قازاق ەلىنىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋىنە قاتىستى بەلگىلى لينگۆيست، تۇركىتانۋشى،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور احمەت بيجان ەرجيلاسۋن وزىندىك ويىن ءبىلدىرىپ، ءبىزدىڭ پورتالعا ارنايى جىبەرىپتى. تۇرىك تىلىندە جازىلعان ماتەريالدى ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شىعىس فيلولوگياسى فاكۋلتەتىنىڭ دوتسەنتى ەرعالي ەسبوسىنوۆ اۋدارىپ، عالىمنىڭ ويى قازاق وقىرماندارىنا جەتۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى.

تۇركيادان جەتكەن بۇل ماقالا قازاق حالقىنا وي سالار دەگەن نيەتپەن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە وتەدى دەگەن قۋانىشتى حابارىنان قۇلاعدار بولدىق. مۇنى  عىلىمي-كوپشىلىك جانە قوعامدىق جوبا رەتىندە قابىلداي وتىرىپ، تۇركى ەلدەرى ءالىپبيىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداي ءتۇسۋى جونىندەگى ادىمى دەپ تە تۇسىندىك. قازاق زيالىلارىنىڭ كەڭ اۋقىمدى ءىس-ارەكەتتەرى مەن جوعارعى بىلىكتىلىگى بۇل ءىستىڭ عىلىمي الەۋەتىن قامتاماسىز ەتسە; بۇل جوبا، ەل ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىندا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن تۇراقتىلىعىن تاعى ءبىر پاش ەتتى.

الايدا قازاق ەلىندەگى لاتىن تەكتى قارىپتەردىڭ قوعام تالقىسىنا ۇسىنىلعان ءبىر ۇلگىسىن ۇلكەن رەنىش جانە الاڭداۋشىلىقپەن قابىلدادىق. بۇل ۇلگىگە نەگىزدەلگەن جوبانىڭ سول ۇلگى رەتىندە قالاتىندىعىنا سەنگىم كەلەتىندىگىن ايتا كەلە، ءبىر-ەكى ءسوز پىكىرىمدى بىلدىرسەم دەيمىن.

قازاقستان پارلامەنتىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان جاڭا ءالىپبي 25 قارىپتەن تۇرادى-مىس، بۇعان قوسا gh, sh, ch, zh, ae, oe, ue سياقتى «تىركەمەلەرى» بار-مىس. ياعني وسى قارىپ-سىماقتار تۇركيا ءالىپبيىنىڭ تيىسىنشە ğ، ş، ç، j, (اشىق) e, ö، ü قارىپتەرىنىڭ بالاماسى ەكەن-ءمىس. باسقاشا ايتقاندا ءبىر دىبىسقا ەكى قارىپتى قولدانادى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى الىپبيدە نۇكتە جانە باسقا دا ارنايى بەلگىلەر بولماۋ كەرەك-ءمىس. بىلە-بىلسەك نۇكتە مەن ارنايى بەلگىلەر قازىرگى تەحنولوگياعا دا تومپاق كەلەدى ەكەن.

پىكىرىمىزدى دالەلدەرمەن جابدىقتايىق:

1. لاتىن قارپىنە ءوتۋدىڭ ءبىر سەبەبى زامانۋي تەحنولوگيا مەن زامان تالابىنا ساي مادەني ماڭىزدى ءىس-شارا بولسا، باسقا ءبىر تۇسى باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ الىپبيلەرىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرۋ ەكەندىگى حاق. ستالين 1937-1940 جىلدارى ءدۇيىم تۇركى جۇرتىن لاتىننان كيريلل قارپىنە اۋىستىرا سالدى. ستاليننىڭ ماقساتى بەلگىلى ەدى: تۇركىلەردى ءبىر-بىرىنەن الىسىراق ۇستاۋ. سوندىقتان الىپبيلەرىنە قوسىمشالار مەن جاساندى بەلگىلەر قوسۋمەن-قوساقتاۋمەن بولدى. ءبىر تارتىپپەن جانە ءبىر داۋىسپەن ايتىلاتىن جالپىتۇركىلىك دىبىستار ءار جۇرتتىڭ ەلىنە قاراي بولەك-بولەك تاڭبالاناتىن بولدى. جالپى العاندا قازىرگى كيريلل نەگىزدى تۇركى الفاۆيتتەرى سول ساياساتتىڭ سولاقاي كورىنىسى بولدى. ال ەندى قازىرگىدەي جايما-شۋاق زاماندا قازاقستاننىڭ تۇركيادان، ازەربايجاننان، تۇركىمەنستاننان مۇلدە بولەك لاتىن قارپىن قابىلداۋى ستاليننەن اسقان زاۋال بولماق.
2. نوقتا مەن ارنايى بەلگىمەن جابدىقتالعان قارىپ زاماناۋي تەحنولوگياعا ساي ەمەس ەكەن دەگەن پىكىر تۇبىرىمەن دۇرىس ەمەس. بۇل پىكىر كەرىسىنشە، - زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ سوڭىنان ىلەسكەن، ارتىنا جابىسقان ادامداردىڭ پىكىرى. قازىرگى زاماناۋي تەحنولوگيا  - ول نۇكتە، سىزىقشا، قوس نۇكتە، قوس نوقات سياقتى سانسىز بەلگىلەر مەن ارنايى يشارالاردىڭ  تەحنولوگياسى.
3. زامانۋي مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى دەپ ەسەپتەلەتىن باتىس ەلدەرىنىڭ الىپبيىندە نۇكتەلى جانە ارنايى بەلگىلى قارىپتەر كوپ. بۇعان اعىلشىن ءالىپبيىنىڭ كىشى قارىپتەرىندە i, j; فرانتسۋز تىلىندەگى i, j, ç، é، è، ê; نەمىس الىپبيىندە i, j, ä، ö، ü; پولياك الىپبيىندەگى  ą، ć، ę، i, j, ł، ń، ó، ś، ź، ż سياقتى قارىپتەر مىسال بولا الادى.
4. اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس الىپبيلەرىندە ءبىر دىبىستىڭ ەكى نەمەسە ودان دا كوپ قارىپپەن بەلگىلەنۋى ءجيى كەزدەسەدى. مۇنىڭ سەبەبى ول الىپبيلەردىڭ «زامانۋيلىعى» ەمەس «تاريحيلىعىندا». تاريحتىڭ قويناۋىنا عاسىرلاپ ەنگەن بۇل الىپبيلەر جۇزدەگەن جىلدارعا جەتەلەپ سول كەزدەگى، سول داۋىردەگى جانە سول ءتىلدىڭ دىبىستالۋىن، ديكتسياسىن كورسەتەدى. مىسالى، فرانتسۋزدار mösyö دەپ ايتقاندارىمەن mon sieur  دەپ جازادى، ياعني تاڭبالايدى. سەبەبى عاسىرلار بۇرىن اتالارى وسىلاي جازعان جانە وسىلاي ايتقان; ماعىناسى «اپەندى، تاقسىر». مىناۋ انىق: تاريحي الىپبيلەردە دىبىستالۋ مەن ديكتسيا وزگەرىس ياعني دەفورماتسياعا ۇشىراعانىمەن، جازىلۋى ياعني گرافيكالىق بەينەسى وزگەرىسسىز قالادى.
5. زاماناۋي ءالىپبي قابىلداۋ بارىسىندا باتىس ەلدەرىنىڭ جۇزدەگەن جىل بۇرىن قولدانعان/تۇتىنعان، ال قازىرگى ۋاقىتتا باسقا جۇرت ءۇشىن ماڭىزىن جويعان «تاريحي»  ءالىپبيىن «ۇلگى» رەتىندە تىقپالاۋدىڭ ەشقانداي لوگيكاسى جوق. زاماناۋي الىپبيدە ءار دىبىسقا ءبىر تاڭبا فورمۋلاسى اقىلعا قونىمدى جانە لوگيكالىق پايىمى مەن پراكتيكالىق تۇرپاتى الدەقايدا جوعارى.
6. قازاقتار زاماناۋي ءالىپبيدى نىساناعا العاندارىنا قاراعاندا ءار دىبىسقا ءبىر قارىپ ءپرينتسيپىن ۇستاناتىندىقتارىنا سەنەمىن. وسى پرينتسيپ نەگىزگە الىنىپ جاتسا قازىرگى كيريلل الىپبيىندە ورىن العان قوس (ەكى) ي تاڭباسى ءتۇسىپ قالاتىندىعى بەلگىلى. بۇلار قوس/ەكى دىبىستى ديفتونگتار بولىپ تابىلاتىندىقتان لاتىن قارپىندە تيىسىنشە iy / ıy / y جانە  uw / üw / w تاڭبالارىن الا بەرەدى.
7. ءبىر دىبىسقا ءبىر قارىپ ءپرينتسيپىن نەگىزگە العاندا باسقا دا تۇركى الىپبيلەرىن قاپەردە ۇستاۋ وتە ماڭىزدى. وسىعان وراي تۇركيا مەن ازەربايجاندا قولدانىستا جۇرگەن جانە قازاق ءتىلى ديكتسياسى مەن دىبىستالۋىنا ەتەنە جاقىن، ءتىپتى بىردەي ç، ğ، i, j, ö، ş، ü قارىپتەرى ەش وزگەرىسسىز قابىلدانۋى قۇبا-قۇپ ءىس بولماق. الا قازاق تىلىندە ورىن الىپ،   تۇركيا الىپبيىندە جوق –ق ، –ڭ  دىبىستارى  ازەربايجان مەن تۇركىمەنستاننىڭ جاڭا الىپبيلەرىندە ورىن العان q, ñ قارپىمەن، ەكى تىلدە دە جوق –ۋ دىبىسىن  w گرافيكاسىمەن بەلگىلەسە قۇبا-قۇپ. ال ء–ا دىبىسىن ازەربايجان الىپبيىندە ورىن العان ءا گرافيكاسىمەن نەمەسە نەمىس الىپبيىندەگىدەي جاساپ ӓ قارپىمەن بەرىلگەنىن قالار ەدىم.

كۇن تارتىبىندە شامالى ءسوز بولىپ جۇرگەن 25 قارىپتى لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇبىرىمەن دۇرىس ەمەس، قاتە جوبا ەكەندىگىن شامالايسىزدار جانە بىلەسىزدەر دەگەن ۇمىتتەمىن; قازاقستاننىڭ ماڭىزدى دا اۋقىمدى جوبالاردى ىسكە اسىرا الاتىن الەۋەتى اسا تەگەۋىرىندى جانە  قۋاتتى، - بۇل ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىلى، - لايىم سولاي بولسىن.

احمەت بيجان ەرجيلاسۋن، لينگۆيست، تۇركىتانۋشى،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور 

اۋدارعان ەرعالي ەسبوسىنوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شىعىس فيلولوگياسى فاكۋلتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz