Media Alyans deytin qoghamdyq birlestik bar eken. Sol birlestikting qúryltayshysy – Arman Shoraev sóz alyp, elimizdegi jurnalistika fakulitetterin jabu kerek degendi aitypty.

Arekenning uәjine qúlaq týrsek, QazÚU-dan basqa uniyversiytetterde jurnalistika fakulitetterin jabu kerek-mys. «Basqalary talaby, daryny joq mamandardy shygharyp jatyr. Tek QazÚU-dan shyqqan sanauly azamattardy ghana myqty jurnalist dep aitugha bolady, qalghany múghalim, oqytushy bola alady» deydi.

Arman Shoraev qazirgi qazaqstandyq jurnalistika – depressiyada degendi aitypty. «Kәsiby biliktilik joqtyng qasy». Búl ras pikir.

Birinshiden, jurnalistikanyng janyshtalghan jaghdaygha jetuine toqtalsaq. Qazaq jurnalistikasynyng depressivti kýige týsuine sany bar, sapasy joq jurnalisterding sebepker boluy әbden mýmkin. Deytúrghanmen, otandyq telearnalardyng 70 payyzyn jurnalistikagha mýlde qatysy joq mamandyq iyeleri (sayasatker, әnshi, biyshi, sayqymazaq t.b.) jaulap alghanyn eskersek, otandyq jurfakty aiyptau qanshalyqty obiektivti pikir? Tipti, Arman myrzanyng ózi de әuelde jurnalistika maydanyna orta jolda qosylghal adam.

Qazaqstandyq jurnalistikanyng kóshin tejeytin taghy bir mәsele – senzura. Búl BAQ-tyng barlyq salasyn qamtidy. Qazaqstandaghy býgingi jurnalistikanyng mәselelerin   biylikting yrqynan qarastyru kerek. Sondyqtan, qazaqstandyq BAQ-tyng dәl qazirgi ahualy, sóz bostandyghy degen mәselelerding barlyghy elimizde qalyptasqan sayasy ahualdyng shenberinen shygha almaytyn jaghdayda. BAQ biylikting bergen mýmkindigining sheginde ghana  ómir sýrude.

Taqyrybymyzgha oralayyq. Jalpy, osy Media Alyans deytin birlestik naqty nemen ainalysady? Biyl ghana qúrylghan Media Alyans Qazaqstan Jurnalister odaghynyng aliternativasy emes pe? Eng basty mәsele osynda. Temir torgha toghytylghan Seytqazy Mataev basqarghan odaqtyng qazirgi tynysy tarylghan.

Búl alyans biyl Astanada, qazan aiynda qúrylypty. Aliyanstyng jetekshisi – Armanjan Baytasov eken. Qúryla salghan kezinde «jurnalisterding qúqyn qorghaymyz» dep mәlimdegen birlestikting bir mýshesi – Arman Shoraev kórinedi.

Arekenning aitqandaryn tolyq qate dey almaymyz. Dese de, qazirgi jurnalistikanyng kemshilikterin kórsetkende, ony tudyrushy faktordy da ashyq aitqan abzal.  Búl turaly spiykerler ne deydi? Biz súradyq, sóilestik.

Shoraev túrmaq onyng milliony qarsy shyqsa da shyndyq osy

Quandyq Shamahayúly, Halyqaralyq jurnalist, «Astana mәdeniyeti» jurnalynyng bas redaktory:

-Jurnalistikanyng kəsiby mamandyq retinde qalyptasyp damyghanyna 100 jyldan astam uaqyt ótti. Jalpy mamandyqtyng ózi jurnalistikamen birge payda bolghan. Alghashqy jurnalistika fakuliteti 1908 jyly ataqty media magnat Jozef Pulitserding múragha qaldyrghan qarjysymen AQSh Missury shtatynyng Kolumbiya qalasynda ashyldy. Əlemdegi eng alghashqy mektep osy boldy.

Osy aralyqta jurnalistika kəsiby mamandyq qana emes, ghylymy nysan, qoghamdyq erekshe yqpaldy institut jəne janama týrde bolsa da «tórtinshi biylik» bolyp qalyptasty. Ýzdiksiz damyp keledi. Ózi ghana emes, ózge tehnika, kommunikasiya, tehnologiya, ónerkəsip salalaryn da qosa gýldendirdi. Qazirgi aqparattyq jýiening jetiluine de eleuli iygi yqpaly bar.

Olay bolsa jurnalistika mektepterin jabu emes, kerek desen, əli de kóptep ashu kerek. Jalpy, qoghamdyq zandylyqqa səl esersoqtau bireuler bolmasa, kóp jaghdayda eshkim qarsy túra almaydy. Naryqtyq ekonomikalyq qatynastyng óz zany bar. Súranys bar jerde úsynys bola beredi. Bəsekelestik sapany algha shygharady. Sondyqtan jurfak sovettik dəuirdegidey bireu ghana bop monopoliya qúra almaydy. Biyl Astanadaghy Qarjy Akademiyasynda jurnalistika fakulitetin ashyp studentterdi ekonomika salasyna beyimdep dayarlay bastadyq. EÚU-degi jurfakpen yntymaqtasa júmys isteuge niyettimiz. Múnday salalyq mektepter əli kóp ashylady.

Zanger-jurnalist, diplomat-jurnalist, injener - jurnalist, mediyk-jurnalist t.s.s.degen salalyq mamandar tuyp shyghady, əli. Sebebi, qoghamda súranys bar. Qalasa da qalmasa da –  osy. Múnday ýderiske bir Shuraev túrmaq onyng milliony qarsy shyqsa da shyndyq osylay.

Kezekti saylau nauqanyna alystan dayyndyq bastalghangha úqsaydy

Ermúrat Bapi, «Dat» gәzetining bas redaktory:

-QR Jurnalister odaghyna balama izdeu әureshiligi biylik ýshin qajet siyaqty. Birinshiden, naqaq jalamen týrmede otyrsa da, tóraghalyq mindetin atqarugha odaq tóralqasy tarapynan senim bildirilgen Seytqazy Mataevty alastatu qajet degen talapty jýzege asyrudyng tyrban-tirligi jýrip jatyr.

Ekinshiden, búl shygharmashylyq odaq әdette elektoraldy nauqandar (saylau) kezinde biylikke asa qajet bola qalatyn salt bar. Yaghni, Qazaqstanda kezekti saylau nauqanyna alystan dayyndyq bastalghangha úqsaydy. Biylikting zorlyghymen týrmege qamalghan Seytqazy Mataev endi Aqorda men onyng sayasatyna serik bola almaydy. Sondyqtan QR JO-yn joy nemese onyng orynyna әldebir shygharmashylyq úiym qúru qajet bolghan synayly. Mine, Media Aliyans degen úiym osynday qajettilikten tusa kerek.

Al Qazaqstan JOO-daryndaghy Jurnalistika fakulitetterin jabu kerek degen talap valuntaristik pighylda aitylsa da, men búl pikirdi tipti de teris dey almaymyn. Mәselen, kezinde birneshe uniyversiytet ashqan OQO-daghy Saraghash ýshin jurnalistika fakuliteti qajet pe? Ol uniyversiytetten jurnalist bolyp shyqqan mamannan qanday ýmit kýtuge bolady?

Búl orayda men «jurfakty jabu kerek» degen jogharghy pikirge mynaday» oy qosar edim: Qazaqstandaghy ýsh-tórt uniyversiytette ghana jurnalistika fakulitetterin qaldyryp, shygharmashylyq talaby bar jastardyng arasynda "mamandyqqa degen baqtalastyqqa" mýmkindik jasaytyn baza qalyptastyru kerek siyaqty.

Jurnalistika - basqa aspektilerin aitpaghanda, búl - tildik normany qalyptastyrushy orta. Ol ortany biz qadirley, qasterley biluimiz kerek. Eki sózding basyn zorgha qosatyn nemese telejúldyz bolghysy keletin boskeude mamandar sol ortany býldirip jatqany mәlim. Endeshe, biz búl mamandyqtyng prestiyjin qazaq tiline degen qúrmet arqyly da qorghay biluimiz kerek.

Áueli efirdi «jolbiykeler» men toqaldardan tazartu kerek

Arman Sqabylúly, tәuelsiz jurnalist:

-Jurnalistika fakulitetterin jabu degenmen kelispeymin. Kerisinshe,   jurfaktardy modernizasiyalap, jana tehnologiyamen jabdyqtap, praktik múghalimderdi kóbeytip, dengeyin kóteruimiz qajet. Negizgi problema osy. Media Aliyans degen jurnalistikany qorghau ýshin emes, qúrtu ýshin qúrylghan soyyl sogharlardyng úiymy sekildi. Birining auzyna biri týkirip qoyghanday jurnalistika fakulitetterin jabudy qoldap otyr. Orys tildi jurnalistikanyng týgi ketpes. Sorlaytyn taghy qazaqtildiler. Óz basym ony moyyndaudan bas tartamyn. Mýshe de bolmaymyn. Bizge janarghan, təuelsiz Jurnalister Odaghy qajet! Jurfakty joidan góri, efirdi «jolbiykeler» men toqaldardan tazartu mәselesin kóterse dúrys bolatyn edi.

Qazirgi jurnalistika qay dengeyde degende, әriyne, sapasy syn kótermeytinin aitamyz. Al endi onyng sapasyzdyghyna jalghyz sebepker – JOO emes qoy. Qazir otandyq arnalardyng 70 payyzy joldan qosylghandar. Jurnalistkiagha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyndar. Onyng ýstine Arman Shoraev «zanger sol salanyng myqty mamany bola alady» depti. Aytynyzdarshy, bizde qazaq tilinde qatyryp jazatyn, sóileytin zanger qaysy? Áriyne, sausaqpen sanaysyz. Onyng ýstine bizdegi qújat jýrgizu prosessi resmy tilde. Demek, taghy da qazaq tildi BAQ syiyrqúimyshaqtap qalady. Men salalyq jurnalistikany әbden qoldaymyn. Biraq, basqa saladan maman tartu degenqa qarsymyn. Armannyng ózi de, basqa salanyng mamany.

Jurfaktyng mindeti – tolyq maman әzirleu emes. Teoriyany oqytu. Ýirenuge ýiretu. Jurfak negizgi tehnikany ýiretedi. Al qalghany – praktikanyng mindeti.

Jambyl oblystyq «Aqjol» gazetine KazGU-ding jurfagynan barghan (1989 j.) songhy kadr mening kurstasym Baqqaraev eken! Qalghandary aimaqtardaghy jurnalistika fakulitetterin bitirgender. Endi ne isteymiz? Aymaqtardaghy basylymdardy da «óltiremiz» be? Álde әnshiler men «toqaldardy» sonda jiberemiz be?

Shoraev sovettik dәuirde bilim alghan adamdardyng tiptik harakterin tanytty

Esengýl Kәpqyzy, oqytushy jurnalist, «Minber» últtyq internet gәzetining bas redaktory:

-«QazÚU-dan ózge Jurnalistika fakulitetterin jabu kerek» degen pikiri arqyly Arman Shoraev sovettik dәuirde bilim alghan adamdardyng tiptik harakterin tanytty. Ne - Men, ne - Sen. Qalasang da, qalamasang da - osy. Sening tandau erking joq.

Demokratiya degenimiz - sening tandau erkinning boluy. Tandau әrtýrli bolady. Jiyn barysynda Arman Shoraevqa «sol ónirding balalary qaydan oqyghany jón?» degen saual da qoyyldy. Yaghni, eng basty tandau - ekonomikalyq tandau.

Kóp abituriyent qaltasy kóteretin, alysqa kóz tiktirmeytin, auylynyng irgesindegi ónirlik JOO-ny tandaydy. Keybireuler, ataghy jer jarghan, reytingisi joghary, EÚU men QazÚU-dy tandar. Olardyng oqu aqysy da ózge JOO-lardan kóp artyq. Endi bireuler Batystyq qúndylyqtargha negizdelgen KIMEP-ti kózder. Al, taghy bir toby - jana zamannyng trendi bolghan, jana mediany oqytatyn SDU-dy tandar. Olardyng ómir sýru-sýrmeuin adyn-kýding bireuding synarjaq pikiri sheshpeydi. Naryqtyq zamanda bәsekelestikke tóze bilmegen, naryqtyng qatal zanyna shydas bermegen oqu oryndary ózinen-ózi-aq kóshke ilese almay qalyp qoymaq. Naryq zany solay. Al ony uaqyt kórsetedi. Arman Shoraevqa ózgening emes, ózderi imanday sengen Karl Markstyng «sannan sapa bolady» degen teoriyasyn da bir esine alyp qoyghany artyq bolmas.

Sosyn aita keterligi, kәsiby biliktilik, fakt-cheking, derek kózderin anyqtau degen mәselelerdi Media Alyans degen úiym endi ghana kóterip jatyr eken. Biz búl mәselelerdi aityp jýrgeli qashan?.. JOO-darynda jurnalistikanyng negizgi akpektilerin oqytady. Janaghy jazu stiyli, jurnalistika etika normalary t.b.

Sosyn qazirgi otandyq TV-da jurnalist emes adamdardardyng júmys jasaytyny degen mәsele dúrys kóterilip otyr. Bir ghana mysal, kýni keshe ghana, memlekettik bir arna tilshisi jasyryn kameramen aqparat alyp túr. Búl degeniniz, etikagha da qayshy, qylmystyq jauapkershilikke tartylatynday is.

Odan keyin, negizgi problema – propagandada. Memlekettik tapsyryspen júmys isteytin BAQ-ta pikirler ballansy mýlde saqtalmaydy. Ol sózsiz. Obiektivtilik joq. Odan keyin, Memlekettik basqaru menedjmenti BAQ-tyng kontentine aralasady.

Birdeneni ózgertkimiz kelse, әueli menedjmentti ózgertuimi kerek. Biylik BAQ-tyng kontentine aralaspauy kerek. Sosyn, Memlekettik BAQ nemese oppozisiyalyq BAQ degen bolmaydy. BAQ – qoghamdyq bolghanda ghana ózgeris bolady.

Sóz bostandyghy deymiz. IYә, bizde qazir ishki, syrtqy, redaksiyalyq, Memlekettik senzura bar. Búl da talqylanuy tiyis mәsele.

Sonynda, Arman kezinde KTK arnasyn basqarghan adam. Sol kezde biylik tarapynan «Qazaqstan» arnasy qalsyn, qalghanyn jabayyq dese qalay qabyldar edi? Qaytalap aitamyn, búl naryqtyq jýie.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz