداعى قازىرگى ساياسي جاعدايدى سۇراستىرعاننان بولەك، جەكە مەنى قىزىقتىرعانى - ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن كوزقاراسى بولدى. ارينە، شەكارانىڭ جابىلۋى، الماتىدا زاڭسىز جۇرگەن قىرعىز ازاماتتارىنىڭ ەلدەرىنە قايتارىلۋى، ت.ب. شارالار العاشقى كەزدەرى رەنىش تۋعىزسا دا، دەگەنمەن قىرعىز اعايىندار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاراپىنان وسىنداي شەشىمدەردىڭ قابىلدانۋىنا تۇسىنىستىكپەن قارايدى. ءوزارا اڭگىمە كەزىندە: «ءبىز الىپ مەملەكەتتەرگە سەنۋدى باياعىدا-اق قويعانبىز. رەسەي بولسىن، اقش بولسىن، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىندە استىرتىن پيعىل، ءوز مۇددەسى بار. ال قازاقستاننىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايدىڭ تۇراقتالۋىنا شىنايى مۇددەلى ەكەنى ءشۇباسىز» - دەيدى.
ءساۋىر وقيعالارىنان كەيىن قازاقستاننىڭ اعايىندى، كورشى مەملەكەت رەتىندە جانە ەقىۇ-نىڭ توراعاسى رەتىندە قىرعىزستانداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا قاتىستى اتقارعان ءىس-شارالارعا قىرعىز اعايىندارىمىز تەك وڭ باعا بەرىپ، العىسىن ايتىپ جاتادى. سەبەبى ەقىۇ - قىرعىزستانداعى جاعدايعا قاتىستى ءوز رەاكتسياسىن ءبىلدىرىپ، بەلگىلى ءبىر ءىس-شارالاردى قابىلداۋعا ارەكەتتەنگەن جالعىز حالىقارالىق ۇيىم. بۇۇ، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارتى سياقتى ۇيىمدار تاراپىنان، ءتىپتى، ساياسي اقىل-كەڭەستىك نەمەسە گۋمانيتارلىق كومەك تە كورسەتىلمەدى، كورسەتىلسە دە ۋاقىت وتە عانا. كەرىسىنشە، قىرعىز ساياساتكەرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ ءبىرازى «رەسەي اسكەريلەرىن نەمەسە بىتىمگەرشىلىك كۇشتەردى ەلگە كىرگىزۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىستارىن ءبىلدىرىپ جاتقان تۇستا، قازاقستاننىڭ دۇرىس، سالماقتى ءارى سابىرلى پوزيتسياسى شەتەل اسكەريلەرىن قىرعىزستانعا ەنگىزدىرۋگە قاتىستى اسىعىس شەشىم قابىلداۋعا جول بەرمەدى. ياعني قازاقستان ءساۋىر جانە ماۋسىم ايلارىندا بولعان وش، جالالابادتاعى وقيعالار كەزىندە، ساياسي تەتىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، جاعدايدىڭ ودان بەتەر ۋشىعىپ كەتپەۋىنە بار كۇش-جىگەرىن سالدى. ادەتتە ەۋروپا ەلدەرى كىشكەنتاي ءبىر ەلدە بۇلىك نە تارتىپسىزدىك ورىن الماسا دا، بىرەۋدىڭ مۇرنى قاناپ نە «قۇقىم تاپتالدى» دەپ شاعىمدانعان كەزدە، وزدەرىنشە اقىل ايتىپ، ماسەلەگە ارالاسىپ كەتەدى. بۇل ارادا قىرعىزستاندا بىرنەشە ايعا سوزىلعان داعدارىس كەزىندە باتىس ەلدەرى ءوز پوزيتسياسىن دۇرىس بىلدىرمەدى. كەرىسىنشە، مەن وشتا، جالالابادتا وزبەك جانە قىرعىز ازاماتتارىمەن سويلەسكەنىمدە، ولار شىن مانىندە حالىقارالىق ۇيىمدار، باتىس اقپارات قۇرالدارىنىڭ وشتاعى وقيعالارعا بايلانىستى بەرگەن اقپاراتىنا نارازى ەكەندەرىن ءبىلدىردى. ولار «بۇل جانجالدى بىرجاقتى، ياعني، «ۇلتارالىق قاقتىعىس» رەتىندە بەردى، ونىڭ ۇستىنە، ءبىر سيۋجەتتەردە بارىنە قىرعىزداردى كىنالاسا، ەندى بىرىندە وزبەكتەرگە كىنا ارتىپ، اراداعى جاعدايدى ودان دا ۋشىقتىرۋعا تىرىسقانداي بولدى» دەپ، وكىنىشتەرىن ءبىلدىردى. ياعني «ەۋروپا ەلدەرى ادەتتە سايلاۋ كەزىندە عانا جاعدايعا ارالاسىپ، ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا قاتىستى مالىمدەمەلەر جاسايدى دا، ال ناقتى قيىن جاعداي تۋىنداسا، ونى رەتتەۋگە قاتىستى ىنتاسىن بىلدىرمەيدى. راسىندا دا، قىرعىز داعدارىسىن رەتتەۋگە قاتىستى ءىس-شارالار قازاقستان ەقىۇ-عا توراعا بولماعانىندا، مۇلدەم قولعا الىنباس پا ەدى؟! ءتىپتى، بۇل ۇيىم ەلدەگى جاعدايدى ەلەمەس پە ەدى؟!» - دەيدى، ەل ازاماتتارى.
استانادا وتەتىن سامميتتەن كەيىن كەلەسى جىلدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن قىرعىز ەلىنە ەكونوميكالىق كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا حالىقارالىق دونورلىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلمەك. بۇنى ءبىز باۋىرلاس ەل، ارااعايىندىق نەمەسە ەقىۇ-نىڭ توراعاسى رەتىندەگى قىزمەت دەيمىز بە، ايتەۋىر، بىزدەن باسقا وسى ەلدەگى جاعدايعا الاڭداپ وتىرعان نەمەسە قانداي دا ءبىر قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان ەشكىم جوق.
- باتىس ەلدەرى ەقىۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدارداعى توراعالىققا كەزەكشىلىك رەتىندە بىرقالىپتى قارايدى. ال ءبىز قازاقستاندا بۇل توراعالىقتان ۇلكەن تاريحي وقيعا جاسادىق. ەكىنشى جاعىنان، ەقىۇ تاريحىنداعى ەڭ بەلسەندى توراعا قازاقستان بولىپتى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل توراعالىق تاريحي وقيعا ما، الدە كەزەكشىلىك قىزمەت قانا ما؟
- دەسە دە، ءبىر جاعىنان، بۇل توراعالىققا نەمەسە الداعى سامميتكە ۇلكەن تاريحي ءمان بەرىپ جاتۋىمىز ءبىزدىڭ جاعدايدا وتە ورىندى. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى ەلىمىزدىڭ تۇبىندە دەربەس مەملەكەت بولىپ، ەۋروپالىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ارمانداپ، تىلەگەن. ءوزارا جازعان حاتتاردىڭ بىرىندە: «شىركىن، ءبىر كۇنى ەۋروپالىقتار دا اباي مەن شوقاندى دۇنيەگە اكەلگەن قازاقتى دا تانيدى عوي» دەپ كەيىن وزدەرىن جۇباتقان. ءبىر عاسىردان بارىپ، الاشتىقتاردىڭ وي-ارمانى ءىس جۇزىنە اسىپ جاتىر، وسىعان قاراپ ويلاناسىڭ: «شىنىمەن دە، تاريحتا ادىلەتتىلىك بار ەكەن عوي!» - دەپ... سول ارمان-تىلەكتىڭ ءىس جۇزىنە اسقانىنىڭ ناقتى كورىنىسى قازاقستان ەۋروپا ەلدەرىمەن قاتارلاسىپ، تۇڭعىش ازيا قۇرلىعىنان، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىنەن ەقىۇ سياقتى تەك ەۋروپالىق قانا ەمەس، ترانساتلانتتىق ۇيىمعا توراعالىق ەتىپ وتىر. نەگە ونىمەن ماقتانباسقا؟! مەنى بۇل ءجايت كەرەك بولسا، ەرەكشە تەبىرەنتەدى.
ەكىنشىدەن، بۇل سامميتتە 50 ەلدىڭ باسشىسى جينالىپ، الىستاعى گايتيدەگى ماسەلەلەردى تالقىلاپ جاتسا، ونداي اڭگىمەلەر تۇسىنىكتى بولار ەدى. بىراق الداعى سامميتتە كۇن تارتىبىندە نەگىزىنەن بىزگە قاجەت ماسەلەلەر ۇسىنىلىپ وتىر: بىرىنشىدەن، اۋعانستانداعى جاعداي، ەكىنشىدەن، قىرعىزستانداعى داعدارىسقا بايلانىستى ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتىلىعى، ۇشىنشىدەن، لاڭكەستىك، ەكسترەميزممەن كۇرەس، تورتىنشىدەن، قارۋ-جاراقتاردى باقىلاۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتتاردى قايتادان قاراۋ جانە تاعى باسقا. سوندىقتان بۇل سامميتتە بىزگە قاجەت ماسەلەلەر ءبىزدىڭ مۇددەمىز تۇرعىسىنان تالقىلانباق. دەمەك، ءسامميتتىڭ ماڭىزى وتە جوعارى.
- ال سامميتكە دايىندىق ادام قۇقىقتارىن، ونىڭ ىشىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ قۇقىن شەكتەپ جاتقان جوق پا؟ سول جاعالاۋدىڭ تۇرعىندارى ەركىن ءجۇرىپ تۇرا المايدى، ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار وقۋدان ەرتە بوساتىلىپ جاتىر. جالپى، «قالادان تىس ايماقتا جۇرىڭىزدەر» دەگەندەي كەڭەستەر قانشالىقتى زاڭدى؟
- ارينە، ءبىراز ىڭعايسىزدىقتار بار، بىراق الداعى سامميتتەن اسا ۇلكەن قيىندىقتار تۋماۋى كەرەك. قالا اكىمدىگى مەن باسقا دا قۇزىرلى ورگاندار بارلىق ماسەلەلەرگە مۇقيات قاراپ، ءبارىن بارىنشا الدىن الۋدا، ەسكەرۋدە. مەن دە قالا تۇرعىنى ەسەبىندە، سامميت كەزىندەگى قاي كوشەنىڭ قاي ۋاقىتتان قاي ۋاقىتقا دەيىن جابىلاتىندىعى نەمەسە باسقا دا قاجەت اقپاراتتى ارنايى بيۋللەتەننەن الىپ، تانىستىم. كەرىسىنشە، وسىنداي جوعارى دەڭگەيدەگى ۇيىمداستىرۋشىلىققا ريزا بولدىم.
مويىنداۋىمىز قاجەت، ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە كەيدە جاعدايدى اسىرىپ، اسىرەلەپ جەتكىزەتىن قاسيەتىمىز بار. ءىرى كەزدەسۋلەر كەزىندە مۇنداي شەكتەۋلەر باسقا دا مەملەكەتتەردە بولىپ جاتادى. مەن ىسساپارلارعا ءجيى شىعامىن، ءبىزدى سول شەتەل قالالارىندا توقتاتىپ، تەكسەرىپ-تىنتكەن جاعدايلارمەن دە كەزدەسىپ جاتتىق. ماسەلەن، جاڭا عانا باراك وبامانىڭ يندونەزياعا ساپارىن «بي-بي-سي» مەن «سي-ەن-ەن» سياقتى ارنالار كورسەتىپ جاتىر. ءبىر عانا پرەزيدەنتتىڭ ەلگە كەلۋىنە بايلانىستى بۇكىل كوشەلەر جاۋىپ تاستالىپ، قانشاما جەرگىلىكتى جانە امەريكالىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اياعىنان تىك تۇرعان؟! يندونەزياداعى نەمەسە سەۋلدەگى قاۋىپسىزدىك شارالارى بىزدەن دە اسا قاتالدىقپەن قابىلدانىپ جاتىر. سوندىقتان بۇل بارلىق استانالاردىڭ ورتاق پروبلەماسى، بۇل دا - ءبىزدىڭ استانا بولۋىمىزدىڭ تولەمى.
- ەقىۇ-عا توراعالىق قارساڭىندا قازاقستاندا بىرقاتار زاڭدارعا، ونىڭ ىشىندە «سايلاۋ تۋرالى»، «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «باق تۋرالى»، ت.ب. زاڭدارعا دەموكراتيالىق تالاپتارعا ساي وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى اقىل-كەڭەستەر بەرىلدى. بۇنىڭ ءبارى قانشالىقتى ءىس جۇزىنە استى؟
- بۇل سۇراعىڭىز اقپاراتتىق جانە ساياسي ورتادا كەڭ تاراعان «مادريدتىك مىندەتتەمەلەر» دەگەن ويدان تۋىنداپ وتىرعان سياقتى. شىن مانىندە، ونداي مىندەتتەمەلەر جوق. ەكىنشىدەن، ەگەردە ءبىز بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەردى قابىلدايتىن بولساق، وندا ونى «بىرەۋ اقىل ايتتى» دەپ ەمەس، كەرىسىنشە، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ىشكى قاجەتتىلىكتەرىمىزگە ساي قابىلداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا «باق تۋرالى»، «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭدارعا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر دە ىشكى قاجەتتىلىكتەرمەن ايقىندالعان.
- ەڭ قىزىعى، ءبىزدىڭ ەلىمىز ەقىۇ توراعالىعى تۇسىندا ساياسي، اقپاراتتىق سالاعا قاتىستى
زاڭدارعا باسىم نازار اۋدارۋدان گورى، «ادام قۇقىن» قورعادىق دەگەن سىڭايدا قىزتەكەلەردىڭ قۇقىن قورعايتىن، ولارعا وپەراتسيا جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭداردى قابىلداپ تاستاپتى. ال ساياسي زاڭدار بويىنشا ەشقانداي دا اۋا-رايىن جاسامايتىن باپتارعا وزگەرىستەر ەنگىزدىرگەنى راس پا؟
- شىنىن ايتسام، مۇنداي قۇجاتتى مەن ەستىگەن جوقپىن. ال نەگىزى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ بويىنشا ۇلتتىق جوسپار بار، ول كەزىندە ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ارالاسۋىمەن جاساقتالعان بولاتىن. سول جوسپارعا سايكەس، ءتيىستى كونۆەنتسيالار مەن باعدارلامالارعا قوسىلۋ رەتى بەلگىلەنگەن. ارينە، كەيبىر شەشىمدەر مەن ءىس-ارەكەتتەر «اۋا-رايىن» قامتاماسىز ەتپەيتىن دە شىعار. بىراق كەزىندە قابىلدانعان حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن شارتتارعا بايلانىستى ءتيىستى زاڭدارعا بەلگىلى ءبىر تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزۋىمىز كەرەك. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان پارتيالار، وپپوزيتسيا، باق-تارعا قاتىستى قابىلدانعان نەگىزگى زاڭدارعا قوسىمشا ۇسىنىستار كوتەرىلەتىن بولسا، ارينە، ونى تالقىعا تۇسىرۋگە بولادى. ماسەلەن، پارتيالاردىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ەڭ نەگىزگى ماسەلەسى - ماجىلىسكە ءوتۋ مەجەسىن 7 پايىزدان ءتۇسىرۋ. بۇنى تالقىلاۋدان ءبىز ەشقاشان دا قاشپايمىز. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا نورما قابىلداندى، كەلەسى سايلاۋدا پارلامەنتتە كەم دەگەندە ەكى پارتيا بولادى، ەگەر قايتادان، ايتالىق، ءبىر پارتيا ۇتسا، كەلەسى باسقا پارتيا 7 پايىزدىق مەجەنى باعىندىرا ما، جوق پا، ول دا پارلامەنتكە ەنەدى. ەكىنشىدەن، بۇل مەجەنى تۇسىرۋگە قاتىستى تەك ساياساتكەرلەر عانا ەمەس، زاڭگەرلەر اراسىندا دا بىرجاقتى وي-كوزقاراس جوق. بىرەۋلەر «7 پايىزدى قالدىرايىق» دەيدى، ەندى بىرەۋلەر «5 پايىزدى ەنگىزدىرەيىك» دەيدى. تەرريتوريالىق تۇرعىدان الىپ مەملەكەت ءۇشىن «سايلاۋ تابالدىرىعىنىڭ» ۇلكەن بولعانى دا دۇرىس شىعار. ماسەلەن، قازىر قىرعىزستانداعى جاعدايدى كورىپ وتىرمىز. ولاردا پارلامەنتكە ءوتۋ ءۇشىن 200 مىڭ داۋىستى جيناۋ جەتكىلىكتى بولدى. ال 200 مىڭ داۋىسقا ءبىر پارتيا ەكى-ءۇش اۋداندا ناسيحات جۇرگىزىپ-اق جەتە الادى. ياعني وش وبلىسىنىڭ ەكى-ءۇش اۋدانىندا ۇگىت جۇرگىزىپ-اق پارلامەنتكە وتۋگە بولادى. سوندىقتان قىرعىزستانداعىداي رۋ-تايپالىق نەمەسە جەرشىلدىك نەگىزدە ساياساتقا ارالاسىپ جۇرگەن پارتيالاردىڭ جايى بىزگە كەرەك پە؟ مەنىڭشە، بۇل جەردە ءالى دە ويلانۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن، مەن ساراپشى رەتىندە «سايلاۋ تابالدىرىعىن» وزگەرتۋ قاجەتتىگىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق ماسەلە تەك «سايلاۋ تابالدىرىعىنا» عانا بايلانىستى ەمەس، بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە سايلاۋ پارتيالارىنىڭ ءوز بەلسەندىلىگىنە قاتىستى. مىسالعا، بىزدە «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس، پارتيا تىركەلۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامىندا 50 مىڭداي مۇشە بولۋى كەرەك. كەيىن ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن بۇل مەجە 50 مىڭنان 40 مىڭعا دەيىن ازايتىلدى. ياعني پارتيا قاتارىندا مىندەتتى تۇردە 40 مىڭ ازامات مۇشە بولۋى كەرەك. كەزىندە بۇل ۇسىنىس قابىلدانىپ جاتقان تۇستا، كوپشىلىك بۇعان قارسى شىقتى. بىراق بۇل باپ ءوزىن-ءوزى اقتادى. سەبەبى بۇل مايدا-شۇيدە ءبىر كۇندىك پارتيالاردىڭ ەمەس، شىنايى پارتيالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. قازىر قىرعىزستاننىڭ ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، قىرعىزستاندا 88 پارتيا جابىلماقشى. نەگە؟ سەبەبى بۇل بەس-التى ادامنىڭ جينالىپ، پارتيا قۇرا سالعاندىعىنان. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا اۋماعىمىز ۇلكەن بولعاندىقتان، مىندەتتى تۇردە كەم دەگەندە 8 وبلىستان، قاتارىندا 40 مىڭ مۇشەسى بار پارتيالار بولۋى كەرەك.
2007 جىلعى سايلاۋدا كوپتەگەن پارتيالار 7 پايىز تۇگىلى (بۇل شامامەن 300 مىڭداي سايلاۋشى), ولاردىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان 50 مىڭدىق قول ەمەس، ءتىپتى، 30 مىڭداي داۋىستى دا جيناي المادى. ياعني زاڭ بويىنشا، سول كەزەڭدە ولاردىڭ قاتارىندا 50 مىڭ ادام بولۋى كەرەك-ءتىن، بىراق ولار ءوز مۇشەلەرىنىڭ داۋىستارىن جيناي المادى. قاراپ وتىرساڭىز، بار ماسەلە پايىزعا بارىپ تىرەلىپ تۇرعان جوق. بۇل - ەڭ الدىمەن، پارتيالاردىڭ شىنايى بەلسەندىلىگى. كۇنى كەشە عانا ماسليحاتتارعا قايتا سايلاۋ بولدى، قاراپ وتىرساڭىز، بىردە-ءبىر پارتيا ءماسليحاتتار سايلاۋىنا تۇسكەن جوق. سەبەبى وپپوزيتسيا مەن وزگە دە كوپتەگەن پارتيالارعا ءماسليحاتتا وتىرىپ، كوممۋنالدىق ماسەلەلەرمەن، جول، سۋ تارتۋ، ەمحانا سالۋ ماسەلەلەرىمەن كۇندەلىكتى اينالىسۋ قىزىق ەمەس. ولار تەك قانا، ءسىز ايتپاقشى، «اۋا-رايىن» قامتاماسىز ەتەتىن ماسەلەلەرمەن عانا اينالىسقىسى كەلەدى. ال كىم سوندا قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسادى؟ ءبىز تەك دەموكراتيانى قۇرامىز دەپ، مەكتەپ سالۋدان، ەمحانالاردى دا جوندەۋدەن قاشپاي، ناقتى ساياساتپەن شۇعىلدانۋىمىز كەرەك.
- ەقىۇ-داعى توراعالىعىمىزعا بايلانىستى كەزىندە كەيبىر وپپوزيتسيا وكىلدەرى: «بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بىراق توراعالىقتا دەموكراتيالىق ستاندارتتار بويىنشا نە قازاقستان ەقىۇ دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى، نە ەقىۇ قازاقستان دەڭگەيىنە تۇسەدى» دەگەندەي مالىمدەمەلەر جاسالعان بولاتىن. ءسىزدىڭ بۇعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- بۇل ەندى تىپتەن، كۇلكىلى جايت. ەقىۇ-عا ءارتۇرلى مەملەكەتتەر كىرەدى، ونىڭ ساياساتىن ءبىر مەملەكەت انىقتامايدى جانە «ەقىۇ-عا مۇشە بارلىق مەملەكەتتەردە ادام قۇقىقتارى قورعالادى ەكەن، ال تەك قازاقستاندا عانا قورعالمايدى» دەۋ تاپ-تازا ساۋاتسىزدىق. بۇل جەردە ماسەلە باسقادا. قىزىعى سول، ءبىز سىرتقى ساياسات بويىنشا ءار جەردە داۋلاسا بەرەمىز. ەليتادا، مەيلى، ول بيلىكتەگى بولسىن، وپپوزيتسياداعى بولسىن قايراتكەرلەر اراسىندا ورتاق ۇلتتىق، ەلدىك ۇستانىم جوق. مىسالى، جاپونيا سياقتى مەملەكەتتەردە قىزىق قۇبىلىس بار: ولاردا وپپوزيتسيا مەن بيلىك ىشكى ماسەلەلەر بويىنشا قاتتى داۋلاسادى، ال سىرتقى ساياساتتا ۇستانىمدارى ورتاق. اسىرەسە، بۇل جاپون اسكەرلەرىن اۋعانستان مەن يراكقا جىبەرۋ كەزىندە بايقالدى. باسىندا داۋلاستى، ال شەشىم قابىلدانعاننان كەيىن سول پوزياتسيادا ءبىر تۇردى. ءبىزدىڭ جاعدايدا دا، سامميت وتكىزۋ - شەتەلگە اسكەر جىبەرۋ سياقتى داۋلى ماسەلە ەمەس، اسەرلەتىپ، داۋ-داماي جاساپ، ەلدى دۇرلىكتىرەتىن... ەقىۇ-داعى توراعالىققا بايلانىستى، الداعى سامميتكە قاتىستى وپپوزيتسيا بيلىكپەن قانشاما داۋلاسسا دا، سامميت ەلىمىزدە ەندى عانا وتكىزىلەتىن بولعان سوڭ، ونى ەل ءۇشىن ورتاق سىن، ورتاق مىندەت دەپ قابىلداپ، جۇمىلا كىرىسۋ قاجەت. سول سەبەپتى، بەلگىلى ءبىر سىرتقى ساياسي شەشىمدەرگە ەلدىك تۇرعىسىنان قاراۋدى دا ۇيرەنە ءبىلۋىمىز كەرەك سياقتى. قاراپايىم ازاماتتار وپپوزيتسيا مەن بيلىكتىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الادى، بىراق ولار ساياساتكەرلەردەن، سونىمەن قاتار، ەلدىك مۇددەنى تانىتا ءبىلۋدى قالايدى، سونى كۇتەدى. سوندىقتان ءبىز ەقىۇ-داعى توراعالىققا يرونيامەن قاراۋعا اسىقپاي، بۇل توراعالىققا ءوزىمىزدىڭ دە قانداي مازمۇن بەرە الاتىنىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
- بيلىككە وپپوزيتسيا بولۋ ءبىر بولەك، بىراق جالپى مەملەكەتكە وپپوزيتسيا بولماۋدى قالاي ۇيرەنۋگە بولادى؟
- بۇل جەردە ماسەلە - كەيبىر تۇستاردا وپپوزيتسيانىڭ بيلىككە قويماي، كەيدە مەملەكەتكە دە وپپوزيتسيا بولىپ كەتەتىنىندە ەمەس، مۇنى ءوز باسىم بىرجاقتى ايتپاي، ماسەلەنى كەڭىرەك قويار ەدىم، بار ماسەلە - جالپى قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە. دالىرەك، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىگىندە. سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدەگى ءبىر سۇحباتتا ماقات سادىق ايتقانىنداي، ساياسي ەليتادا «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەڭگەيىندەگىدەي دۇنيەتانىمى جوق». ول راس. الاش قوزعالىسى بىزدەر ءۇشىن ورتاق يدەال. ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرىن قايتا-قايتا ۋاعىزداپ ءجۇرۋىمىزدىڭ ماقساتى دا تەك تاريحي ساۋاتتى اشۋ ەمەس. ونىمەن تاريحشىلار كەڭ اينالىسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرى تۋراسىندا قايتا-قايتا ايتۋداعى ماقساتىمىز - سول الاشتىقتاردىڭ كۇرەسى مىسالىندا ەلدىك، ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك ۇستانىمدى قوعامعا جەتكىزۋ. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتشىلدىك پەن ەلدىك قازاق ساياساتىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسا قويعان جوق. بۇل تەك ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيگە بايلانىستى ەمەس. قازاق ساياساتىندا پوزيتسيالىق كۇرەس بار - ورىن ءۇشىن، رەسۋرستار ءۇشىن، بيلىك پەن شەشىمدەر ءۇشىن، ال بىراق دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتار ءۇشىن كۇرەس جوق. سول سەبەپتى، بىزدەگى ساياسي كۇرەس - ول كۇرەس ەمەس، ول تارتىس. جەكە مۇددە، توپتىق مۇددە ءۇشىن باسەكە، تارتىس.
- ال ءبىز الاش قايراتكەرلەرى ارمانداعانداي مەملەكەت قۇرا الدىق پا؟ ءبىزدىڭ ورنىمىزدا ولار بولعاندا، قانداي مەملەكەت قۇرار ەدى؟
- بىلمەيمىن. بىراق الاش قايراتكەرلەرى بۇگىنگى بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ۋايىمىن تۇسىنبەس ەدى. ولار الاساپىران زاماندا، سوعىس ءورتى جانىپ جاتقان تۇستا مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرىپ، عىلىممەن دە، ونەرمەن دە، ەكونوميكامەن دە، تىلمەن دە، دىنمەن دە قاتار اينالىسىپ ءجۇردى. ياعني ۇلتتىڭ دامۋىنا كىشكەنتاي عانا پايداسى بار كەز كەلگەن شارۋانى نازاردان تىس قالدىرماي، اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ وتىردى. ال ءبىزدىڭ قازىرگىدەي بەيبىت زاماندا جانە، ەڭ باستىسى، دەربەس مەملەكەت بولا تۇرا، بار مۇمكىندىكتەردى كەڭ پايدالانا الماي وتىرعانىمىزعا الاشتىقتار تاڭ قالار ما ەدى؟! وكىنەر ەدى. قازىرگىدەي ونشاقتى ينستيتۋتى جوق كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا قانداي ۇلەسىن قوسىپ كەتتى؟! جۇسىپبەكتەر رومانىن جازسا، ءاليحاندار گەولوگيامەن اينالىستى، ءتىپتى قايتا-قايتا ۇلتشىلدىعى ءۇشىن قاماۋعا ءتۇسىپ، سوڭدارىندا گپۋ مەن نكۆد-نىڭ تىڭشىلارى جۇرسە دە، پاريجدەگى كورمەگە قازاق ونەرىن پاش ەتىپ كورسەتۋگە لايىقتى ونەرپازدى الدىن الا تاۋىپ، دايىندايىق دەپ ۋايىمداپ جۇرگەن ولار بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاي جۇرىسكە، قىزۋ داۋلارىمىزعا، بىتپەيتىن ماجىلىستەرگە كەم دەگەندە تاڭعالار ەدى. مىنە، بۇدان شىعاتىنى، ۇلت تاعدىرى ءوز قولىمىزدا. سونى كۇندە سەزىنۋىمىز قاجەت.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن
كامشات تاسبولات

«ايقىن» گازەتى