Qazaq elining latyn әrpine kóshuine qatysty belgili lingvist, týrkitanushy,  filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Ahmet Bijan Erjilasun ózindik oiyn bildirip, bizding portalgha arnayy jiberipti. Týrik tilinde jazylghan materialdy Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq Uniyversiyteti, Shyghys filologiyasy fakulitetining dosenti Erghaly Esbosynov audaryp, ghalymnyng oiy qazaq oqyrmandaryna jetuine óz ýlesin qosty.

Týrkiyadan jetken búl maqala qazaq halqyna oy salar degen niyetpen nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Abai.kz aqparattyq portaly

Qazaqstannyng latyn әlipbiyine ótedi degen quanyshty habarynan qúlaghdar boldyq. Múny  ghylymiy-kópshilik jәne qoghamdyq joba retinde qabylday otyryp, týrki elderi әlipbiyining bir-birine jaqynday týsui jónindegi adymy dep te týsindik. Qazaq ziyalylarynyng keng auqymdy is-әreketteri men jogharghy biliktiligi búl isting ghylymy әleuetin qamtamasyz etse; búl joba, el sayasatkerlerining Qazaqstan Preziydenti Nazarbaevting basshylyghynda jýrgizip otyrghan sayasatynyng parasattylyghy men túraqtylyghyn taghy bir pash etti.

Alayda qazaq elindegi latyn tekti qaripterding qogham talqysyna úsynylghan bir ýlgisin ýlken renish jәne alandaushylyqpen qabyldadyq. Búl ýlgige negizdelgen jobanyng sol ýlgi retinde qalatyndyghyna sengim keletindigin aita kele, bir-eki sóz pikirimdi bildirsem deymin.

Qazaqstan Parlamentining nazaryna úsynylghan jana әlipby 25 qaripten túrady-mys, búghan qosa gh, sh, ch, zh, ae, oe, ue siyaqty «tirkemeleri» bar-mys. Yaghny osy qarip-symaqtar Týrkiya әlipbiyining tiyisinshe ğ, ş, ç, j, (ashyq) e, ö, ü qaripterining balamasy eken-mis. Basqasha aitqanda bir dybysqa eki qaripti qoldanady eken. Múnyng sebebi әlipbiyde nýkte jәne basqa da arnayy belgiler bolmau kerek-mis. Bile-bilsek nýkte men arnayy belgiler qazirgi tehnologiyagha da tompaq keledi eken.

Pikirimizdi dәleldermen jabdyqtayyq:

1. Latyn qarpine ótuding bir sebebi zamanuy tehnologiya men zaman talabyna say mәdeny manyzdy is-shara bolsa, basqa bir túsy bauyrlas týrki halyqtarynyng әlipbiylerin bir-birine jaqyndastyru ekendigi haq. Stalin 1937-1940 jyldary dýiim týrki júrtyn latynnan kirill qarpine auystyra saldy. Stalinnyng maqsaty belgili edi: týrkilerdi bir-birinen alysyraq ústau. Sondyqtan әlipbiylerine qosymshalar men jasandy belgiler qosumen-qosaqtaumen boldy. Bir tәrtippen jәne bir dauyspen aitylatyn jalpytýrkilik dybystar әr júrttyng eline qaray bólek-bólek tanbalanatyn boldy. Jalpy alghanda qazirgi kirill negizdi týrki alfavitteri sol sayasattyng solaqay kórinisi boldy. Al endi qazirgidey jayma-shuaq zamanda Qazaqstannyng Týrkiyadan, Azerbayjannan, Týrkimenstannan mýlde bólek latyn qarpin qabyldauy Stalinnen asqan zaual bolmaq.
2. Noqta men arnayy belgimen jabdyqtalghan qarip zamanauy tehnologiyagha say emes eken degen pikir týbirimen dúrys emes. Búl pikir kerisinshe, - zamanauy tehnologiyalardyng sonynan ilesken, artyna jabysqan adamdardyng pikiri. Qazirgi zamanauy tehnologiya  - ol nýkte, syzyqsha, qos nýkte, qos noqat siyaqty sansyz belgiler men arnayy isharalardyn  tehnologiyasy.
3. Zamanuy mәdeniyetting ókilderi dep esepteletin batys elderining әlipbiyinde nýkteli jәne arnayy belgili qaripter kóp. Búghan aghylshyn әlipbiyining kishi qaripterinde i, j; fransuz tilindegi i, j, ç, é, è, ê; nemis әlipbiyinde i, j, ä, ö, ü; polyak әlipbiyindegi  ą, ć, ę, i, j, ł, ń, ó, ś, ź, ż siyaqty qaripter mysal bola alady.
4. Aghylshyn, fransuz, nemis әlipbiylerinde bir dybystyng eki nemese odan da kóp qarippen belgilenui jii kezdesedi. Múnyng sebebi ol әlipbiylerding «zamanuilyghy» emes «tarihilyghynda». Tarihtyng qoynauyna ghasyrlap engen búl әlipbiyler jýzdegen jyldargha jetelep sol kezdegi, sol dәuirdegi jәne sol tilding dybystaluyn, diksiyasyn kórsetedi. Mysaly, fransuzdar mösyö dep aitqandarymen mon sieur  dep jazady, yaghny tanbalaydy. Sebebi ghasyrlar búryn atalary osylay jazghan jәne osylay aitqan; maghynasy «әpendi, taqsyr». Mynau anyq: tarihy әlipbiylerde dybystalu men diksiya ózgeris yaghny deformasiyagha úshyraghanymen, jazyluy yaghny grafikalyq beynesi ózgerissiz qalady.
5. Zamanauy әlipby qabyldau barysynda batys elderining jýzdegen jyl búryn qoldanghan/tútynghan, al qazirgi uaqytta basqa júrt ýshin manyzyn joyghan «tarihiy»  әlipbiyin «ýlgi» retinde tyqpalaudyng eshqanday logikasy joq. Zamanauy әlipbiyde әr dybysqa bir tanba formulasy aqylgha qonymdy jәne logikalyq payymy men praktikalyq túrpaty әldeqayda joghary.
6. Qazaqtar zamanauy әlipbiydi nysanagha alghandaryna qaraghanda әr dybysqa bir qarip prinsiypin ústanatyndyqtaryna senemin. Osy prinsip negizge alynyp jatsa qazirgi kirill әlipbiyinde oryn alghan qos (eki) IY tanbasy týsip qalatyndyghy belgili. Búlar qos/eki dybysty diftongtar bolyp tabylatyndyqtan latyn qarpinde tiyisinshe iy / ıy / y jәne  uw / üw / w tanbalaryn ala beredi.
7. Bir dybysqa bir qarip prinsiypin negizge alghanda basqa da týrki әlipbiylerin qaperde ústau óte manyzdy. Osyghan oray Týrkiya men Azerbayjanda qoldanysta jýrgen jәne qazaq tili diksiyasy men dybystaluyna etene jaqyn, tipti birdey ç, ğ, i, j, ö, ş, ü qaripteri esh ózgerissiz qabyldanuy qúba-qúp is bolmaq. Ala qazaq tilinde oryn alyp,   Týrkiya әlipbiyinde joq –q , –n  dybystary  Azerbayjan men Týrkimenstannyng jana әlipbiylerinde oryn alghan q, ñ qarpimen, eki tilde de joq –u dybysyn  w grafikasymen belgilese qúba-qúp. Al –ә dybysyn Azerbayjan әlipbiyinde oryn alghan ә grafikasymen nemese nemis әlipbiyindegidey jasap ӓ qarpimen berilgenin qalar edim.

Kýn tәrtibinde shamaly sóz bolyp jýrgen 25 qaripti latyn әlipbiyining týbirimen dúrys emes, qate joba ekendigin shamalaysyzdar jәne bilesizder degen ýmittemin; Qazaqstannyng manyzdy da auqymdy jobalardy iske asyra alatyn әleueti asa tegeuirindi jәne  quatty, - búl dýiim júrtqa belgili, - layym solay bolsyn.

Ahmet Bijan Erjilasun, lingvist, týrkitanushy,  filologiya ghylymdarynyng doktory, professor 

Audarghan Erghaly Esbosynov, Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq Uniyversiyteti, Shyghys filologiyasy fakulitetining dosenti

Abai.kz