Songhy kezderi elimizde әn men muzyka salasynda jas talanttardyng shygharmalary óner sahnasynan ómirden ótken tarlandardyng Altyn qorda saqtauly shygharmalaryn yghystyrghanday. Olardyng beyneleri men kórermendirining yqylasyna bólengen shygharmalary, shyrqalghan әnderi saghynysh  saghymyna ainalyp, alystap elimizding Altyn qorynda qúlyptalyp jatqanyna mәzbiz. Olardyng últtyq dәstýr sipattaghy shygharmalary negizinde keyingi jas talanttardy tәrbiyeleu baghytyndaghy júmystardyng jetispeulerinen maghanasy men mazmúny tómenen yrghaghy men sazy últtyq dәstýrden qashyq, budandasqan muzykalyq shygharmalardyng sahna tórlerinen oryn alyp otyrghany osynyng aighaghy.

«Paydalanylmaghan altyn kógeredi» - degendey, sol Altyn qorymyzdaghy óner dýniyelerin jaryqqa shygharyp, halqymyzdyng saghynghan jýrek sezimderine jetkizuge jәne ónerge talpynghan jastarymyzdyng susyndap tәlim-tәrbiyelenulerine júmystanbasaq, ol dýniyeler mezgili ótip shang basqan zat retinde eleusiz «óli»qalpynda qala bereri sózsiz. Olardyng qazirgi qoghamymyzdaghy úrpaqtarymen qatar ómir sýrgizuine bizderding babalar aldyndaghy paryzymyz ekenin esten shygharmayyq. Osynday qúrmetti paryzymyzdy iske asyrugha barlyq jaghdaylar qazirgi kezde egemendi elimizde tolyqtay jeterlik. Tek qana yntalyq, yqylas jәne jigerlik, ótken tarihymyzgha degen mahabbattyq saghynysh sezimi bolsa bolghany.

Eline tanylmay jәne baghalanylmay tarihymyzdyng kólenkesinde qalaghan túlgha – eline qamqorshy bolghan, ómir sýrgen ortasynda әdildigimen jәne óner-kýy salasynda ózindik talanttylyghymen tanylghan, elimizding Altyn qorynda saqtauly, biraq ózimizding júmystanbauymyzdan  óner sýigish halqyna jetpey jatqan, onshaqty kýii bar, keshegi Qazaq handyghynyng 550 jyldyq tarihynda ózindik oryny bar, 1693-1793 jyldar aralyghynda ómir sýrgen, bar ómirin elining tәuelsizdigine arnaghan, Ábilqayyr han sarbazdarynyng myng basshysy әri Tu ústaushysy Er Qosay úly Ersary-Pyshtanay batyrdyng úrpaghy – Berdiúly Mýsirәli!

Er Qosay úly Ersary-Pyshtanay batyrdyng túnghysh úly Týgelekten Aldasay, odan IYten, IYtennen Berdi tughan. Berdiúly Mýsirәli jayynda elge tanymal dramaturg-jazushy Berik Qorqytov «...Ákem Ghúbaydolla haqynda jazghanyn arghy atasy Mýsirәli Berdiyevten bastapty. Óitkeni balalary men nemerelerin oqytyp, bilimdi, mәdeniyet azamat etip ósiruge osy Mýsirәlining ózi múryndyq bolghan. Mýsirәli Jayyqtyng batys betinde Qanbaqty degen jerde 1818 jyly dýniyege kelgen. Dәuletine sәuleti say kósheli adam atanady. Oqyghany bolmasa da, toqyghany mol. Mýsirәli zamana aghymyn jiti angharghan. Túnghysh balasy Dosjandy Jәngir han ashqan tórt jyldyq mektepke bergen. Mýsirәli 1848 jyly Shabanqara-Begis dep atalatyn 40 shaqty ýidi janyna alyp, Jayyqtyng shyghys betine kóshedi. Jәnibek, Dәuit, Begis dep atalatyn aghayyndarmen tabysady. Bәrining basyn qúrap, óz aldyna qonys teuip, bólek auyl bolady. Sol kezde Esbol bolysynyng jetinshi auyly dep ataydy. Mýsirәli әri bi, әri bay, elge jaqsylyghy mol, qayyrymy kóp, ýlken bedel iyesi eken. 1878-1884 jyldary Esbol bolysynyng upraviyteli bolyp saylanghan. 1879-1880 jyldary halyq aq sýiek jútqa úshyrap, bas saughalap jan-jaqqa kóshedi. Ataqty Múrat aqyn da Manghystaugha ótip, naghashylaryn panalaydy. Múrattyng anasy Qyryqjylqy ataqty Aqtan jyraudyng әkesining qaryndasy-tyn. Múrat aday arasynda jýrip, elin saghynyp jazghan jyrynda:

...Ayyryldyq aidyn kólden qanyp túrghan.

Dana edi ortadaghy Mýsirәli

Qysylsaq aqyl súray baryp túrghan.

Sәlem de aqsaqalgha Mýsirәli

Qayyrly qútty bolghay mingen taghy.

Arghy atang IYten, Qashqyn, әkeng Berdi

Belgili shynjyr edi arghy jaghy.

Key adam qartayghanda toqtalady

Toqtalmay kele jatyr bitken baghy...-deydi.

Ýiirine tynym bermeytin sәurik aighyrday mazasyz bolsa, Mýsirәlini aqyn búlaysha marapattamas edi. Halqyna qadiri ótken-daghy. Mýsirәli 1902 jyly 84 jasynda qaytys bolady, beyiti osy kýngi Mahambet audanynda, búrynghy toghyzynshy auyl dep atalatyn jerde. Ákem Mýsirәlini kórmegen, biraq kórgen adamdardyng aituynsha: «Úzyn boyly, aqsha bet, aiyr saqaly, úzyn әri qalyng múrty bar, qasynyng úzyndyghy kózin jauyp túratyn,qapsaghay jauyryndy kisi edi», - dep jazady (B.Qorqytov Atyrau biyleri men batyrlary Almaty: «Ólke», 1992. 85 b.).

Al ólkemizge tanymal aqyn, jazushy, jurnalist, ústaz Sembay Berdimúratov Berdiúly Mýsirәli turaly tómendegidey pikirin jazghan: «...Mýsirәli Berdiúly kezinde belgili, artyna iz qaldyrghan azamat bolghan eken. Mýsirәli Berdiúly Jayyqtyng Naryn betindegi Qanbaqty qúmynda tuyp ósken. Jastyq shaghynda Babas, Dәuletkerey dombyrashylarmen qatar jýrip, ózi de birneshe kýiler shygharghan «Aqsaq qúlan», «Tory jorgha» t.b. onshaqty kýilerining jazbalary Karima Saharbaevanyng «Atyrau әn-kýy múhity», redaktory jerlesimiz, jazushy Samat Bektenúly Ibraimov kitabynda berilgen.

Mýsirәli Berdiúly kónili oyau, kózi ashyq, zamannyng aghymyn jete týsingen, óner-bilimge úmtylyp otyrghan. Balalary Dosjan men Quanyshty Ordadaghy mektepterde oqytqan. Dosjany orys-qazaq bastauysh mektepterin bitirip, Orynbordaghy Nepluev atyndaghy kadet korpusynda oqyghan, al, Quanyshy Ordadaghy medreseni bitirip, auylyna kelip bala oqytqan. Nemereleri Ábdir men Ghúbaydolla oraldaghy realidy uchiliysheni bitirip, Ábdir advokattyq qyzmette bolghan. Al, Ghúbaydolla әri qaray oqyp, Qazan uniyversiytetinin  mal dәrigerlik fakulitetin bitirip, Guriev uezining mal dәrigerlik qyzmetin basqaryp, alghash ghylymy negiz salghan joghary bilimdi maman. Mýsirәli Berdiúly ósip erjetken son, ózining tuyp ósken Qanbaqty qúmynyng mal-jany ósip, órisi taryla bastaghanyn bayqap, jayly qonys izdeydi. Sóitip Jayyqtyng Samar betinen Búqar betine, qasyna qyryq ýy tuystaryn alyp, kóshedi. Jayyqtan qyryq ýidi mal-janymen ótkizu, olargha jer alyp qonystandyru júmystaryn ózi basqarady. Qonystanghan eline bas-kóz, sker de әdil qamqorshy bolyp, elge aty shyghady. Auylynyng sózin ústaytyn bii bolady. Sonynan bes auyldy biriktiretin bolystyqtyng bolysy bolyp,úzaq jyldar qyzmet atqardy» (J.Jaylashev Dәuir janghyryghy Atyrau: «Aghatay» baspasy, 2015, 3-4 b.b.).

«Altyn Orda» gazetine 23 qantar 2003 jyly jariyalanghan «Qúrmanghazy myltyghy múrajaygha qalay kelgen?» әngimesindegi (Qarshygha Ahmediyarov Kýi-ghúmyr...  –Almaty: «Núrly әlem shyny», Almaty, 2011. 61 b.). Berdiúly Mýsirәlining Orda týrmesinde otyrghanyn onyng úrpaqtary teriske shygharady.

Jogharyda aitylghanday, Mýsirәli Berdiúlyn daryndy kýishi Dәuletkerey siyaqty әigili kýishi ony ózine ústaz sanaghan. Dәuletkereyding dosy, zamandasy, birge jýrip kýy tartqan. Onyng kýilerin býgingi kýnge jetkizgen dýldýl dombyrashylar – Dina Núrpeyisova, Nausha jәne Mahambet Bókeyhanovtar. Qazaq halqy muzykanyng sheberleri ortalarynan ataqty muzykant-kýishilerdi shyghardy.  Olardyng shygharmashylyghy ótkenning qúndy múralary bolyp tabylady. Olar – dýniyejýzilik muzyka mәdeniyetining tarihynda qaytalanbas qúbylystar. Búl erekshelik qazaq halqynyng bay muzykalyq múrasyn notagha týsirgen belgili muzyka etnografy A.V.Zataevichting enbeginde atap kórsetiledi.

Mýsirәlining «Ortpa», «Kenjebay»,«Atqa alghan», «Túndyrma» siyaqty kýilerin alghash notagha týsirgen adam – qazaq kýileri men әnderin jinaqtap zertteushi A.V.Zataevich(A.V.Zataevich 500 pesen y kuev kazahskogo naroda. Almaty: Dayk-Press, 2002, s. 89-95).

Ol «Ortpa» kýiine «Nastoyashiy kuy «Ortpa» yavlyaetsya velikolepnym obrazchikom bravurnoy kazahskoy piesy y ispolyaetsya soobshivshim mne ee M.Bukeyhanovym s zahvatyvayshim temperamentom y virtuznostiu» -dep baghalasa, «Kenjebay» kýiin «Prevoshodnaya v muzykalinom otnosheniy piesy, s udiviytelino yarkim izobrajeniyem kakoy-to fantasticheskoy beshennoy skachki, nekoey stepnoy analogiey k «Lesnomu saru» Shuberta!»-dep tang qalghan sezimin bildiredi (Kórsetilgen enbek. s. 309). Al, «Mýsirәli» atty eki kýiding ekinshisine tómendegidey sipattama bergen «... a vtoraya – bodraya y boykaya, v otchekanivaemom dvuhdolinom razmere.Mne kajetsya, chto eto poslednyaya mojet poslujiti velikolepnym muzykalinym fonom dlya massovoy narodnoy sseny v budushey kazahskoy opere»- dep joghary bagha bergen. Mýsirәlining jogharyda atalghan kýilerinen basqa «Aqtalghan», «Mýsirәli», «Qonyr», «Aqjelen», «Qarajan», «Aqsaq qúlan» dep atalatyn kýileri belgili. Zertteushi A.V.Zataevich atalghan enbeginde Mýsirәli turaly ómirderekterdi ala almaghanyna ókinish bildire otyryp, «Musiraly – zamechatelinyy bukeevskiy dombrist, davno umershiy, avtor velikolepnyh kuev», - degen pikir bildiredi (Kórsetilgen enbek. s.309).

Tóre kýilerining dәstýrin birjolata ornyqtyryp, tóre tartysty tútas bir mektep ete alghan adam –Dәuletkereydi Ahmet Júbanov «Tóre kýilerining atasy» dese, ol taqyr jerden óngen daryn emes. Ol ósken ortada kýishilikting әbden qalyptasqan dәstýri bolghan. Soqyr Esjan, Bayjúma, Mýsirәli siyaqty kýishi-dombyrashylar Orda tóniregine qúlaq týrgizgen daryn iyeleri edi. Dәuletkerey osy kýishilerding shabyt túghyry etip, sol kýishiler arqyly ghasyrlar túnghiyghynan jalghasqan asyl múrany ónege tútqan – erekshe daryn iyesi. Sondyqtan Dәuletkerey Mýsirәlini ózining ústazy retinde qúrmettegen. Úly daryn iyesi Dәuletkerey kýishinin  qúrmettegen ústazy Berdiúly Mýsirәlining jýrek seziminen tuyndaghan qúndy shygharmalaryn qazirgi izin qughan úrpaqtardyng óner sýigish kórermenderine, sahna tórinen tartu ete almaulary ókinishti-aq.  2015 jyly Mýsirәlining kýishiligi turaly jergilikti teledidardan habar berildi. Osy habarda túnghysh ret onyng bir-eki kýii oryndaldy. Keleshekte Mýsirәli kýilerin konserttik baghdarlamagha engizudi eskerip otyrsa,kýy ónerindegi úrpaqtar sabaqtastyghynyng jarqyn kórinisi bolar edi.

«Eshten kesh jaqsy» degendey, Mýsirәli Berdiúlynyng tughanyna 2018 jyly 200 jyl toluyna arnay shygharmalaryn kórermenderge sahna tórinen tartu etuge Atyrau oblystyq mәdeniyet, múraghattar jәne qújattama basqarmasynyng basshylyghymen, Dina  Nýrpeyisova atyndaghy Akademiyalyq  qazaq halyq orkestri, Dina Núrpeyisova atyndaghy halyq muzykasy akademiyasy jәne Mahambet selosyndaghy Zәmzәm Esjanova atyndaghy óner mektebining týlekteri júmystansa Úly Daryn iyesining aruaghy aldynda elining oryndaghan paryzy bolar edi!

Aqqaly Ahmet, H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiytetining professory, tarih ghylymdarynyng doktory

Tólegen Saghyndyqúly, ardager dәriger, QR Densaulyq saqtau salasynyng ýzdigi

Abai.kz