سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە ءان مەن مۋزىكا سالاسىندا جاس تالانتتاردىڭ شىعارمالارى ونەر ساحناسىنان ومىردەن وتكەن تارلانداردىڭ التىن قوردا ساقتاۋلى شىعارمالارىن ىعىستىرعانداي. ولاردىڭ بەينەلەرى مەن كورەرمەندىرىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن شىعارمالارى، شىرقالعان اندەرى ساعىنىش  ساعىمىنا اينالىپ، الىستاپ ەلىمىزدىڭ التىن قورىندا قۇلىپتالىپ جاتقانىنا ءمازبىز. ولاردىڭ ۇلتتىق ءداستۇر سيپاتتاعى شىعارمالارى نەگىزىندە كەيىنگى جاس تالانتتاردى تاربيەلەۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردىڭ جەتىسپەۋلەرىنەن ماعاناسى مەن مازمۇنى تومەنەن ىرعاعى مەن سازى ۇلتتىق داستۇردەن قاشىق، بۋدانداسقان مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ ساحنا تورلەرىنەن ورىن الىپ وتىرعانى وسىنىڭ ايعاعى.

«پايدالانىلماعان التىن كوگەرەدى» - دەگەندەي، سول التىن قورىمىزداعى ونەر دۇنيەلەرىن جارىققا شىعارىپ، حالقىمىزدىڭ ساعىنعان جۇرەك سەزىمدەرىنە جەتكىزۋگە جانە ونەرگە تالپىنعان جاستارىمىزدىڭ سۋسىنداپ ءتالىم-تاربيەلەنۋلەرىنە جۇمىستانباساق، ول دۇنيەلەر مەزگىلى ءوتىپ شاڭ باسقان زات رەتىندە ەلەۋسىز «ءولى»قالپىندا قالا بەرەرى ءسوزسىز. ولاردىڭ قازىرگى قوعامىمىزداعى ۇرپاقتارىمەن قاتار ءومىر سۇرگىزۋىنە بىزدەردىڭ بابالار الدىنداعى پارىزىمىز ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. وسىنداي قۇرمەتتى پارىزىمىزدى ىسكە اسىرۋعا بارلىق جاعدايلار قازىرگى كەزدە ەگەمەندى ەلىمىزدە تولىقتاي جەتەرلىك. تەك قانا ىنتالىق، ىقىلاس جانە جىگەرلىك، وتكەن تاريحىمىزعا دەگەن ماحابباتتىق ساعىنىش سەزىمى بولسا بولعانى.

ەلىنە تانىلماي جانە باعالانىلماي تاريحىمىزدىڭ كولەڭكەسىندە قالاعان تۇلعا – ەلىنە قامقورشى بولعان، ءومىر سۇرگەن ورتاسىندا ادىلدىگىمەن جانە ونەر-كۇي سالاسىندا وزىندىك تالانتتىلىعىمەن تانىلعان، ەلىمىزدىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى، بىراق ءوزىمىزدىڭ جۇمىستانباۋىمىزدان  ونەر سۇيگىش حالقىنا جەتپەي جاتقان، ونشاقتى كۇيى بار، كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار، 1693-1793 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، بار ءومىرىن ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ارناعان، ابىلقايىر حان ساربازدارىنىڭ مىڭ باسشىسى ءارى تۋ ۇستاۋشىسى ەر قوساي ۇلى ەرسارى-پىشتاناي باتىردىڭ ۇرپاعى – بەردىۇلى ءمۇسىرالى!

ەر قوساي ۇلى ەرسارى-پىشتاناي باتىردىڭ تۇڭعىش ۇلى تۇگەلەكتەن الداساي، ودان يتەن، يتەننەن بەردى تۋعان. بەردىۇلى ءمۇسىرالى جايىندا ەلگە تانىمال دراماتۋرگ-جازۋشى بەرىك قورقىتوۆ «...اكەم عۇبايدوللا حاقىندا جازعانىن ارعى اتاسى ءمۇسىرالى بەرديەۆتەن باستاپتى. ويتكەنى بالالارى مەن نەمەرەلەرىن وقىتىپ، ءبىلىمدى، مادەنيەت ازامات ەتىپ وسىرۋگە وسى ءمۇسىرالىنىڭ ءوزى مۇرىندىق بولعان. ءمۇسىرالى جايىقتىڭ باتىس بەتىندە قاڭباقتى دەگەن جەردە 1818 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي كوشەلى ادام اتانادى. وقىعانى بولماسا دا، توقىعانى مول. ءمۇسىرالى زامانا اعىمىن ءجىتى اڭعارعان. تۇڭعىش بالاسى دوسجاندى جاڭگىر حان اشقان ءتورت جىلدىق مەكتەپكە بەرگەن. ءمۇسىرالى 1848 جىلى شابانقارا-بەگىس دەپ اتالاتىن 40 شاقتى ءۇيدى جانىنا الىپ، جايىقتىڭ شىعىس بەتىنە كوشەدى. جانىبەك، ءداۋىت، بەگىس دەپ اتالاتىن اعايىندارمەن تابىسادى. ءبارىنىڭ باسىن قۇراپ، ءوز الدىنا قونىس تەۋىپ، بولەك اۋىل بولادى. سول كەزدە ەسبول بولىسىنىڭ جەتىنشى اۋىلى دەپ اتايدى. ءمۇسىرالى ءارى بي، ءارى باي، ەلگە جاقسىلىعى مول، قايىرىمى كوپ، ۇلكەن بەدەل يەسى ەكەن. 1878-1884 جىلدارى ەسبول بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولىپ سايلانعان. 1879-1880 جىلدارى حالىق اق سۇيەك جۇتقا ۇشىراپ، باس ساۋعالاپ جان-جاققا كوشەدى. اتاقتى مۇرات اقىن دا ماڭعىستاۋعا ءوتىپ، ناعاشىلارىن پانالايدى. مۇراتتىڭ اناسى قىرىقجىلقى اتاقتى اقتان جىراۋدىڭ اكەسىنىڭ قارىنداسى-تىن. مۇرات اداي اراسىندا ءجۇرىپ، ەلىن ساعىنىپ جازعان جىرىندا:

...ايىرىلدىق ايدىن كولدەن قانىپ تۇرعان.

دانا ەدى ورتاداعى ءمۇسىرالى

قىسىلساق اقىل سۇراي بارىپ تۇرعان.

سالەم دە اقساقالعا ءمۇسىرالى

قايىرلى قۇتتى بولعاي مىنگەن تاعى.

ارعى اتاڭ يتەن، قاشقىن، اكەڭ بەردى

بەلگىلى شىنجىر ەدى ارعى جاعى.

كەي ادام قارتايعاندا توقتالادى

توقتالماي كەلە جاتىر بىتكەن باعى...-دەيدى.

ۇيىرىنە تىنىم بەرمەيتىن ساۋرىك ايعىرداي مازاسىز بولسا، ءمۇسىرالىنى اقىن بۇلايشا ماراپاتتاماس ەدى. حالقىنا قادىرى وتكەن-داعى. ءمۇسىرالى 1902 جىلى 84 جاسىندا قايتىس بولادى، بەيىتى وسى كۇنگى ماحامبەت اۋدانىندا، بۇرىنعى توعىزىنشى اۋىل دەپ اتالاتىن جەردە. اكەم ءمۇسىرالىنى كورمەگەن، بىراق كورگەن ادامداردىڭ ايتۋىنشا: «ۇزىن بويلى، اقشا بەت، ايىر ساقالى، ۇزىن ءارى قالىڭ مۇرتى بار، قاسىنىڭ ۇزىندىعى كوزىن جاۋىپ تۇراتىن،قاپساعاي جاۋىرىندى كىسى ەدى»، - دەپ جازادى (ب.قورقىتوۆ اتىراۋ بيلەرى مەن باتىرلارى الماتى: «ولكە»، 1992. 85 ب.).

ال ولكەمىزگە تانىمال اقىن، جازۋشى، جۋرناليست، ۇستاز سەمباي بەردىمۇراتوۆ بەردىۇلى ءمۇسىرالى تۋرالى تومەندەگىدەي پىكىرىن جازعان: «...ءمۇسىرالى بەردىۇلى كەزىندە بەلگىلى، ارتىنا ءىز قالدىرعان ازامات بولعان ەكەن. ءمۇسىرالى بەردىۇلى جايىقتىڭ نارىن بەتىندەگى قاڭباقتى قۇمىندا تۋىپ وسكەن. جاستىق شاعىندا باباس، داۋلەتكەرەي دومبىراشىلارمەن قاتار ءجۇرىپ، ءوزى دە بىرنەشە كۇيلەر شىعارعان «اقساق قۇلان»، «تورى جورعا» ت.ب. ونشاقتى كۇيلەرىنىڭ جازبالارى كاريما ساحارباەۆانىڭ «اتىراۋ ءان-كۇي مۇحيتى»، رەداكتورى جەرلەسىمىز، جازۋشى سامات بەكتەنۇلى يبرايموۆ كىتابىندا بەرىلگەن.

ءمۇسىرالى بەردىۇلى كوڭىلى وياۋ، كوزى اشىق، زاماننىڭ اعىمىن جەتە تۇسىنگەن، ونەر-بىلىمگە ۇمتىلىپ وتىرعان. بالالارى دوسجان مەن قۋانىشتى ورداداعى مەكتەپتەردە وقىتقان. دوسجانى ورىس-قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىن ءبىتىرىپ، ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىندا وقىعان، ال، قۋانىشى ورداداعى مەدرەسەنى ءبىتىرىپ، اۋىلىنا كەلىپ بالا وقىتقان. نەمەرەلەرى ءابدىر مەن عۇبايدوللا ورالداعى رەالدى ۋچيليشەنى ءبىتىرىپ، ءابدىر ادۆوكاتتىق قىزمەتتە بولعان. ال، عۇبايدوللا ءارى قاراي وقىپ، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  مال دارىگەرلىك فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، گۋرەۆ ۋەزىنىڭ مال دارىگەرلىك قىزمەتىن باسقارىپ، العاش عىلىمي نەگىز سالعان جوعارى ءبىلىمدى مامان. ءمۇسىرالى بەردىۇلى ءوسىپ ەرجەتكەن سوڭ، ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن قاڭباقتى قۇمىنىڭ مال-جانى ءوسىپ، ءورىسى تارىلا باستاعانىن بايقاپ، جايلى قونىس ىزدەيدى. ءسويتىپ جايىقتىڭ سامار بەتىنەن بۇقار بەتىنە، قاسىنا قىرىق ءۇي تۋىستارىن الىپ، كوشەدى. جايىقتان قىرىق ءۇيدى مال-جانىمەن وتكىزۋ، ولارعا جەر الىپ قونىستاندىرۋ جۇمىستارىن ءوزى باسقارادى. قونىستانعان ەلىنە باس-كوز، سكەر دە ءادىل قامقورشى بولىپ، ەلگە اتى شىعادى. اۋىلىنىڭ ءسوزىن ۇستايتىن ءبيى بولادى. سوڭىنان بەس اۋىلدى بىرىكتىرەتىن بولىستىقتىڭ بولىسى بولىپ،ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقاردى» (ج.جايلاشەۆ ءداۋىر جاڭعىرىعى اتىراۋ: «اعاتاي» باسپاسى، 2015, 3-4 ب.ب.).

«التىن وردا» گازەتىنە 23 قاڭتار 2003 جىلى جاريالانعان «قۇرمانعازى مىلتىعى مۇراجايعا قالاي كەلگەن؟» اڭگىمەسىندەگى (قارشىعا احمەدياروۆ كۇي-عۇمىر...  –الماتى: «نۇرلى الەم شىڭى»، الماتى، 2011. 61 ب.). بەردىۇلى ءمۇسىرالىنىڭ وردا تۇرمەسىندە وتىرعانىن ونىڭ ۇرپاقتارى تەرىسكە شىعارادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، ءمۇسىرالى بەردىۇلىن دارىندى كۇيشى داۋلەتكەرەي سياقتى ايگىلى كۇيشى ونى وزىنە ۇستاز ساناعان. داۋلەتكەرەيدىڭ دوسى، زامانداسى، بىرگە ءجۇرىپ كۇي تارتقان. ونىڭ كۇيلەرىن بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن ءدۇلدۇل دومبىراشىلار – دينا نۇرپەيىسوۆا، ناۋشا جانە ماحامبەت بوكەيحانوۆتار. قازاق حالقى مۋزىكانىڭ شەبەرلەرى ورتالارىنان اتاقتى مۋزىكانت-كۇيشىلەردى شىعاردى.  ولاردىڭ شىعارماشىلىعى وتكەننىڭ قۇندى مۇرالارى بولىپ تابىلادى. ولار – دۇنيەجۇزىلىك مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا قايتالانباس قۇبىلىستار. بۇل ەرەكشەلىك قازاق حالقىنىڭ باي مۋزىكالىق مۇراسىن نوتاعا تۇسىرگەن بەلگىلى مۋزىكا ەتنوگرافى ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتىلەدى.

ءمۇسىرالىنىڭ «ورتپا»، «كەنجەباي»،«اتقا العان»، «تۇندىرما» سياقتى كۇيلەرىن العاش نوتاعا تۇسىرگەن ادام – قازاق كۇيلەرى مەن اندەرىن جيناقتاپ زەرتتەۋشى ا.ۆ.زاتاەۆيچ(ا.ۆ.زاتاەۆيچ 500 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا. الماتى: دايك-پرەسس، 2002, س. 89-95).

ول «ورتپا» كۇيىنە «ناستوياششي كيۋي «ورتپا» ياۆلياەتسيا ۆەليكولەپنىم وبرازچيكوم براۆۋرنوي كازاحسكوي پەسى ي يسپولياەتسيا سووبششيۆشيم منە ەە م.بۋكەيحانوۆىم س زاحۆاتىۆايۋششيم تەمپەرامەنتوم ي ۆيرتۋزنوستيۋ» -دەپ باعالاسا، «كەنجەباي» كۇيىن «پرەۆوسحودنايا ۆ مۋزىكالنوم وتنوشەني پەسى، س ۋديۆيتەلنو ياركيم يزوبراجەنيەم كاكوي-تو فانتاستيچەسكوي بەشەننوي سكاچكي، نەكوەي ستەپنوي انالوگيەي ك «لەسنومۋ تساريۋ» شۋبەرتا!»-دەپ تاڭ قالعان سەزىمىن بىلدىرەدى (كورسەتىلگەن ەڭبەك. س. 309). ال، «ءمۇسىرالى» اتتى ەكى كۇيدىڭ ەكىنشىسىنە تومەندەگىدەي سيپاتتاما بەرگەن «... ا ۆتورايا – بودرايا ي بويكايا، ۆ وتچەكانيۆاەموم دۆۋحدولنوم رازمەرە.منە كاجەتسيا، چتو ەتو پوسلەدنيايا موجەت پوسلۋجيت ۆەليكولەپنىم مۋزىكالنىم فونوم دليا ماسسوۆوي نارودنوي ستسەنى ۆ بۋدۋششەي كازاحسكوي وپەرە»- دەپ جوعارى باعا بەرگەن. ءمۇسىرالىنىڭ جوعارىدا اتالعان كۇيلەرىنەن باسقا «اقتالعان»، «ءمۇسىرالى»، «قوڭىر»، «اقجەلەن»، «قاراجان»، «اقساق قۇلان» دەپ اتالاتىن كۇيلەرى بەلگىلى. زەرتتەۋشى ا.ۆ.زاتاەۆيچ اتالعان ەڭبەگىندە ءمۇسىرالى تۋرالى ومىردەرەكتەردى الا الماعانىنا وكىنىش بىلدىرە وتىرىپ، «مۋسيرالي – زامەچاتەلنىي بۋكەەۆسكي دومبريست، داۆنو ۋمەرشي، اۆتور ۆەليكولەپنىح كيۋەۆ»، - دەگەن پىكىر بىلدىرەدى (كورسەتىلگەن ەڭبەك. س.309).

تورە كۇيلەرىنىڭ ءداستۇرىن ءبىرجولاتا ورنىقتىرىپ، تورە تارتىستى تۇتاس ءبىر مەكتەپ ەتە العان ادام –داۋلەتكەرەيدى احمەت جۇبانوۆ «تورە كۇيلەرىنىڭ اتاسى» دەسە، ول تاقىر جەردەن ونگەن دارىن ەمەس. ول وسكەن ورتادا كۇيشىلىكتىڭ ابدەن قالىپتاسقان ءداستۇرى بولعان. سوقىر ەسجان، بايجۇما، ءمۇسىرالى سياقتى كۇيشى-دومبىراشىلار وردا توڭىرەگىنە قۇلاق تۇرگىزگەن دارىن يەلەرى ەدى. داۋلەتكەرەي وسى كۇيشىلەردىڭ شابىت تۇعىرى ەتىپ، سول كۇيشىلەر ارقىلى عاسىرلار تۇڭعيىعىنان جالعاسقان اسىل مۇرانى ونەگە تۇتقان – ەرەكشە دارىن يەسى. سوندىقتان داۋلەتكەرەي ءمۇسىرالىنى ءوزىنىڭ ۇستازى رەتىندە قۇرمەتتەگەن. ۇلى دارىن يەسى داۋلەتكەرەي كۇيشىنىڭ  قۇرمەتتەگەن ۇستازى بەردىۇلى ءمۇسىرالىنىڭ جۇرەك سەزىمىنەن تۋىنداعان قۇندى شىعارمالارىن قازىرگى ءىزىن قۋعان ۇرپاقتاردىڭ ونەر سۇيگىش كورەرمەندەرىنە، ساحنا تورىنەن تارتۋ ەتە الماۋلارى وكىنىشتى-اق.  2015 جىلى ءمۇسىرالىنىڭ كۇيشىلىگى تۋرالى جەرگىلىكتى تەلەديداردان حابار بەرىلدى. وسى حاباردا تۇڭعىش رەت ونىڭ ءبىر-ەكى كۇيى ورىندالدى. كەلەشەكتە ءمۇسىرالى كۇيلەرىن كونتسەرتتىك باعدارلاماعا ەنگىزۋدى ەسكەرىپ وتىرسا،كۇي ونەرىندەگى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولار ەدى.

«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، ءمۇسىرالى بەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 2018 جىلى 200 جىل تولۋىنا ارناي شىعارمالارىن كورەرمەندەرگە ساحنا تورىنەن تارتۋ ەتۋگە اتىراۋ وبلىستىق مادەنيەت، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىلىعىمەن، دينا  نۇرپەيىسوۆا اتىنداعى اكادەميالىق  قازاق حالىق وركەسترى، دينا نۇرپەيىسوۆا اتىنداعى حالىق مۋزىكاسى اكادەمياسى جانە ماحامبەت سەلوسىنداعى ءزامزام ەسجانوۆا اتىنداعى ونەر مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى جۇمىستانسا ۇلى دارىن يەسىنىڭ ارۋاعى الدىندا ەلىنىڭ ورىنداعان پارىزى بولار ەدى!

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

تولەگەن ساعىندىقۇلى، ارداگەر دارىگەر، قر دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى

Abai.kz